Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

1. Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің археологиялық ескерткіштерін атаңыз?

2. Шығыс Қазақстандағы қола дәуірінің археологиялық ескерткіштерін атаңыз?

3. Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңіріндегі қола дәуірінің археологиялық ескерткіштерін атаңыз?

Біздің заманымыздан бұрынғы Ү ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың “Тарих” деп аталатын еңбегінде және басқа да қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы І мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одағы болғаны айтылады. Бұл одақ массагеттер, каспийлер, исседондар, кейініректе аландар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы І Дарийдің Накширустамдағы (Персополға жақын) тас жазуларында сақ тайпалары үш топқа:сақ-хаумаваргаларға(хаома сусынын дайындайтын сақтар), сақ-тиграхаудаларға(төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар), сақ-парадарайандарға(теңіздің арғы бетіндегі сақтар) бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап, үшіншілері-еуропалық скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы бетіне орналасқан.

Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) болған деген деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың аңдарды өрнектермен дүние жүзіне әйгілі болған даналық өнері жалпы даму процесіне елеулі әсерін тигізді.

Персия мемлекетінің патшасы Кир-Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529жж. соғысқан кезде – сақтармен одақ жасасып, олардан көмек алған. Кейін Кир сақтар мен массагеттерді өзіне бағындыруды ұйғарады. Сөйтіп, Мидия патшалығын жеңгеннен кейін Кирдің әскерлері сақтардың жеріне басып кіреді. Сақтар парсылардың басқыншылық әрекетіне қарсы қайсарлықпен қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде, сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып салады. Осы шайқаста олар Кирдің өзін де өлтіреді. Осыған байланысты Геродот жазбаларында мынадай аңыз бар: Парсыларды жеңгеннен кейін Сақтардың әйел патшасы Томирис: “Сен қанға құмартып едің, енді шөлің қансын”, - деп үлкен торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.

Кирдің орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын І Дарий(б.з.б. 521-486жж.) жалғастырады. Жеке-жеке отырған сақ тайпаларын бір-бірлеп бағындырған ол аз уақыт болса да, оларды басып алды. Сақ тайпаларының біраз бөлігі оларға салық төледі және парсы патшасына жасаққа жігіттер бөліп тұрды. Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының жасаққа жігіттер беріп тұрды. Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының “өлмейтін он мың” деп аталатын ұланының құрамына кіріп қызмет етті. Б.з.б. ҮІ ғасырдың аяғы Ү ғасырдың басында (500-449жж.) ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысына сақ тайпалары парсылар жағында болды. Мәселен, б.з.б. 490 жылғы грек-парсы әскерлерінің Марафон жеріндегі болған соғыста сақтар парсылар жағында болып, гректерге қарсы соғысты.

Б.з.б. ІҮ ғасырдың 30-шы жылдарында македониялық гректер Александр Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, ІІІ Дарий Кодоманның әскерлерін талқандап, орта Азияға баса көктеп кірді. Олар Маракандты(Самарқандты) алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кіші-гірім “Александр Крайный” немесе “Шеткі Александр” деген қала салдырды.

Гректер сақтардың біраз жерлерін басып алды. Бірақ Александр Македонскийдің әскерлері сақтардың жерінде көп тұра алмады. Ыстық күн, жолсыз шөл дала, ержүрек сақтардың тынымсыз шабуылы, Александр Македонскийдің сырқаттанып қалуы гректерді қашуға мәжбүр етті. Олар Сыр бойындағы “Шеткі Александрді” тастап, Самарқанд қаласына шегінді. Сөйтіп, Сырдария сыртындағы сақ тайпалары грек басқыншылығына қарсы күресте өз тәуелсіздігін сақтап қалды.

Александр Македонский б.з.б. 323 жылы сүзектен қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін, оның ұлан-байтақ империясы ыдырай бастады. Өйткені ол берік экономикалық және саяси байланыс бірлігі жоқ әр түрлі тайпалар мен халықтардан құрылған мемлекет еді.