ӘСКЕРИ ОТАРЛАУДЫҢ КҮШЕЮІ. ҚАЗАҚСТАНҒА XIX

Осы өскери шептердің бәрі ұзындығы  1780 шакырым болатын (Гурьев- 

тсн  Батыс Сібірмен  ш екарадағы Алабұға отрядына дейін) Орынбор әске- 

ри -ш екаралы қ шебінің құрамына кірді.

Онда 2-дәрежелі бекіністер катарына жататын ж әне француз инженері 

Вованның жүйесі бойынш а салынған Орынбор бекінісі басты бекініс деп 

саналд ы .33 Ол тас қабы рғалы ,  кақпалары  мен бекіністік орлары  бар ұзақ 

мерзімді сипаттағы камалдық  11  форттан тұрды. Бекіністің сыртында оған 

кіреберісті қорғап тұрған үш форш тадт болды.  Орск бекінісі 3-дәрежелі 

бекініске жатты, қүм үйіліп, ормен қорш алды, сырт жағынан өзен қорғап 

тұрды.

Орынбор, Орск ж әне Илецк корғанысы бекіністері Орынбор және Орск 

инженерлік командалары мен әскери-жұмысшы ротасынан тұратын Орын­

бор и нж енерлік округіне қарады.  Олар  14-гарнизондык артиллерия бри- 

гадасы орналасқан Орынбор артиллериялық гарнизондық округінің құра- 

мына  да  кірді.  Б екіністердің   қару-ж арағы нда  әр  түрлі  130  зеңбірек,  ал 

д алалы қ бекіністерде (Н овопетровск,  Қ арабүтақ форты нда ж әне басқа- 

ларында) 54 зеңбірек (пуш калар мен единорогтар) болды.34 Орынбор ж әне 

О рск бекіністеріндегі,  Н овопетровск бекінісіндегі артиллериялы қ қару- 

ж ар ақ  күшті болатын.

Ә ск ер и   ж ағы н ан   О ры н б ор  ә с к е р и   ш еб ін ің   зор  м аңы зы   болм ады , 

өй ткен і  «әскери   іспен  таны с  емес  ж ә н е қандай да болсы н  кұры лғы дан 

х аб арсы з»  ә л с із  к ө р ш іл е р і,  со н ы ң   іш інде  қ а за қ т а р  да  Р е с е й г ^ қ а р с ы  

әл д еб ір   елеулі  ә с к е р и   ә р е к е т   ете  алм айды   деп  саналды .  С ойды қтан  

м ұн да  м ы қты   б е к ін іс т е р   ем ес,  қ а й та  к о р д о н д ы қ   қы зм етті  кы рағы  

ж үргізу талап  етілді,  ол  қы зм ет Орал ж ән е О ры нбор казак әскерлерін е 

ж ү к т е л д і.35  Қ ал ал ар   м ен  б ек ін істер д егі  гар н и зо н д ы қ   қы зм етті  Ж е к е 

О ры н б ор  к о р п у сы н ы ң   ж а я у   ә с к е р   б атальон д ары ,  м үгед ек тік  ж ә н е 

этап ты қ ком ан далар атқарды .

О ры нбор әскери   губернаторы   В.  А.  О бручевтіңтұсы нда дала ішінде, 

қазақтар  қоны стары ны ң  қақ ортасында  бекіністер салы на  бастады,  бұл 

алыстағы  аумактарды бақы лауда ұстауға, шептерді  Орта А зия хандықта- 

ры ны ң ш екаралары на жакы ндатуға мүмкіндік берді.

