НЫҢ  бәрі қазақ ж асактары нан Ресейдің әскери  басымдығын  қамтамасы з  етті

1842 жылы өскер құрамына Ставрополь қалмақ әскері (барлығы 3336 адам) 

енгізілді.  1847жылғы  1  қаңтардаәскерде  158мыңадамболды.  Ю аттыәскер 

полкінен, алты жаяу әскер батальонынан, атты-артиллериялык бригададан, 

баш қүрт-мещ еряктар  мен  калмақтардың  Ставрополь  казак  полктерінен 

тұрған Орынбор казак әскері  патшалык Ресейдің біртіндеп басып алу жос- 

парларын іске асыруда белсенді рөл атқарды.

1808  жылғы  19  тамызда  император  I  А лександр  шептік  Сібір  казак 

полкін  кұру  туралы   ж арлы қ  шығарды.  Ә скер  штаты  әрқайсы сы нда  бес 

ж үздік  құрамы   бар  10 атты  әскер   полкінен, төрт резервтік  эскадронная 

ж ә н е  әркай сы сы нда  12  зеңбірек  болатын  екі  атты  зеңбірек  ротасынан, 

5950 казактан тұратын болып белгіленді.53

Ә скердің штабы Омбыда орналасты, оны тағайындалатын атаман бас- 

карды , ол  әрі облы сты ң әскери   губернаторы ж ән е Ж еке Сібір корпусы - 

ның командирі болды. Әскер кұрамына көптеген станицаларымен, форпо- 

стармен,  пикеттерімен, маяктармен ж әне баска бекіністерімен коса Горь­

кая, Ертіс,  Бұкты рма ж ән е Бийск әскери  бекіністі шептері  кірді.

Сібір казактары  Орта жүз қазақтары ны ң XIX ғасырдың 20-40-ж ы лда- 

рындағы үлт-азаттық қозғалысына қарсы күреске мейлінше белсене катыс- 

ты .54  1825  жылы  он ы ң   ш татында  3466  әскери  казак  болды,  ал  казактар 

сословиесі түрғы ндары ның жалпы саны 36 мың адамға дейін өсті.

1846 жылғы 5 желтоқсанда Сібір шебі казак әскерініңтоғы з атты әскер 

п олкінен, үш атты әскер батареясы нан ж ә н ето ғы з резервтік командадан 

түратын ж аңа штаты бекітілді.  Барлы қ атты әскер полктері үш бригадаға 

біріктірілді.  1848 жылы әскер шендері армиялы қ шендермен теңестірілді, 

ал  1850 ж ылы онынш ы  атты әскер полкі  қүры лды .55

Ә скер кұрам ы на 6 мы ң қазы н ал ы қ ш аруа,  содан  соң тағы да  ішкі  гу- 

берниялардан келген 4 мың қоныс аударушы енгізілді.  1846 жылғы Ереже- 

де өз  күрамы на «Сібір ведомствосы ны ң казактарын» қабылдауға рұқсат 

етілді.56

Сібір әскері қатарының өсуі дала өңірінде жаңа станицалар мен қоныс- 

тарды ң бой көтеруіне әкеп соқты.

Көкшетауда  1-бригаданыңш таб-пәтері  мен  1-атты әскер полкінің шта­

бы  ірге тепті,  полк  ж үздіктері  К өкш етау,  Қ оты ркөл,  Ш алқар, Л обанов, 

А ры қбалы қ ж әне  Н иж небурлы кск станицаларына орналастырылды. Ат- 

басарға  2-п олктің   штабы  орналасы п,  оны ң жүздіктері  А қмола,  Үлытау 

бекін істерін де  тұрды;  10-полктің  штабы  К апал  бекінісінде  орнығы п, 

полктің ж үздіктері мен атты -артиллериялы к батареялары А ягөзге,  К өк- 

пектіге ж әне Қапалға шоғырланды.57

С ібір казак әскер ін ің  басқа да далалы қ бекіністерде құрамалары бол­

ды, почта бекеттерін күзетті, Сарысу,  Ш у ж әне К еңгір бойындағы қоқан 

бекіністеріне қарсы  тұрды.

Сонымен  Қ азақстан аумағы XVIII ғасыр бойында ж әне XIX ғасырдың 

бірінші ж арты сы нда  Ресей арм иясы ны ң тұракты  ж өн етұрақты  емес (ка­

зак) бөлімдері орналастырылатын орын ретінде пайдаланылды.  Бұл орыс- 

казак ш екарасы ны ң бүкіл бойында ғана емес, қазақ даласының терең ішкі 

өңірінен де құрылды.  Осы сансы з көп әскер ж әне казак бөлімшелері Р е­

сей  империясы   оңтүстік  ш екаралары ны ң қауіпсіздігін  қамтамасы з етті. 

