Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

С е г і з і н и і і   m a p  a y

XIX ҒАСЫ РДЫ Ң  ЕКІНШ І  Ш И РЕГІН ДЕ ҚАЗАҚСТАНДА

 

РЕСЕЙ  ӘКІМ Ш ІЛІК-САЯСИ   Ж ҮЙ ЕС ІН ІҢ   ЕНГІЗІЛУІ

1.1822 Ж Ы Л Ғ Ы  «С ІБІР Қ Ы Р Ғ Ы ЗД А РЫ  ТУ РА Л Ы  Ж А РҒЫ » Ж Ә Н Е  

ОРТ А Ж ҮЗДЕ ХАН БИ Л ІГ ІН ІҢ  Ж О Й Ы Л У Ы

Онсыз да  ұлғайып  алған  империя  құрамы на  К азакстан н ы ң   қосылуы  

аяқталған жағдайда оны ң орналасқан  геосаяси жағдайы әскери  жағынан 

алғанда әлсіз Қокан ж әне Хиуа хандықтарын таптап тастап, бірінші отар- 

шыл империя — А нглияның Ш ығыс Түркістан ауданына енуін ж оққа шы- 

ғаруға  мүмкіндік  беретін  еді,  ал  бұған  К азақ  өлкесі  кедергі  болып  кала 

берген .1  1820  жылғы  «Қ азақ  даласы»  әс кер и -то п о гр аф и ял ы қ  ж ағы нан 

суреттелетін ж урналдан мыналарды  оқуға  болады:  «¥лы   П етр оры стар- 

дың белсенді саудасын кеңейтуге ұмтылып ж әне өзі дүниеге кеңінен карай 

келіп ,  Ү н дістан ға  көз  токтатты :  екі  ж акты   каты н астарды   түб ірін ен  

өзгерткісі  келген  ол  сауда  қаты настары н  кеңейтуді  ғана  ойлап  коймай, 

Хиуа, ал содан  соң  Бұхара билеуш ілерін,  со н д ай -ак өзі  алты нға бай  күм 

табуға  үміттенген  Я ркеть  каласы н  (казіргі  Ж аркен т  каласы .  — 

Ред.)

  өз 

билігіне бағындыру максатымен стратегиялы к кадам ж асауға бел  байла- 

ды».2 Ресей империясынын экон ом икалы к мүдделері, П етербургтің тала- 

мат саяси жоспарларым ен қатар, патш аны ң стратегиялы к болж амдары н 

ұстана  оты ры п,  он ы ң   О рталы к  А зи я н ы ң   тү к п ір ін е  карай   б іртін д еп  

ілгерілеуін тездете түсті.

Ж оғарыда атап өтілген м ән-ж айларм ен коса, үкіметтің оң түстік-ш ы - 

ғыс К азак стан н ы ң сол  кезге карай саяси оқш аулы ғы н сактап калған ше- 

каралык аудандары отарлы к басып алу ж әне байырғы халыктың ғасырлар 

бойы ірге тепкен орындарынан аш ыктан-аш ык ығыстырылып шығарылуы 

себепті кытай ж ағына «ауып түсіп»,  «боғдыханның бодандығын» кабы л- 

дауы мүмкін деген қауіптері де хандык институтының жойылуын тездетті. 

Бұл  ж өнінде  белгілі  тарихш ы   Н.  Г.  А поллова  кезін д е  ж азған :  «Орыс 

үкіметі, — деп атап өтті ол, — өзінің кұбылмалы бодандарының (қазақтар- 

дың.  -  

Ред.)

 диплом атиялы к байланы стары н  бакы лай  оты рып,  оларды ң 

баска бодандыкка ауысу мүмкіндіктерін барлы к амалдармен болғызбауға 

тырысты».3

1781  жылы  Абылайдың кайтыс болуы, он ы ң тол ы п  ж аткан ұрпактары 

арасындағы кикілжіндер хан билігін әлсіретті. Ол былай тұрсын,  1795 жылы 

екі  сұлтан,  19 аксакал  ж әне  122  360  казак императрица  II  Екатеринаны ң 

атына Уәлиді хан тағынан тайдыру туралы өтініш жіберді.4 Ү кімет ол  кезде

297

хан билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен біраз 

кейініректе  Орта  жүзде  бакуатты  Уәлимен  қатар  екінші  хан  етіп  Бекей 

сұлтанды тағайындады.