1845 жылғы 7 қы ркүйекте Торғай өзенінің оң жағасында, Орскіден  120 

ш ақы ры м   ж ердегі  Б еско п а  ш атқалы н а  ж акы н   м аңайда  О рен б ургск 

бекін ісін ің  (Торғай каласы )  негізі  қаланды.  Бекініс жартылай шеңберлі 

ш ы ғы ңқы  ж ерлері бар редут түрінде салынды.  Гарнизон ж ергілікті қор- 

ғаны сқа арналған ж аяу әск ер  ротасы  мен  зеңбірекш ілер командасы нан, 

барлығы  150  адамнан  тұрды.  К өш пелі  резервке  екі  зеңбірегі  бар,  штаб- 

оф ицер ком ан далы к ететін  екі  ж үз оры нбор  казагы   кірді.  Гарнизонны ң 

кару-ж арағы   1839—1840 ж ы лдардағы  сәтсіз аяқталған  Хиуа ж оры ғы нан 

қалған, ш ойы ннан құйылған  16 бекіністік зеңбірек пен үш таған тұғырлы 

100 жанғыш зымыраннан тұратын. Гарнизонный коменданты майор неме- 

се подполковник шеніндегі офицер болды.

Н ақ сол  ж ылы  О ры нбордан  120  ш ақы рым ж ән е  Ордан 406 шақырым 

жердегі  Ж арм ола  ш атқалы нда,  Ы рғызды ң  жарлауытты  оң  жағасында 

У ральск бекінісі салынды.  Гарнизоны  О ренбургск бекінісіндегідей бол­

ды.  Қ ару-ж арағы н а екі  зеңбірек:  6 ф унтты қ бір зеңбірек  пен  3  ф унтты қ 

тауға  арналған  ж еңіл  зең бірек,  сон д ай -ақ үш  ш ақырымға дейін  алы сқа 

атылатын зымыран снарядтары  кірді.36

306

1847 жылы  Арал тең ізін ің  ж ағасы ндағы   Райым  ш атқалы нда,  С ы рда- 

рияның сағасы на ж ақы н жерде Райым  б екін ісін ің  негізі  қаланды.  О ны ң 

гарнизоны штабымен  коса О ры нбор  шебі 4-батальон ы н ы ң  барлығы 503 

солдат  пен  оф и цер  болаты н  екі  ротасы н ан ,  Орал  к азак   ә с к е р ін ің   үш 

жүздігінен ж әне  14-гарнизондык зеңбірек бригадасының окпаны әр түрлі 

14 мыс зеңбірегінен тұрды, ол 64 әскери лауазым  иелерінің баскаруы нда 

болды .37  1848 ж ылы  Ы рғызда  Қ араб ұтак ж ә н е  Арал  т е ң ізін ің  ж ағалау- 

ында  К осарал  ф орттары н ы ң  негізі  каланды .  С өйтіп  О ры нбор  ф орттар 

мен бекіністертізбегі аркылы Арал теңізімен жалғастырылды.  1853 жылы 

С ы рдарияда  №   1  Қ азалы   ф орты   мен  №   2  Қ арм акш ы   ф орты   салы нды . 

Ресей  Орта А зи ян ы ң  іргесіне, Хиуа ж ән е  Қ окан  хан ды қтары ны ң ш ека- 

расына шыкты.

Бұдан да ертеректе  1833 жылы Каспий тең ізінің  жағалауында, Өлікол- 

тык шығанағында Новопетровск бекінісінің негізі  каланған еді.  Гарнизон 

зеңбірекш ілер  ком андасы   бар  екі  ж аяу  әск ер   ротасы нан,  екі  ж үз  орал 

казактарынан тұрды, кару-ж арактан окпаны әр түрлі 31  мыс жөне шойын 

зеңбірегі болды.  Алайда орналаскан жері  нашар, суы  мен климат жағдайы 

колайсыз болғандыктан бекініс Түпкараған шығанағына көш іріліп,  Ново- 

александровск деп аталды ж әне  1847 жылғы 30 тамызда ресми түрде ашыл- 

ды.38

1848-1853 ж ы лдарда Орта  А зияны  ж аулап  алуға дайы ндала оты рып, 

патша өкіметі О рталык Азия аймағында тұңғыш  рет Арал теңізінде өске- 

ри флотилия кұрады.  1847 жылы «Николай» ж әне «Михаил» деген екі мач- 

талы шхуна суға түсірілді, ал  1848 жылы Орынборда «Константин» кемесі 

жасалып, ол теңізге бөлш ектеліп әкелінді де,  Райым бекінісінде күрасты- 

рылды.  1852—53 жылдарда тапсырыс бойы нш а Ш вецияда  ж асалған  «П е­

ровский» ж әне «Обручев» әскери пароходтары ж еткізілді.  Екі корабль де 

1853  жылы  Қ окан н ы ң  А кмеш іт бекін ісіне ш абуыл  ж асау  мен оны  алуға 

қатысты.39

К іш і  жүзді  билеуш і,  өзін е  адал  сұлтандарды ң  ордалары   да  патш а 

өкім етінің даладағы  әскери   тірек  пункттері  болды,  оларға  поли ц и ялы к 

кызмет атқару ж әне отбасы мүшелерімен коса сұлтандардың өздерін күзе- 

ту үшін офицері  бар екі-үш  ж үз казак берілді.  Бұл  козғалы ска  жеңіл  к а ­

зак отрядтары Сырткы істер министрлігі А зия департаментінің  1825 жыл- 

ғы 5 ж әне  17 каңтардағы,  1827 жылғы 2 шілдедегі шешімдерімен  қүрылды 

ж әне арнаулы нұсқаулар негізінде кимыл ж асады .40

К іш і  ж үздің   үш  бөлігін  билеуш і  сұлтандарды ң   карам ағы н да  ж аз 

кезінде  100-200 казак,  кыс кезінде бір оф ицер, бір урядн ик ж өне 20 к а ­

зак болды .41

П атш алы қ Ресейдің әскери жағынан күш ейгені сонш алы к, стратегия- 

лы к міндеттерді шешуге кірісті.  М әселен,  1839—1840 жылдарда Орынбор 

генерал-губернаторы  Перовский Хиуаны жаулап алу максатымен ж оры к 

жасады.  Экспедициялық корпусты ң құрамына 2,4, 6-ш ептік О рынбор ба- 

тальондары,  l -б атальон н ы ң екі ротасы, полковник Би зян ов ком андалы к 

ететін 4-Орал казак полкі мен эскери старш ина Н азаровты ң 5-Орал казак 

полкі,  1-Орынбор  казак  полкі,  сон д ай -ақ  Кіш і  ж үзд ің   батыс  б өлігін ің  

билеуші сұлтаны подполковник Баймағамбет Айш уаковтың 250 жігіті енді. 

О трядты ң артиллериялы қ кару-ж арағы   күш ті  еді,  онда:  12  ф ун тты к екі 

ш ойын  ж өне  6  ф ун тты қ  екі  зең бірек,  ат  ж егілетін  14  пұтты к  екі  ж ән е

307

таулы   ж ерге  арналған  3  ф ун тты қ сегіз  ж еңіл  зеңбірек,  6  ф унтты қ  алты 