Солдаттар мен казактар көптеген әскери ж әне қүрылысш ылық міндеттер 

атқарды.  Патша үкіметі оларға жердің жаксысын берді, казактар мен сол-

310

даттар бекіністер, станицалар мен калалар салу кезінде жумыс күші ретіңде 

кеңінен пайдаланылды.  Алайда осынау зор ж әне қымбатқа түскен барлык 

шаралардың саяси мағынасы мүлде теренде жатты.

Ресей идеологтарының ойлары бойынша, патша өкіметі  қазақ даласы - 

ны ң 

шет аймақтар  мен терең ішінде  берік ж ән е  бірж ола орнығы п  алды. 

Каржы ш ығындарымен  ж ән е канш алы қты  дүрыс  екендігімен  санаспай, 

империялық идеялар өзге ой-пікірлердің бәрінен де басым түсіп отырды. 

Мүның бәрімен де бітпейді.  Қ азақстан аумағына әскер орналасты ра оты- 

рып, 

патша өкіметі Орта Азияға қарай ілгерілеу үшін алғы шеп дайындады 

жөне  ең  соңғы сы ,  тегінде,  ең  бастысы  —  тұрақты   бөлімдер  мен  казак 

өскерлері қазақ халкы ның сана-сезім ін тұнш ы қты руға ж ән е ұлт-азатты к 

козғалыс күштерін талкандауға арналды.  Исатай Тайманов пен  Махамбет 

Өтемісов басш ылық еткен көтерілісті басы п-ж аны ш тауда н ақ солай бол- 

ды, 

К енесары   К асы мов бастаған  казак халқы ны ң  күрес ж ы лдары нда да 

нақ солай болды, баска көптеген жағдайларда да н ак солай болды.

3.  Ә К ІМ Ш ІЛ ІК -А У М А Қ ТЫ Қ  Қ Ұ РЫ Л Ы С ТЫ Ң  Ж А Ң А  Ж Ү Й Е С ІН ІҢ  

Е Н П З ІЛ У І. И М П Е Р И Я Н Ы Ң  Ж Е Р П Л ІК Т ІА Т Қ А Р У Ш Ы  Ө К ІМ ЕТІ 

Ұ Й Ы М Д А РЫ Н Ы Ң  Қ Ұ РЫ Л У Ы

Хан билігі жойы лғаннан кейін  Қ азақстанны ң Ресейге бағынышты ай- 

мақтарында Ресейдің саяси -әкім ш ілік жүйесін енгізуге накты мүмкіндік 

туды.  М ұнда ж аңа аум акты қ құры лыс енгізіліп, соған орайласты ры лы п, 

бүкіл  Ресей империясындағыға ұксас басқару органдары  құрылды.

XIX ғасырдың 30-жылдарында үкімет билікті одан әрі орталы қтанды - 

руға ж әне жергілікті органдарға бақылауды күш ейтуге күш салды. Сенат- 

қа ж арлы қтүрін де  1838 жылғы 6 сәуірде қабы лданған «Сібір қазактары н 

жеке баскару туралы ережеде»  1822 жылы мемлекеттік құрылысты  «сібір 

қазақтары арасына біртіндеп енгізу» үшін құрылған Омбы облы сы ны ң өз 

рөлін орындағаны айтылды.  Енді «Сібір казақтары н ш екаралы қ басқару 

деген атаумен жеке басқару құрылатыны» ж арияланды .58 Оның орталығы, 

енді Тобыл губерниясының құрамына кірген Омбы каласында болды. Омбы 

облы сы ны ңөзі таратылды, Петропавл каласы Тобыл губерниясының Есіл 

уезіне, ал Семей мен Өскемен Томск облысының Бийск уезіне берілді.59 Іс 

жүзінде Омбы облысы  1839 жылғы  1 қаңтардатаратылды.  Н ақсон да ашыл- 

ған Ш екаралық баскарманың басына полковник М.  В. Л ады женский қой- 

ылды, ол «сібір қазақтары ны ң ш екаралы қ бастығы» деп аталды .60 Ж алпы  

алғанда  бұл  әскер  күш ін  қолдануды ң күш ейтілуін  білдірді,  мұны  қ а за к  

халқы ны ң ұлт-азатты қ күресінің   өрістей  түсуі  туғы зған  еді.  Қ азақ  хал- 

қынан жергілікті өкімет өкілдерінің сайлануы енді  іс жүзінде ш екаралы қ 

басты қты ң  бақы лауы нда  болды.  Ал  оған  «тәуелсіз  казақтарды   ж алпы  

тәртіпке бағынуға көндіру» немесе оларды өзіне бағынышты аумақ шегінен 

аластау міндеті ж үктелді.61

1854 жылғы  19 мамырда кабылданған «Сібір комитетінің сібір казақта- 

рына  им перияны ң  ж алпы   зандары н  тарату  туралы   ережесі»  ж ергілікті 

ұйымдардың жұмыс істеуіне одан өрі  өзгерістер ен гізді.62 «Ереже» С ібір 

ведомствосында жалпыресейлік зандардың орныкканын жариялады. М әсе- 

лен,  билер  соты ны ң  қызметі  едәуір  қы сқарты лы п,  оған  қарам а-қарсы

311

о к р у гт ік   п ри к азд ар   ә р е к е т ін ің   сот  саласы   кеңейтілді.  Би  атағы  сол 

