185
идеяларды қабылдауына, яғни оның түйсiктерi мен дүниетануына
келер болсақ, олардың бәрi де сыртқы дүниеге, солардың бiзге тигiзетiн
әсерiне байланысты, бiз олардан ерiктi емеспiз. Сондай-ақ адамның
ойлау
қабiлетiн алар болсақ, ақиқатқа жету де сол қаралып жатқан
бiздiң ойымыздағы заттардың табиғатына байланысты. Ал адамның
ынтық болып тiлейтiнiнiң өзi де оның қажеттiлiктерiмен байланысты,
ал оларды да ол сыртқы дүниеден табады.
Ал бiз iс-әрекет жасауға кiрiссек, ол iс те сыртқы бiр кедергi кез-
дескен кезде заңды түрде тоқтап қалады т.с.с.
Сонымен, А.Коллинз қажеттiлiктi асыра көрсетiп, адамның ерiктiгiн
жоққа шығаруға тырысады.
Ал өзiнiң болмысқа деген көзқарасында А.Коллинз деистiк бағытта
болды, дүниенiң алғашқы рухани себебi бар деген пiкiрге келдi. Осы
тұрғыдан алғанда, дүниедегi қажеттiлiк – ол
Құдайдың алдын ала
бәрiн болжауы.
Қажеттiлiктен ерiктiк тумаса да, А.Коллинздiң ойынша, ерiктiктiң
«екiншi түрi» бар. Адам өзiне қалай ұнаса, солай iс-әрекет жасай
алады. Адам ерiктi түрде дүние, қоғам жайында ойлай алады. Әрине,
ең соңында, бiздiң iс-әрекетiмiз де, ой-өрiсiмiз де
заттың өзiндiк
табиғатымен анықталады.
Бiрақ адамның ерiктi ойынан жақсы еш нәрсе жоқ. Нағыз ақиқатқа
бiздi жеткiзетiн құрал – ол ерiктi ой-өрiс. Ақыл-ой арқылы тек
қана табиғатты зерттеп қоймай, дiннiң қағидаларын да сынға алу
керек. Өйткенi ұзақ ғасырлар бойы дiни қызметкерлер дiннiң негiзгi
мәселелерi жөнiнде ортақ пiкiр таба алмай, дауласып келедi.
Мысалы, Құдай дене ме, жоқ па? Адамға ұқсай ма, әлде жоқ па?
Ол ашуланып, я болмаса қуана ала ма? Ол кекшiл ме, иә тек iзгiлiктi
жақтай ма?
– Бiреулер Киелi кiтап деп Библияны есептесе, екiншiлер Құранды,
үшiншiлер Авестаны т.с.с. санайды. Христиан дiнiнiң үштiгi, қайта
тiрiлу, о дүниедегi
жұмақ пен тозақ, алғашқы күнә сияқты мәселелер
бойынша осы уақытқа дейiн дұрыс түсiнiк жоқ, – деп қорытады
А.Коллинз.
Сондықтан әр адам ерiктi өзiнше ойлауы керек, сонда ғана дiндегi
неше түрлi бұрмалаулардан құтылуға болады.
А.Коллинз дiн саласында төзiмділік керек екенiн баса айтып,
қайсыбiр дiни фанатизмге қарсы шығады. «Көне
және қазiргi тарих-
тағы болған қандай оқиғаларды дiни фанатизмнiң қатыгездiгiмен
салыстыруға болады? Дiнге бола қаншама қан төгiлiп, елдер дағдарып
қалды? Бұл А.Коллинздiң уақытында қойған сұрақтары бүгiнгi таңдағы
адамзатқа да өзектi мәселе емес пе?