мортир,  екі  шойын ф алькон ет, барлығы 22 зеңбірек, сон дай -ақ бірнеш е 

қондырғылы зымырандар болды.  М арш руттың жолында алдын ала азық- 

түлік ж өне жем коры бар Ж ем ж ән е А қбұлақ бекіністері салынды. Алай- 

да 5 мыңнан астам солдат катысқан осындай орасан зор әскери шара ұзаққа 

созы лған қы сқы  ж оры қ жағдайларын білмеу себепті мүлде сөтсіз аяқтал- 

ды.  1839 жылғы  14 қарашада жолға шыққан отряд хиуалықтармен шайқас- 

тарға д ей ін -а қ ж о л -ж ө н е к ей   мың солдатынан айырылып,  1840жылғы  14 

сәуірде О ры нборға қайтуға мәж бүр болды.42

Батыс Сібір генерал-губернаторлығы аумағында да әскери шеп нығай- 

тылды.  О ны ңТобы лдағы  Звериноголов бекінісінен Алтайға дейінгі ұзын- 

дығы  2  мы ң  ш ақы рымдай  болды.  Ол төрт  әскери   шептен:  Н овоиш имск 

(П ресногорьковск нем есеж ай ғана Горькая шебі),  Ертіс, Бұктырма, Бийск 

шептерінен түрды.  Горькая шебі сонау XVIII ғасырдың орта шенінде құры- 

лып,  16 редуты бар  11  бекіністі камтыды, Сібір корпусы инж енерлік бас- 

қарм асы н ы ң   кұрам ы на  кірді.  Алты  бұрышты  Петропавл  бекінісі  басты 

бекініс деп саналды.  О ның ш ығысында төрт бекініс:  П олуденная, Л еб я­

ж ье,  Н иколаевск,  П окровск бекіністері, олардың ортасында 9 редут, ба- 

тысында — алты бекініс:  С копинск, С тановск, П ресновск, К абанья, П ре­

сн о го р ько в ск  ж ә н е  Звериноголов  бекіністері  орналасты .43  Петропавл 

бекінісі  ш ептің  ең  басты  арти ллери ялы қ арсеналы   болды.  Мұнда  Сібір 

драгун полкі, ж аяу әскер батальоны, казактар мен башқұрттардың отряд- 

тары орналастырылды. Лебяж ье бекінісі мен Тара дистанциясында Ш иру- 

ан м уш кетерлік полкі орналасты .44

Ертіс әскери шебі XVIII ғасырдың басында-ак кұрылған еді. Ямышевск 

б екінісінде  18  зеңбірегі  бар  303  адамнан,  Семейде  — 9  зеңбірегі  бар  204 

адам нан,  Ө скем енде  —  9  зеңбірегі  бар  141  адамнан,  Ж елезинскіде  —  6 

зеңбірегі  бар 72 адамнан, Омбыда — 20 зеңбірегі бар 267 адамнан тұратын 

гарнизондар болды. К оряковск, С емиярск, Убинск, Ч ерлаковск форпос- 

тары  мен  басқалары нда  да  гарнизондар  орналасты .  С ібір  ш екаралы қ 

ш ептерінде барлығы  18 бекініс, 31  редут,  13 форпост, 23 станция, 35 шам- 

ш ы рақ (м аяк) тұрды .45

XIX ғасырдың 20-жылдарында ішкі округтерді корғау үшін әскери шеп- 

тер  мен  бекіністерді далалы  айм акка  сұғынта түсу басталады.  М әселен, 

1822 жылдың шілдесінде алғашқы бекіністер — Акмоладан оңтүстікке карай 

300  ш акы рым  болаты н  А қтау таулары нда,  С ары су өзенінде А ктау ж әне 

Есіл  өзенінде  Ж ар кай ы ң   бекін істерін ің   негізі  каланады.  1824  жылдың 

сәуірінде  Қ аркаралы   приказы   аш ылы п,  майор  Тұрсын  Ш ы ңғы сов  аға 

сұлтан етіп тағайындалды.  Оның әскеркосынында (ставкасында) 6 ж әне 7- 

Сібір полктерінің полковник Броневский баскарған 300 казак орналасты. 

1824 ж ы лғы  29 сәуірде К өкш етау приказы   құрылды, оны ң гарнизоны  да 

әскери старш ина Лукин бастаған 2 ж әне 4-С ібір полктерінің  300 казагы- 

нан тұрды.

Одан соң Баянауыл (1826 ж.), Акмола ж әне Көкпекті (1827 ж.), Атбасар 

(1846ж.), А ягөз, Құсмұрын приказдары, Үлытау (1846 ж.), Қапал (1847 ж.) 

бекіністері ірге тебеді.46 Оларға қарауыл кызметін аткару үшін қозғалы с- 

ка ж еңіл к а зак  отрядтары   орналастыры лды .  М әселен,  1826 жылы ж аңа- 

дан ірге көтерген  К өкш етау ж ән е Қ аркаралы  бекіністерінде 452 әскери 

казактан тұратын екі отряд,  1836 жылы — 860 казактан тұратын жеті отряд

308

болды.  1853 жылға қарай оларды ң саны  2 мың казакк а дейін өсті, ал 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: