Уәли  хан  билік  еткен  жылдардагы  Орта  ж үз

ө с к е р л е р ін ің   ком ан даш ы сы   г ен ер а л -м ай о р   Н.  Г.  О г а р е в к е .72  С ай л ау 

рөсім ін е  ә р  түрлі  қ а з а қ  р у л ар ы н ы ң  бес  ж үзд ей   ө кіл і  қаты сты ,  со н ы ң  

ішінде оры с елшісі  Ч учалов та  болды.  1782 ж ы лды ң басы нда  Уөли  Пет- 

ропавл бекінісіне барып,  Ресейге адалды ққа ресми түрде ант берді ж өне 

оны  Ресей  әкім ш ілігі  таны ды .

У ә л и д ің   бір  м е згіл д е  Р есе й ге  де,  Қ ы та й ға   да  ан т  б е р у ін ің   ө з і- а к  

оны ң ә к е с ін ің  саясаты н  ж алғасты руға ұмты лғаны н  көрсетед і.  Бір ж а- 

ғы н ан ,  ол  II  Е к а тер и н а ға:  «Тірі  тұ р ған   к е зім д е ,  өз  к ү ш ім   ж е т к е н ш е , 

Үлы  м әртеб ел і  С ізге  к ы зм ет  етуімді  ж а л ға сты р а  б ерем ін »,  — деп  м ә - 

лім деді.73 Екінш і  ж ағы нан, хан  ара-тұра  П еки нге  өз елш ілерін ж іб еріп , 

цин  и м п ер ато р ы н   ө з ін ің  ад ал д ы ғы н а  сен д ір іп   оты рды .  Д еген м ен   де, 

о н ы ң  б илігі  А бы лай   х ан н ы ң   қ о л ы н д а  б о л ға н ы н д а й   аб со л ю тті  б и л ік  

болған   ж о қ .  8 0 -ж ы л д ар д ы ң   б асы н д а  қ а р а к е с е к   ж ә н е   тө р ту ы л   р у л а - 

ры нда  Б а р а қ  сұ л та н н ы ң  б аласы   Д ай ы р  хан  болы п  ж а р и я л а н д ы .  Оны 

Н ұра ө зе н ін ің  б ой ы н да арғы н  рул ары н   б а с к а р ға н   Б ө к е й   сұл тан   к о л - 

дады .  У әл и д ің  өзі  «менде  Қ арауы л  ж ә н е   А ты ғай   си я қ ты   ш ағы н   ған а 

екі  болы с  ж ағд ай ы н д а  күш   к ө п   ем ес,  ал  ү л к ен   б о л ы с т а р ...  атап   а й т - 

қанда:  өзд ер ін д е  атақты   сұлтан д ары   бар  Т ө р ту ы л ,  Қ а р а к е с е к ,  А лтай  

ж ә н е   Н айм ан   б о лы стары ,  ал  олард ан   м ен ің   еш қ ан д ай   к ә с іп т е   үм ітім  

ж о қ ,  ө й тк ен і  о л ар   м ені  ам ал ы н   тау ы п   ты ң д ам ай   к е ту і  м ү м к ін »   деп 

б іл д і.74

А.  И.  Л евш и н   1783  ж ы лы   қ а за қ т а р д а  тағы   бір хан  болды ,  ол  Б а р а қ  

сұлтанн ы ң  баласы ,  Ә б ілп ей із сұлтан  қайты с  б олған н ан   кейін   н ай м ан - 

н ы ң   қ а р ак ер ей   руы  хан  етіп  ж а р я л аған   ж ә н е   Қ ы тай   и м п ер ато р ы   сол 

құрметте таны ған  Х анқож а деп санады .75 Б ірақ бұл жы лы  Х ан қ о ж ан ы ң  

хан  атағы   ж а й ы н д а   ә л і  с ө з  б о л а  қ о й м а ға н   ед і.  « С ен ,  Х а н қ о ж а , 

Ә б ілп ей ізд ің   үл кен   б ал асы сы ң ,  саған   өз  ә к е ң н ің   м ұраға  қ ал ған   ван 

(яғн и ,  к ін ә з.  -  

Ред.)

 атағы н  рақы м ды лы қп ен   берем із», д ел ін ген   и м п е­

ратор  Ц ян ь-лун н ы ң  грам отасы н да.76

Д еген м ен   Х а н қ о ж а  1799  ж ы лы   өзі  қ ай ты с  б о л ға н ға  д ей ін   хан  деп 

атала берді. Д еректем елерде  А бы лай қайты с  б олғанн ан   кейін  т ә у е л сіз 

болған  ж ә н е  1798 ж ы лы  Т аш кен тті,  Т үркістан ды   ж ә н е   б асқа қ а л а л ар - 

ды Ж үніс  қож ан ы ң  басып алуы салдары нан биліктен  айы ры лған  Болат 

хан  мен  Есім хан н ы ң  есім дері де айты лады .

Д айы р хан  1786 ж ы лы   өлді,  он ы ң  інісі  Б өкей   сай л ан уға кол  ж етк ізе 

алмай, өз иеліктерін е сұлтан атағы м ен  билік ете берді.  С оны м ен  X V III 

ғасы рды ң аяғы н да О рта ж үзде  екі хан  — У өли  мен  Х ан қ о ж а қалды .

У әли хан н ы ң  іш кі  саясаты н   ш е к ар а лы қ  ш еп к е ж ақ ы н  ж ерде көш іп  

ж үретін   сұл тан д ар  мен  а қ сақ ал д а р д ы ң   бір  б ө л ігін ің  о р ы стард ы   ж а қ - 

тайты н  пиғы лдары  да  қи ы ндата түсті.  С оң ғы л ары   патш а  әк ім ш іл ігін е  

х ан н ы ң   о зб ы рлы ғы   мен  қы сы м   к ө р с е т у ін е   ж и і  ш ағы м   ж а с а й т ы н . 

Н әтиж есін де ш екарада тұраты н  қазақтар оры с и еліктерін е көш іп  кетіп 

оты рды .  М әсел ен ,  1789  ж ы лы   Б олат сұ л тан н ы ң   баласы   Т оғы м   сұлтан  

Орта ж ү зд ің  ө зін е бағы наты н  ауы лдары м ен  Ө скем ен   б ек ін ісін е қамк,- 

о р л ы қ   кө р сету   туралы   ө тін іш   ж асап ,  қ о н ы стан у   үш ін  Е ртістен   ж ер 

алды.  С олай  бола түрса да,  1796 ж ы лды ң  ө зін д е оры с  елш ісі  Т е л я т н и ­

ков  оны   Т ү р к істан   түб ін д е  к е зд е с т ір г е н .77  1795  ж ы л д ы ң   қ а ң та р ы н д а 

тағыда екі султан мен  19 ақсақал өздерінің қоны стары н тікелей  Ресейдің 

басқаруы на қабы лдауды   сұрап өтініш  ж асады .  Б ө кей  ж ә н е   Қ ұдайм ен -

18-36

273

де сүлтан д ар аш ы қ тан -аш ы қ  Р есейге бүйрегі  бүраты н  көзқ ар ас  үстан- 

ды .  9 0 -ж ы л д ар д ы ң   б асы н да  У әл и   О ң түстік  К азақ стан ға  б ақы л ау  ж а- 

сау д ан   ай ы ры лады   ж ә н е   Ж е тіс у д ы ң   өз  бауы рлары   С үй ік  ж ә н е  Әділ 

сү л та н д ар   б и л ік   етк ен   б ө л ік тер ін д е  ғана  он ы ң   билігі  сақталы п   қала- 

ды.  Х анны ң  1785  жы лғы   қы рғы здарм ен соғысы осы  аймақтағы  тағы  бір 

с ө т с із сы рткы   саяси   әр е к еті  болды.

Қ азақтар мен кырғыздар арасындағы әсіресе Абылай хан кайтыс бол- 

ғаннан  кейін  ж иілей  түскен  бір-біріне  шабуыл  жасап,  мал  айдап  әкету 

У әлиді қы рғы здарға қарсы  өз інілері Ш ыңғыс пен Касым бастаған әскер 

ж іберуге  м әж бүр  етті.  Барлау  жасаған  К асы м  тұткы нға  алынды,  бірақ 

келіссөздерден кейін  босатып жіберілді. Дегенмен соғыс тоқтатылмады. 

Т ы з сүлтан мен Бердіқож а  старш ы н ж еке қолымен қырғыздарға шабуыл 

жасады. Т ы зд атал қ ан д ал ы п ,тұ тқ ы н ғатү сір іл д і,тек   Бердіқожа ғана  1786 

ж ы лы   кы рғы здарды  талқандауды ң сәтін түсірді.  Келесі  жылы ол да тұт- 

қы нға түсіп,  өлтірілді.  О ны ң інілері  мен балалары  кы рғы з қоны стары на 

сәтті шабуыл жасағанына карамастан, жанжал бітпей, шапқынш ылықжал- 

ғастырыла берді.

Уөлидің Цин империясымен қатынастары неғұрлым тұракты болды. Кытай- 

лардың Ресейге қарсы жоспарланып жатқан соғысына қатысудан оның 1785 

жылы бас тартқанына  қарамастан, үнемі елшіліктер алмасып отырды,  1789 

жылы Уәлидің өкілдері Бопы мен Әділ сұлтан императордың 80 жылдығына 

байланысты Пекиндегі салтанатгарға қатысты, ол  1800 жылы ханның өтініші 

бойынша имератор Ц зяцин Ғ аббас сұлтанды Уәлидің мирасқоры деп ресми 

түрде таныды. Хан циндердің көмегімен қазақтарда қолданылып жүрген саяси 

жүйені өзгертіп, сайланбалы  биліктің орнына мұраға қалдырылатын  билік 

орнатуға тырысты, алайда оның бұл идеясы нақты орындалмаған күйінде қал- 

ды. Ғаббас У әлидіңтірі кезінде өлді, оның басқа балалары не жас болды, не 

айтарлыктай беделі болмады. Хан билігінің әлсіреуі Орталық Казақстан казақ- 

тарының  1816 жылы Бөкейді өз билеушілері деп жариялауына әкеп соқты, 

оны орыс үкіметі ресми түрде танып, сол арқылы Уәлидің Орта жүзге ықпа- 

лын әлсіретуге тырысты.  1817 жылы Солтүстік-батыс Казақстанда тағы екі 

хан пайда болды. Тобыл ж әне Аят алқаптарында көшіп жүретін кыпшак руы- 

ның қазақтары Кайып ханның ұрпағы, ықпалды сұлтан Жантөрені, Торғай- 

дағы, Тобыл мен Обағандағы арғын кауымдары оныңтуысы Күдайменде сұлтан- 

ның баласы Ж ұмажанды хан етіп жариялады.  1819 жылы, Бөкей хан кайтыс 

болғаннан  кейін,  оның орнына  Ш ыңғыс сайланды,  алайда оның Нұраның 

жоғарғы ағыстары мен Карқаралы ж әне Кенттауларыныңтөңірегінде көшіп 

жүретін бірнеше қауымдарға ғана билігі жүрді. Сонымен XIX ғасырдың бірінші 

ширегінде Орта жүзде Уәлиден баска, оның билігіне таласқан тағы да үш хан 

болды. Уәли өзінің баласы Ғұбайдолла сұлтанды мирасқоры деп жариялап, 

1821 жылы кайтыс болды.

Уәли хан мен оның бакталастары билік етуінің негізгі корытындысы Казак 

хандығының жалпы әлсіреуі еді. Баскарудың үлестік жүйесіне кошу — султан- 

дар  ыкпалының өсуіне,  ал  XVIII  ғасырдың аяғы  — XIX ғасырдың басында 

орталық  биліктің бөлшектенуі  іріткі  салу  сарынның  күшеюіне  және  мем- 

лекеттің іс жүзінде ыдырауына әкеп соқты. Ресей шекаралык шебіне жақын 

манда көшіп жүретін руларды баскарған көптеген сұлтандар мен аксақалдар 

орыстың өкімет орындарынан қолдау іздеп, Уәли ханды орағытып өтіп, олар- 

мен белсенді байланыстарды жолға койды. Рубасылар шендерге, сыйлыкта-

274

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: