Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

мөні сақталды ; ол  былай тұрсы н, 220-параграфта билер істерді 

«негізсіз шешкен» жағдайда оларды ж ауапка тарту көзделді, оның үстіне 

көш п елілерд ің   төм енгі  сот  саты лары н ы ң   ш еш імдеріне  шағым  ж асау 

сакталды ,13 мұның өзі қатардағы номадтарды шариғатты жергілікті 

түсіндіруш ілер тарапы нан жасалуы мүмкін озбырлықтан біршама қорға- 

ды; ережеде көш пелілердің сұлтандар жөнінде де шағым ресімдеуіне жол 

берілді.  Мұндай ж ағдайларда соттың істі қарауы облы стық басқарманың 

оты рысына көшірілді.  Арнайы параграфта аға сұлтандарға, округтік при- 

каздарды ң заседателдеріне, сұлтандарға, болыстардың басқаруш ы лары - 

на ж алақы  төлеу,  кеш егі  жоғары  текті  Ш ыңғы с  ұрпақтары  мемлекеттік 

қызметшілер санатына көшіріліп, оларға империяның сол кезде қолданыл- 

ған  зандары н  тарату  ж өнінде  айтылды.  М ұрағат  құж аттары   округтік 

ш енеуніктердің әрбір санатына қызметі үшін төленетін акыны ң сомасын 

да мейлінш е айкын анықтауға мүмкіндік береді, олар мынадай: аға сұлтан 

ж ы лы на  1200  сом,  әрбір  ресейлік  заседателдерге  —  1000  сомнан,  казак 

заседателдеріне — 200 сом нан, тілмаш ка -  800, емшіге —  1000 сом, болыс 

сұлтандары на  —  150,  іс ж үргізуш ілерге — 300 сомнан төленді ж ән е т .б .14- 

Әрбір  округтік  приказда  барлығы  15-ке  дейін  штаттағы  кы зметкерлер 

болды.  Сонымен бірге Ж арғыда аурухана ұстауға — 500 сом, жыл сайынғы 

м ерекелерге  — 3000,  мектептер  мен  училищ елер  «құруға»  — 5000,  қайы- 

рымдылыкты «колдауға» — 500 сом мөлшерінде косымша шығыс баптарын 

белгіледі. Ж ыл сайынғы барлык шығындар 31 000 сомнан аспауға тиіс бол­

д ы .15

Реформа Орта ж үз халкын ағартуға арналған жағдайды кеңейтті: жеті 

параграфта (243—249) сауаттылыкты  кеңтарату көзделді: Ж арғының 250- 

параграф ы   окр у гтік  приказдарды   «өздеріне сеніп тапсы ры лған халы қ- 

ты ң  еш бірі  кай ы рш ы лы кка  ұш ы рам ауы на  ж ә н е  қам корсы з  калмауы н 

барлы к амалдармен ойластыруға» міндеттеді.16 Бұдан кең-байтақ аймақ- 

ты кең  көлемде өзгертуді, бүкіл  Сібір бойынш а орын алған қиянат ж аса- 

ушылықтарды түп-тамырымен жоюды жақтауш ы граф М.  Сперанскийдің 

ыкпалы айкы н аңғары лады.  Кейін аға сұлтан Қ ұнанбай Өскенбаев Ж ар- 

ғы ны ң осы бабын басш ы лы кка ала отырып,  Қаркаралы приказы нда мек- 

теп  пен  м еш іт аш уға  Баты с  С ібірдің  Ш екарал ы к баскарм асы   басты ғы - 

ның келісім ін  ал д ы .17 Заң  актісін колданы сқа енгізе оты рып, үкімет ха- 

лы қты ң қарсы  әрекет жасауы   болмай қалмайды деп есептеді, сондықтан 

да арнаулы  284-параграф та оны «өзін  кам қорлы кка  алуды ерекш е сұра- 

ған», бодандыкка ант берген болыстардан бастап, бірте-бірте жүзеге асы- 

ру ұсынылды; тек алғаш кы  тәж ірибелерден кейін ғана «баска болыстар- 

ды шакыру» көзделді.

С он д ай -ак  291-п араграф та  облы сты қ  бастықтарда  бар  караж атты ң 

ж ұм салуы на  карай  округтерді  «бірінен  кейін  екінш ісін»  аш удың  реті 

белгіленді.18

О кругтік приказдарм ен әдейі бір мезгілде ұйымдастырылатын, әске- 

ри -п оли ц и ялы к міндеттер берілген разъездер мен пикеттер ж аңадан кұ- 

рылған  әк ім ш ілік -аум ақты к  орталы қтарды   «тәртіпсіздіктерден»  «кор- 

ғауға» тиіс болды.

302

329  параграфтан  тұратын  Ж арғы н ы ң  казак, тіліне  аударылгам  мөтіні 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: