Тасмола мәдениеті ескерткіштерінің басты ерекшелігі?

Дәрістің мазмұны

7. Ежелгі хундар туралы тарихи деректер және хундардың шығу тегі

8. 
   Хундар мекендеген аумақ
   
9. 
   Азиядағы хундар құрған мемлекет
   
10. 
    Шығыс Еуропадағы хундар империясы
    
11. 
    Үйсіндер құрған мемлекет
    
12. 
    Қаңлылар құрған мемлекет
    

Екінші тарихшы – Бань гу. Ол жазған еңбек «Цянь Ханьшу» («Батыс Хань мемлекетінің құжаттары») д.а. Бұл еңбек б.з.б. 206 жылдан басталып, б.з. 25 жылына дейінгі оқиғаны қамтиды.

Үшінші тарихшы – Фай Е-нің «Хоу Хань-Шу» («Шығыс Хань мемлекетінің құжаттары») – жоғарыда аталған екі тарихшының ізімен жазылған аса құнды еңбек. Бір артықшылығы – түркі халықтары туралы арнайы тарауы бар. Олар «Чжоу-Шу» («Чжоу ұлысының құжаттары»), «Бэйши» («Алдыңғы ұлыстар тарихы»), «Түн-дянь» («Бөгде тайпалар жылнамасы»), «Тайпин хуан-юи» («Көне тарих туралы дерек») т.б.

Еуропа тарихшыларынан хундар туралы жазған Аммиан Марцелиан – б.з. ІҮ ғасырындағы Рим тарихшысы. Ол б.з. І ғасырынан Ү ғасырына дейінгі хундар туралы маңызды деректер қалдырған. Оның еңбегі «Іс қимылдар» деп аталатын 31 кітаптан тұратын шығарма. Ал Гот тарихшысы, б.з. Ү ғасырында өмір сүрген Иордан хундар көсемі Ругила, Аттила басқарған мемлекеттер туралы және Аттиланың Римге жорығы туралы, соғыстың жеңістері жөнінде өте бағалы мәліметтер келтірген.

«Хун» монғолдардың ежелгі халықтық атауы. Қытайлықтардың тілінде бұл сөз екі буыннан тұрған: хун – жауыз, ну – құл немесе кекшіл құл дегенді білдіреді. Хунну транскрипция бойынша сюнну деп ажыратылады. Олар ғұндар атағын Шығыс Еуропаға кірген кезде ІҮ ғасырда алған.

Хундардың шығу тегі туралы тарихшылардың зерттеулеріне сүйенсек, б.з.б. ІІІ ғасырда хундар түрікше сөйлеген және олар қаңлы, үйсін, қырғыз т.б. 20-дан астам түркі тайпаларымен бірге өмір сүрген. Хундар өздерін әр түрлі атаған: моңғолмыз, түрікпіз, славянбыз, неміспіз, иранбыз деген және басқа да халықтарды айтқан.

Хундар түркі тайпасының арғы атасы екенін қытай тарихынан келістіре аударған жүйрік ғалымның бірі Абел Ремюза: «Хун-гун екеуі бір сөз, ескі дәуірдегі ғұндардың аты, олар тегісімен түріктер».

2. Түркі тілінде сөйлеген хундар ортасы Ішкі Моңғолияда, Байкалда, Ордостан (Қытайдағы өзен) Алтай, Тарбағатай, Жетісуға дейінгі жерлерді мекендеген.

3. Хундар – ертеде Қытай жер інде, яғни Шығыс Түркістанда пайда болды. Шығыстағы хун қоғамының пайда болуы б.з.д. ІІІ ғасырдың басында. Хун ордасының ең күшейген уақыты – б.з.д. ІІІ ғасырдың аяғы Тұман мен он баласт Модэнің басшылық құрған уақыты. Б.з.д. 209 жылы Тұман өлгенде он баласт Модэ (шамамен б.з.б. 230-174 жж. өмір сүрген) әкесінің орнына таққа отырған. Б.з.б. 203-202 жылдары Модэ Саян, Алтай және жоғарғы Енисей тайпаларын бағындырып, өз мемлекетінің солтүстік шекарасын түбегейлі орнықтырды. Бірақ әлі де ең басты екі қарсыласы – Қытай мен юэчжилер (иран тілес ұлы жүздер) қалып еді.

Б.з.б. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталды. Ел басына Хань династиясы келді. Оның негізін қалаушы Лю-Бан (імператор Гао-ди) мемлекет шекарасын қауіпсіздендіруге тырысып, б.з.б. 202 жылдың қысында хундарға қарсы әскер шығара бастады. Бірінші қақтығыстан соң-ақ Модэ кейін шегінді, ал олардың соңынан жүріп отырған Хань әскері өзінің негізгі күшінен бөлініп, көз жазып қалды. Әскерімен бірге императордың өзі де бар еді. Мұны байқаған Хундар шегіністі бір ден тоқтатып, төрт атты корпусымен императорды Байдан тауының маңында қоршауға алды.

Императорға хундармен туыстыққа негізделген бейбіт келісім шартын жасауға уәде беру ден басқа жол қалмады, яғни императорға Модэге үйіндегі ханшайымды беруге және салық төлеп тұруына тура келді. Хундар мен Хань арасындағы бейбіт қатынас б.з.б. 166-163 жылдарға дейін созылды.

Модэнің мұрагері Лаошаньнің ең қатал соғысты ұлы жүздермен (юэчжилермен) жүргізуіне тура келді. Күрес ширек ғасырға созылды және б.з.б. 174-167 жылдары хундар үйсіндермен одақта болудың нәтижесінде қатты шиелініскен соғыста жеңіске жетті. Ұлы жүздер хундардан жеңілген соң Ферғанадан өтіп, Бактрияға шабуыл жасап, оларды бағындырып, өз ордаларын құрған. Дегенмен б.з.д. І ғасырдың аяғында Қытай империясы батыстағы үйсіндердің, шығыстағы дунхулардың және солтүстіктегі Енисей динмендіктерінің көмегімен Хун ордасын талқандаған. Сол себепті хундар екіге бөлініп бірі Қытай империясының құрамында қалып, ал екіншісі қазіргі Алтай мен Қазақстан жеріне, батысқа қарай жылжыған (одақтас қаңлы елінің жеріне). Солтүстік хундарды ұлы қолбасшы ЧжиЧжи қайта күшейтті. Б.з.д. Іғ. Солтүстік хун ордасына Алтай, Жетісу, Орталық Қазақстан және Орта Азияда мекендеген көптеген тайпалар бірікті. Оның негізгі мақсаты Қытай экспанциясына қарсы тұру болды. Көп ұзамай ол ордасының астанасы етіп Талас қаласын салдырды. Б.з.д. 36 жылы Қытай мемлекеті Жетісу мен батысты түгел бағындыру үшін әскер шығарды. Себебі қаңлылармен бірігіп Шығыс Түркістандағы билікке қауіп төндіреді деп есептеді. Олар хун астанасы Талас қаласына дейін келді. Осы жерде үлкен шайқас болды. Қытайлықтар қаланы қиратып Чжичжидің басын императорға апарады. Л.Гумилев хундар қытайлықтардан жеңілген соң төрт тармаққа ыдырайды: біріншісі, қазіргі Қазақстан территориясы Еділ мен Жайық аралығында; екіншісі, Тарбағатайға; үшіншісі, Отанында қалып, қытайлықтар құрамында қалды; төртіншісі, Ұлы қорғанның екі жағына Шаньси , Ордос және Алашанда орнығады.

Ол өлген соң Хун Ордасы ыдырайды. Екі жыл өктен соң Римді Вандалдар басып алып, екі апта бойы тонады. Ал содан 21 жыл өткеннен кейін Батыс Рим империясы мәңгі жойылады.

П.Даффина «у-сунь» иероглифтік этимологиясы «Қарға ұрпақтары» дегенді білдіреді деген. Бұл жерде қарға өте маңызды кейіпкер, мифологиялық тұрғыдан. Ежелгі Үндістанда Қарға Гаруд-Қыранның үлкен ағасы есептелген. Оның тарихы былайша өрбіген. Құдайдың (аты әр түрлі аталады) құрсағында екі балапан құс дамып жатты. Ол кезде мәңгілік түн болды, ал күн енді ғана қалыптаспақшы еді. Екі балапан құстың бірі құдайдан оның құрсағынан шыққан кезде маған күн сәулесінің арайын көруді бұйыртшы деп қатты өттінді және дүниеге келуіне әлі де мың жыл қалсада құрсақтан тез шығаруын өтінді. Құдай оның өтінішін орындады. Шала дамыған балапан құс құрсақтан ұшып шыққан кезде жаңа ғана атқан күннің арайы оның көлеңкесінен қызыл болып шағылысты. Оны осылайша атады: Аруна, бұл Қызыл дегенді білдіреді. Бұл қарға еді. Ол таңғы арайдың нышаны, белгісі болды. Мың жылдан соң келесі балапан құс дүниеге келді. Ол бірден қанды ас іздеуге шықты. Ол қыран болды, оған Гаруда деген ат берді. Ол барлық құстардың патшасы болды.

Һұн тәңірқұты үйсін күнмуы Нәнді бидің ұлы Елжау биді асырап, ер жеткізіп, үйсін халқын оның өз билігіне беріп, әкесінің тағына отырғызды. Әкесінің кегін қайтармақ мақсатпен Елжау би (һұн тәңірқұты Модэнің ұлы Лаужаң кезінде) Іле өзенін мекен еткен иозылерге қарсы соғысқа аттанып, жеңіске жетеді. Іле өзені бойындағы ұлы иозылердің бір бөлігі батысқа қарай ығысып, Бактрия жеріне қоныс аударады. Енді бір бөлігі өз орынына, Іле алқабында қалып, үйсін ұлысына қосылып кетеді. Ұлы иозылерді жеңіп, Іле алқабы мен Ыстықкөл айналысындағы шұрайлы да құнарлы қонысты жаулап алудың және бұл өңірде қалған сақ тайпалары мен Ұлы иозы тайпаларын қосып алудың зор жеңісі үйсін елінің күш-қуаты мен мемлекеттік беделін мейлінше арттырады. Осы кезде һұндардың Лаушаң тәңірқұты қаза болып, һұн билеушілері арасында алауыздық туып, өзара қырқысады. Бұл орайды пайдаланған үйсін күнмуы һұндардың ордасына бағынышты болудан бас тартады. Һұн билеушліреі әскер тартып үйсіндерге шабуыл жасайды. Олар жеңіске жете алмай, бойын аулақ салуға мәжбүр болады.

Үйсін ұлысы Іле өзені өңіріне келіп орныққан соң, өркен жайып гүлденеді де, қуатты мемлекет құрайды. Территориясы: батыста Шу, Талас өзендеріне, шығыста Тянь-Шань тауларының шығыс сілеміне, солтүстікте Балқаш көлінен бастап, оңтүстікте Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына дейінгі ұлан-байтақ өңірді қамтиды. Осы территориядағы үйсін елі шығыста һұндармен, солтүстікте қаңлылармен, батыста дауандармен, оңтүстікте Тарым ойпатындағы қалалармен шекаралас болады. Астанасы Чигучен (Іле алқабындағы Қызылаңғар) қаласы. Ең жоғарғы билеушісі күнму (күнби) д.а. Күнби өзі тағайындаған әскери-әкімшілік ұлықтар арқылы бүкіл мемлекетті меңгеріп отырады. Сонымен қатар дулы үйсін елінің әкімшілік бастығы, оңқа (оңқы) ел ішіндегі ру-тайпа басшысы, елдегі қарулы күшті меңгерген қолбасы, қолбасшының көмекшісі дарту т.б. секілді лауазымдар болған. Үйсін мемлекетінде 120 мың түтін, 630 мың адам, 188 мың сайлауыт әскер болды.

Б.з.б. 53 жылдары үйсін тайпасы ішінде үлкен алауыздықтар мен таққа таласу басталады. Күнбидің қытай әйелінен туған балалары мен хун әйелінен туған балалары арасында жаулық өршіп, өзді-өзі соғысады. Соның салдарынан үйсін тайпасының оңтүстігі өңірлері қытай әйелінен туған балаларының билігіне, ал терістігі хун әйелінен туған балаларының билігіне өтеді. Б.з.б. 44 жылдың екінші жартысында жасаған шабуылында хундар мен қаңлы тайпалары үйсіндердің астанасы болған Цегу қаласын басып алады. Халқын тонап, малын олжалайды. Сонымен үйсіндердің батыстағы мың шақырымдай жер құлазып бос қалады.

«Қаңлы» деген ат б.з.б. дін кітабы «Авеста» деректері мен үнді халқының эпосы «Махабхарата» қолжазбаларының мәліметтерінде белгілі болған. «Қаңлы» сөзі «қараулы, жақсы, жайсаң ұлықтар» мағынасын береді деген пікір М. Қашғаридің еңбегінде мақұлданады. Б.А. Литвинский «қаңлы» атын сақ тайпаларының бірі «былғары киімді әлде (сауытты) адамдар» д.а.

Қаңлылар б.з.б. ІІІ ғасырдан бастап осы заманға дейін Сырдария алқабы мен Жетісу өңірін мекен етіп келген ежелгі ел болып есептелінеді. Қаңлылар күшейіп гүлденген кезде, олардың қарамағына Ташкенттен Хорезмге дейінгі өлкелер енген. Б.з.б. І ғасырда қаңлы елінің аумағы Ферғана, Соғды өлкелеріне дейін кеңейген. Қаңлы елінің ең жоғарғы билеушісі хан болған. Елдің астанасы Битен қаласы болды. Жапон ғалымы Сиратори ол қаланы қазіргі Түркістан қаласының маңы деп есептейді.

Қазақстан археологы К.Ақышев бастаған экспедициясының анықтауы бойынша қаңлылардың І ғасырдағы саяси орталығы Отырар (Фараб) яғни Орхон ескерткіштеріндегі Қаңғу-Тарбан болып есептелінеді. Ежелгі қаңлы елі ұлан байтақ өңірге жайылған. Олардың ата қонысы Қаратау алқаптары мен Сырдарияның орта шенінен бастап, Шаш (Ташкент) өлкесінің ойпаттарына дейін созылған. Олар қыста Сырдарияның төменгі ағысындағы қыстауларды мекендесе, жазда Шу, Талас, Арыс өзендерінің алқаптарындағы жайылымдарға көшіп барған. Қаңлы тайпасының негізгі кәсібі көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Егіншілікпен және бау-бақша шаруашылығымен айналысты.

ҮІ-ҮІІІ ғасырларда қаңлылар Батыс Түрік қағандығының қол астына қарайды. ХІІ-ХІІІ ғасырларда қаңлылар Жетісудағы ең мықты ұлыс болып, бұл өлкені Алмалықта отырып билеген. Қарақытайлардың шабуылы кезінде қаңлылар қарлұқ елімен бірігіп, Баласағұн қаласын қорғауға қатысады. Ежелгі қаңлылардың бір бөлігі түрік, әзірбайжан, түркімен, қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ т.б. халықтардың құрамына енген.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   “Хунну”, “сюнну”, “усун” ұғымдарына түсінік беріңіз?
   
2. 
   Б.з.б. ІІІ ғ. үйсіндер мекен еткен территория?
   
3. 
   Үйсіндердің жоғарғы билеушісінің лауазымы?
   
4. 
   Үйсіндердің астанасы?
   
5. 
   Ғұндар Қазақстан жеріне қай жерден және қашан келді?
   
6. 
   Ғұн билеушісі Модэ батыста кімдерге қарсы жорық жасады?
   
7. 
   Ғұндардың Қазақстан жеріне екінші рет қоныс аударуы қай жылы басталды?
   
8. 
   Қай ғасырда ғұндар Еуропа жеріне қоныстанды?
   
9. 
   Ғұндар мен үйсіндердің негізгі шаруашылығы?
   
10. 
    Ғұндар мен үйсіндердің қоғамдық құрылысы?
    
11. 
    Ғұндар мен үйсіндердің рухани және материалдық мәдениеті?