1810жылғы 27 ж елтоқсанда С ібір әкімш ілігі «бодандыкқа ант беруді» 

әзірлеп ,  Есіл,  В ерхнеиртыш ск,  Алтай  ш ептерінің  барлы қ  бекіністеріне 

жіберді. Ол  Ресей бодандығын қабылдаған қазақтарды Ресейге бағдар алу- 

ды  қатаң ұстануға міндеттеді ж әне «ант бұзушылык» үшін  қатаң ж азалау 

к ө зд е л д і.  М ұн дай   п ә р м е н д е р   О рта  ж ү зд егі  ж ағд ай д ы ,  к е р іс ін ш е , 

ш иеленістіре  түсті  ж ә н е  бірш ама  ты ны ш ты ққа  қарамастан,  ең  көреген 

сұлтандар, билер, ақсакалдар,  көптеген қ азақ  ауылдары төніп  келе жат- 

қан қауіпті сезініп, «бөтен елдерге» әсіресе Ш ы ңжаңға қашып, Орта Азия 

иеліктері шегіне көш іп кетті.5

П етербург сарайы   аңы сы н аңдап,  қос билеуші  Бөкей  мен  Уәлиді  кан 

төкпей орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екеуінде де кең-байтак 

өлкені  басқаруға  қаж етті  амалдары  болмады.  Ресей  «бөліп  ал да,  билей 

бер» саясаты н ж үргізіп, оларды бір-біріне айдап салды, сөйтіп кедейлен- 

ген  ө р кө к ір ек  хандармен  өздерінің  байлығы  ж өнінен  бакталас  ауқатты 

сұлтандарды  өз ж ағы на тартып отырды.  А.  И. Л евш инніңтабы ндары нда 

8,9 немесе тіпті  10 мың жылкысы, 400—500 түйесі, 20 мыңға тарта койы бар 

деп  «саналатын»  қазақтар  аз  емес  деген  м әліметтері6 мейлінш е  бай  мал 

иеленуші — сұлтандардың жағдайын көрсетеді. Байлы қсаяси салмак берді, 

басқа ру ауылдарының жеріне жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әске- 

ри  қы зм етін ің   ж андана  түсуі  ж ән е  құнарлы   аудандарға  казак  контин- 

гентінің коныстандырылуы салдарынан меншіктері мен жер алаптарынан 

айырылған адамдарды өзіне тартатын  кұдіреті күшті  касиеттері бар деуге 

болаты н .  О н ы ң   үстін е  к а з а к   д ал асы н ы ң   о р тал ы қ  губ ерн и ялар  мен 

үкіметтік мекемелерден едәуір алыстығы, сол  кезде-ақ империя кұрамы- 

на енген Солтүстік-шығыс Қазакстанныңорасан кең аудандары бағынышты 

болған  Батыс С ібір әкім ш ілігін ің  әскери -ш ен еун іктер сословиесін  кам- 

ты ған  сы байлас  ж ем корлы к,  баска да ж ергілікті  «бұратаналар»  сиякты, 

оларды   да  ж е р гіл ік ті  отар ш ы л д ы к  ө кім ет  оры ндары   мен  тойы м сы з 

ш енеуніктердің бакы лау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.

Ресейдің өкімш ілік-аумакты к баскару нысанына жакын баскару ныса- 

ныны ңболмауы , Ш ыңғыс ұрпактарыныңхан билігініңсакталуы үкіметтің 

іс-кимылын әлдекалай тежеп отырды.  1817 жылы — Бөкей хан, ал екі жыл- 

дан соң  У әли кайты с болды.  П етербург бір жақты   қадамға — Орта жүзде 

енді  хан  тағайы ндам ауға  ж ән е,  оны ң үстіне,  оларды  «Бүкіл  әлемді  Үлы 

тітіркентуш інің» — Ш ы ң ғы с-ханны ң зам аны на барып тірелетін ертедегі 

ғұрып бойынш а сайламауға бел байлады.

Ресей  билігі  таралған  аудандар  ж оғарғы   билеуш ісіз  калы п,  накты 

биліктің кандай нысаны да болмаған ерсі жағдай орын алды. Хандык ыкпал- 

ды сұлтандармен көзб е-көз келіспей немесе алдын ала келіссөз жүргізіл- 

мей,  іс ж үзінде ж оғарғы  ж актан жойы п жіберілді.

Ж аң а реф орм ан ы   әзірлеуд і  патш а сол  ж ы лдардағы  белгілі либерал- 

ды қ  пиғы лдағы   қ ай р аткер ,  өз  д әу ір ін ің   аса  білімді  тұлғалары ны ң  бірі 

граф  М.  М. Сперанскийге жүктеді. Оның сан кырлы қызметінің өзегі Орта 

жүзде дәстүрлі хан мемлекеттілігін жойган жаңа заң актілерін енгізу болды.

Аз  зерттелген  аудандарды  неғұрлым  толы к  зерттеу  ж әне  ж инактап 

көрсету үшін  М.  М.  С перанский  «Сібір ж ерлерін  мәлім  етуді»  ұсынды.7

298

Бұл жазбаны жасауға болаш ак декабрист 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: