Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
Г. С. Батю ш ков белсене катыс-
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| Г.
С. Батю ш ков белсене катыс-
ты. Сонымен бірге ол Сібірді баскару туралы заң жобалары ма біркатар
косымша, түсіндірмелік бөлімдер: құрғактағы жол катынастары , этаптар кұру, жер аударылған «бұратаналар», «Орта Орда даласына» орыс билігін тарату бөлімдерін әзірледі. Бұл ж аңалы ктар сакталы п калған ж ергілікті баскару жүйесін ж окка шығарып, ш ексіз-ш етсіз дала кұрылысын ресейлік губерниялык баскаруға біршама жакы ндатуға тиіс болды. 1822 жылғы 22 маусымда патша «Сібір губернияларына арналған меке- мелер», «Бұратаналарды» баскару туралы жарты», «К ы ргы з-кай сактар- ды» баскару туралы жарты, Этаптар туралы жарты, Ж ер міндеткерліті туралы ереж елер, А сты к корлары , ш аруалар мен «бұратаналар арасы н- даты боры ш керлік міндеттемелер туралы ереж елер үшін негіз болтан 10 заңды бекітті.8 «Сібір... мекемелеріне» сәйкес, ази ялы к Ресей 2 генерал-губернатор- лы кка: орталыгы Тобыл болтан Батыс С ібір, орталыты И ркутск болтан Шытыс Сібір генерал-губернаторлы ктарына бөлінді. Бірінш ісіне Тобыл, Томск губерниялары мен Омбы облысы жаткызылды;9 Ресей бодандыгын- да болтан Орта жүз аудандары соңтысының кұрамына енгізілмекш і болып ұйгарылды. Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атагын «мүлде ар- тык» деп жойып жіберген10 үкімет Сібір қазактары туралы жартыта сүйеніп, баскарудың ж аңа нысанын енгізді. 3-параграф қа сәйкес, географ иялы к жагынан Оңтүстік-батыс Сібірді мекендеген казақтар «көшпелі бүратана- ларсословітесі» болып есептелді ж әнетең құкыктарды пайдаланды, ал «сібір казактары елі» еңалдым ен 1838 жылы Батыс Сібір казактарын ш екаралы к баскару кұрылганга дейін Омбы облысына батынып келген сырткы округ- терден кұралды. Ө згерістер казак рулары ны ң әк ім ш ілік -аум акты к кұры лы м дары на катысты болды: даладаты ж аңа үштатан — округ, болы с, ауыл бұрынгы рулык баскару жүйесін іс ж үзінде ж о к етіп ж іберуге тиіс еді. 5-параграф аркылы ж аңа кұрылым: ауыл — 50-ден 70-ке дейін ш аңы рак, болы с — 10 ауылдан 12-ге дейін ауыл, округ — 15 болы стан 20 болы ска дейін болып белгіленді.11 Жартыда округтерге тиесілі жер иеліктеріне меже енгізілді: оның үстіне 9-параграфпен көш пелілердің бір округтен екінш ісіне өз еркімен ауысуы ш ектелді, ол үшін «жергілікті басты ктарды н рұксаты талап етілді. Бұл жер алаптарын пайдаланудың кауымдык-патриархаттық дәстүрлерін қира- туды білдірді. Енді к а з а к ауылдарының көрш і округ қоны стары на кірмей, өзін ің округтік аумагы шегінде гана көш іп ж үруіне рұксат етілді. Ж аргының 15-параграфында округтердіңж екелеген бөлімшелерін ба- ск ар у д ы ң ж аң а тәртібі белтіленді: ауылдарды — ауыл старш ы ндары , бо- лыстарды — болыс сұл гандары, округтерді ага сұлтандар (ел билеуш ілері) баскаратын болды. Бұл өзгерістер ерте кездерден бері әкім ш іл ік пүрсат- тылыктары болтан Ш ыңгыс ұрпақтары ны ң ы кпалы н әлсіретуге тиіс бо- латын; соны мен бірге болыстарды баскарм айты н сұлтандар бүрынты сослови елік арты кш ы лы гы н сактап калды , дегенм ен олард ы ң окр у г бөлімшелерін баскару ісіне «араласуына» қатаң ты й ы м салынды. Ага сұлтандарга зор кұкы ктар берілді, оны ң басш ылыгымен округтік п риказд а өткізілетін оты ры старта об лы сты қ б асты к татайы н дайты н 299
ресейлік екі заседатель ж әне сайланы п қойылатын екі «кұрметті казак» катысуга тиіс болды. Үкіметтің сеніміне кірген ықпалды Ш ыңғыс ұрпақтары арасынан сай- ланған аға сұлтандар, олардың екі орынбасары — өздері онша түсінбейтін с а й л а у р ә с ім ін е н ө т к е н қ а з а қ т а р , т а ғ а й ы н д а л а т ы н б а с қ а да ек і ш енеуніктерм ен бірге алкалы баскару түрін көрсетті; көп кеш ікпей аға сүлтандар іс ж үзінде ж ергілікті отарш ы лды к әкім ш іліктің айтқаны нан шықпайтын күралдарына айналды. Ал көп ұзамай, сжругтегі жоғары кыз-- метке өз өкілдерін сайлау жолындағы ұзакка созылған руаралы қтайталас кезінде, дала ақсүй ектерін ің бір бөлігі өз карсы ластары н құлату макса- ты мен омбы ш енеуніктерінің оң көзбен қарауы на ұмтылып, екі жакты көзқарас үстанды: сырт көзге үкімет саясатымен ынтымақтастық көрсетіп, іштей бұрынғы хандықты қалпы на келтіруден үмітін үзбеді. Билердің, рубасы ларды ң билігінде жүрген номадтар бұкарасы н айтпағанда, ж аңа сайланған сұлтандарды ң иығына жабы латы н оқалы ш апандар да, «ел билеуші» деген кұрметті атақтар да, күміс ж әне алтын медальдар да рулық ескі заман дәстүрлеріне берілгендік рухын жоя алмады. Ү кім еттің ж ергілікті номадтар ж өніндегі саясатында оларды егін- ш ілікке ы нталанды ру, «бақташ ы лы қ өмірді» жою, олардың жер жыртуға көш уін көтерм елеу маңызды бағыт болды. 177, 178-параграфтарда оты- ры қш ы лы кка көш кендерге 15 десятинаға дейін жер учаскесін бөліп беру- ге рұксат етілді, сұлтандар үшін «үш есе», ал старш ындарға «екі есе» жер белуге мүм кіндік берілді. О тарш ы лды к өкім ет орындары осы арқылы Ресейдің ықпалын әлсіреткен, хан билігінің қалдықтарымен күресті қиын- даткан бары мтаны , руаралы қ кырқысты жоюға тырысты. 'рК арғы мен м індеткерлік пен салы қтарды ң ж аңа санаттары енгізілдТ/ Рас, бұл орайда М. С перанский мен оны ңтөңірегіндегілер әдейі бесжыл- ды к ж еңілдік белгіледі немесе көш пелі халыктың барлық санаттарын бар- л ы к алы мдардан босатты; мұндай бетбүрыс бұрынғы ф еодалды к жүйе бойы нш а м індеткерлік аткаруға: көш пелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда ұшыр төлеуге дағдыланған халық наразылығының алдын алуға ұмтылыска байланысты болса керек. Реф орма К азакстан да сауда-экон ом и кал ы к үрдістің өсуі үшін оң ал- ғышарттар туғызды. Патша өкіметінің бұған белгілі дәрежеде мүдделі бо- луын экономикалы қфакторлармен коса, оныңкөш пелілер арасында өзінің V саяси ы кпалын нығайту ниетімен түсіндіру керек. С онау XIX ғасы рды ң ең б асы нда-ақ патш алы к өкімет оры ндары ның бакылауындағы аумакта көш іп жүру, бекіністер мен баска да қыстактарда мал ш аруашылығы өнімдерін кеңінен айырбастау мүмкіндігін іске асыру кұкықтары н талап ете отырып, екі жакты байланыстарды дамытуға жеке- леген к а зак сұлтандары ны ң өздері бастама көрсеткен еді. Осыған байла нысты 188-параграфта казактарға өз тауарларын «өз округі ішінде де, одан тыс ж ерлерде де» еш ш ектеусіз еркін өткізуге мүмкіндік берілді. XIX ғасырдың басында Бұктырма, Өскемен бекіністерінің, Петропавл- дың, С емейдің маңы зы едәуір арта түсті. Ж арғының біркатар параграфтарында 205-параграфқа сәйкес үш санат- қа: қылмыстық, талап-арыздық ж әне облыстық басқармаға шағымдар бой ынша сараланған сот ж үйесіне түзетулер енгізілді. Қ ы лмы сты к істерге мемлекеттік опасы здык, тонау, барымта, белгіленген билікке көрінеу ба- 300
|