Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| Абылай билігінің нығаюы.
Цин агрессиясына тойтарыс беру жөне Қ азак- станның шығысындағы жерлердің кайтарылуы Орта жүзде ғана емес, Үлы жүзде де ж әне ішінара Кіші жүзде де Абылай сүлтанның билігін нығайтты. 1752 жылы Б арақ сұлтан кайтыс болғаннан кейін ол іс жүзінде казак жерлеріндегі бірден-бір толык кұқылы билеушіге айналды. Сыр өңірінің жерлері Үлы жүзге билік етуден дәмелі, сондықтан да Абы лай сұлтанның пікіріне амалсыздан құлак асатын Ералы сұлтанның билігінде болды. Иелігі Арал өңірінде орналаскан Досалы султан да іс жүзінде Нұралы ханға тәуелді емес еді.20 Кіші жүзде мынадай жағдай қалыптасты: Ресей әкімшілігінің қолдауына карамастан Нұралы хан күрделі сырткы саяси про- блемаларды жеке-дара, Абылайдың келісімінсіз ж әне қолдауынсыз шеше алмады.21 Қ артай ған Т еле б идің тікел ей б асқ аруы н д ағы Үлы ж үзд егі ж ағдай да сондай еді. 1758 жы лы О ры н бор кең сесі ж іб ерген М. Ш ихов бы лай деп ж етк ізген : «үлкен орда к а зір өз ханы Т өле б идің и ел ігін д е болы п отыр, ол Сайрамға... ж акы н жерде көш іп жүреді, ал... Түркістан каласы - на Ә білм әм бет хан билік етіп оты р, ол А бы лай сұл тан н ы ң ағасы ж ә н е оны ң Орта... ордасы көбінесе соны ты ңдайды, ол, Ә білм әм бет хан, Т үр- кістанға ж ақы н ж ерде көш іп ж үреді ал көб ін есе Т үр кістан калаш ы ғы - ны ң өзін де де тұрады ж ә н е он ы ң тұрғы н д ары н ан б ар л ы к алы м дарды ж инап алады ».22 251
Әбілмәмбеттің мәртебесі екі жакты болды. Бір жағынан, ол жоғарғы хам деп есептеле берді ж әне Үлы жүз бен Орта жүз қоныстарын тексеру сапарына жиі шығып тұрды.23 Ханмен бірге Түркістан қаласына сапар шеккен М. Аса- нов «оның, ханның, дағдылы жүрісі сиякты, өте баяу жүріс болды, өйткені қандай киіз үй кездессе де, соған барып, әрқашан конып қалады» деп хабарла- ды. Екінші жағынан, Әбілмәмбет Абылайсыз бірде-бір елеулі шешім қабыл- дамайтын, тіпті оларды ықпалды сұлтанға тапсыра салатын. Мөселен, 1763 жылы Орталық Азия елдерінің циндерге қарсы одағына қосылуға шақырып, өзіне жолданған хатты ол Абылайға жіберген.24 1762 жылы Әбілмәмбет өзінен Сәмекенің ұлы, хан атағынан дәмелі Есім содан төрт жыл бұрын алып койған Түркістан қаласын Абылай сұлтан мен Қазыбек бидің арада жүруі аркасында ғана кайтарып алды. Көріп отырғаны- мыздай, XVIII ғасырдың 50-60-жылдарында Орта жүз, Үлы жүз, ішінара Кіші жүз де нақты алғанда Әбілмәмбеттің жоғарғы билігінде және іс жүзінде Абы лай сұлтанның баскаруында болған. Орта жүзде Абылай билігінің нығаюына оның елдің оңтүстік шекарала- рын нығайту жөніндегі белсенді кызметі себепші болды. 50-жылдардыңаяғы — 60-жылдардың басында казактардың қырғыздармен катынастары ерекше шиеленісіп кетгі. Алатаудыңсолтүстік жағындағы, Жоңғария құлағаннан кейін қазақтар да, қырғыздар да көз тіккен Жетісу жайылымдары дау нысанасына айналды. 50-жылдардыңаяғында бұл жерлерге Үлы жүздің кауымдары берік орнығып алған еді, алайда 60-жылдардың басында жер дауы ашық соғысқа үласты. 1760 жылы қырғыздар дулат және коңырат руларының қоныстарына шабуыл жасады. Бүған жауап ретінде Абылай едәуір әскер жинап, сол жыл- ды ңтам ы з айында талас кырғыздарын жеңіліске ұшыратты. Сөйтсе де, 1764 жылы қырғыздар жетісу казақтарына тағы да жорық ұйымдастырып, найман- дардың ауылдарын күйзелтті. 1765 жылдың жазында Абылай басқарған 30 мындық армия кырғыздарды тағы да талқандады. Бұл жорық Ш. Уәлиханов жазып алған атақты «Абылай туралы жырда» жырланған.25 Кдзақтардың жеңіске жеткеніне карамастан, 60-жылдарда жанжал шешілген жоқ. Бұған Қазақстанныңхалыкаралыкаренадағы күрделі жағдайын, қытайлардың ба- сып кіру қаупінің сақталуы, сондай-ақ күшейіп келе жатқан Қоқан мемлекеті тарапынан қауіп тууы себеп болған еді. Абылайдың кырғыздармен сияқты, соңғысымен деталай рет соғыс қақтығыстары болған. 60-жылдардың екінші жартысында Орталық Азия мұсылман мемлекеттерініңарасында Цин импе- риясына қарсы одақ қалыптаса бастады. Бұл одақка бастама көтерген Ауғанстан билеушісі Ахмад шах болатын, ол мұсылмандықШ ығыс Түркістанды «дінсіз» қытайлардың билігінен азат етуді талап етті. 1762 ж ы лды ң ө зін де-ақ Абылай сұлтан мен Әбілмәмбет хан Орта А зияны басып алуға бара ж атқан қытай армиясы н өз иеліктері аркылы өткізуден бас тартқан еді. Ақсақалдар кеңесінде «кытай әскерлері қарсы аттанғандар түркістандықтар жөне самарқандықтар болсын... казак- тар солармен бірге соғыссын» деген шешім қабылданды.26 Сонымен бірге казақ билеуш ілері ауғандыктарға аш ык қосылуға асыкпады ж әне Пекин- мен дип лом ати ялы к байланы стары н ж алғасты ра берді, тіпті кокан бегі Ерданаға карсы күресте әскери көм ек сұрады. 1767 жылы Абылай кокан- дыктарды талқандап, Ердана барып тығылған П іш пек бекінісін корш ап алды. А лайда зең бірек ж ән е 20 мың ж аяу әскер беруді сұрап, Қытайға жасаған өтініш іне ж ұм сакайты лса да, үзілді-кесілді бастартылған жауап 252
к е л д і.27 Д еген м ен , 6 0 -ж ы л д ар д ы ң ая ғы н д а А б ы лай Қ а з а қ с т а н н ы ң оңтүстігінде де өз ж ағдайы н нығайты п алды, Үлы ж үзд ің казақтары өділетті түрде оны өз мүдделерін қорғаушы деп біле бастады. 60-жылдардың аяғына карай Абылай сүлтан Қазақстанның көпшілік бөлігінде жоғарғы билікті нығайтып алды. Орта жүз бен Үлы жүз оған толык бағынды, Кіші жүздің көптеген билеушілерімен ол әулеттік қыз алысып, кыз берісу аркылы туыстық жағынан байланысты болды. Батыр хан мен Ералы сұлтан оның одақтастары еді, тіпті Нұралы хан да онымен санасуға мәжбүр болды. Әбден картайған Әбілмәмбет ресми түрде жоғарғы билеуші болып кал- ғанымен, сол кезеңнің өзінде-ақ Абылай ресми хат алысканда хан деп атала бастайды. Әбілмәмбет қайтыс болғаннан кейін ғана Абылай 1771жылы жалпы казак ханы болып жарияланды. Бүл біртұтас тәуелсіз Қ азак хандығын сак- тауға жасалған соңғы әрекет еді.
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|