Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу тайпаларының мәдени ескерткіштері

Осы екі аймақтағы қола дәуірі ескерткіштерінің ерекшелігі-салынған құрылыстардың қарапайымдылығы және шағындығы. Мұнда Орталық Қазақстан сияқты жүздеген қоршаулары мен обалары бар бейіттер жоқ. Қорымдарында көп дегенде 10-нан 20-ға дейін қабір бар. Жерлеу мүліктері де жұпыны. Мәселен, қоладан жасалған бұйымдар өте аз. Қыш ыдыстарға ешқандай өрнек салынбаған.

80-жылдары Жетісу өлкесінде археологиялық зерттеуге баса көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде Алматы, Талдықорған, Жамбыл облыстарынан қола дәуіріне жататын бірқатар қоныстар мен қабірлер табылды.

Оңтүстік Қазақстандағы Таутары ескерткіші Қаратаудың солтүстік баурайында жатыр. Мұндағы қабір үстіндегі ескерткіштер-жерге қырынан қазылып қойылған тақта тастармен, немесе қазылмай жай қойылған тастармен белгіленген. Қоршаулар тікбұрышты, шаршы, сопақша болып келеді. Тіпті шеңбер тәрізділері де кездеседі.

Мәйіттер жерден қазылған, тақта тастармен жабылған шұңқырларға жерленген. Өлікті өртеу ғұрпы басым болған. Өртелген сүйектердің қалдықтары шұңқырдың батыс жағына үйілген, немесе сол батыс жаққа шашылып тасталған. Қабірдің батыс жағына бірден беске дейін тағам салатын қыш ыдыстар қойылған. Ыдыстардың түбі жайпақ, бітімдері екі түрлі:көзелер және бүйірлері ойықталып жасалған құмыралар. Қола мен алтыннан жасалған әшекей бұйымдар да табылды.

Сырдария өзенінің төменгі жағынан, Арал теңізі алқабынан қола дәуірінің бірегей ескерткіші Түгіскен кесенесі ашылды (Қызылорда қаласының оңтүсік-шығысына таман). Тік-бұрышты шикі кесектен салынған құрылыстың ерекшелігі-мұнда сәулет өнерінің озық үлгілері пайдалынған, жерлеу мүліктері де бай. Кесенінің орталығына орналасқан бөлмелер мен дәліздерге қыш ыдыстар қойылған. Қабірден мұнымен қоса қоладан жасалған қару-жарақтар, алтын әшекейлер табылды.