кы зметті  атқары п  к е л гендер  үшін  сақталды,  бірақ  болаш ақта  ол  «тек 

сұлтандарға, кемінде алты жыл қы змет еткен ауыл старшындарына ж әне 

жалпы алғанда асқан мархабатпен бір нәрсемен марапатталған немесе қан- 

дай да бір қызмет аткарған адамдарға» беріле алатын болды.63 Егер бұрын 

1822 жылғы Ж арлы қ бойы нш а би деп осы атақты шын мәнінде халықтан 

алуға лайы қты   адамдар таны лса,  енді  оларды  қауым сайлағаны мен,  бұл 

атаққа түпкілікті тағайындау округтік приказдың құзырында болды. Осы 

арқы лы  патша өкіметі қ азақ  қоғамындағы ежелден келе жатқан дәстүрлі 

ж ергілікті  басқару  институттары н  бақы лауға  алуға  ұмтылды.  Ш ынына 

келгенде, үкімет сұлтандар жөнінде де осындай бағыт ұстады.  М.  М. Спе- 

ранскийдің реформалары н дайындау кезінде үкіметоргандары ны ң казак 

қоғамы ндағы  неғұрлым пәрменді билік санатын аны ктауға ұмтыла оты- 

рып, сұлтандарды өзін ің  дала өңіріндегі саясатын жүргізудің әлеуметтік 

тірегі етіп, тандап алғаны белгілі.64 Алайда хан билігіне оппозицияда бола 

отырып, іс жүзінде сүлтандардың қауым өмірінде пәрменді рөлі болмады. 

Аға сұлтандарды тек кана ақсүйектердің өкілдерінен сайлау принципінің 

ө зі  оларды   х ал ы қ тан   қо л   үзд ірд і.  С ү л тан н ы ң   ж ағдайы   оны   патш а 

әк ім ш іл ігін ің   қолдауы на  тәуелді  болды,  сондықтан  1822  жылғы  жарғы 

қолдан ы сқа  ен гізілгеннен  кейін  сұлтандар  институты,  оларға  берілген 

өкілеттіктерге қарам астан, ө зін ің  коғамдағы бұрынғы әлеуметтік маңы- 

зы  мен  билігінен  айы ры лды .65  Б ірак  ш енеуніктік  сословиеге  айналған 

сұлтандар ресей ш енеуніктеріне койылатын талаптарға сай келмеді. Оның 

үстіне аға сұлтандар өз билігін пайдаланып әр түрлі  қиянат жасады ж әне 

Н.  И. Красовскийдің айтуынша, халықалдында бөрі үшін орыс әкімшілігін 

кінәлауды  бетке тұтты.66 Е.  Б. Бекмаханов халы қ арасында сұлтандардың 

беделі болмағаны туралы көптеген мұрағаттық дәлелдер келтіреді, соның 

ішінде мыналарды да айтады: «Ресей тарапынан қолдау жасалғанына қара- 

мастан,  билеуш і-сұлтандарды ң  қазақтар  арасында жөнді  беделі  болм а­

ды... Бүлікшіл қазақтар сұлтандар билігін құрметтемегенімен тынбай, тіпті 

оларды өлтіріп те тастайтын...».67 Халықтан заңсыз алым жинау сұлтандар 

б аск ар у ы н ы ң   дағдылы   ісі  б олд ы .68  С онды ктан  заңнан  аттап,  сұлтан 

қы зм етіне  ш ы ққан  тегі  аксүйек  емес  адамдар  —  қазақтарды ң  көш пелі 

қауымында, дегенмен де, нақты билігі бар билер мен старшындар сайла- 

нып отырды.69 Қ азақ даласында құрылып жатқан билікті орталықтандыру 

жүйесінде сүлтандардың өздеріне берілген рөлді аткара алмайтынына көз 

ж еткізген  үкімет  сұлтандарды ң  билік  ету  міндеттерін  біртіндеп  жоюға 

көшеді.

1854 жылғы «Ережеде» «аға сұлтандар кызметіндегілердің бәрі бірдей 

сұлтан сословиесінен ш ықпағаны» ресми түрде мойындалды.70 Ол былай 

тұрсы н, енді  аға сұлтандар мен кеңесш і  билер сайлауына ақсүйектердің 

өкілдерімен қатар заң жүзінде шендері мен медальдары бар адамдар, сон- 

д ай -ақ «құрметке ие» қазактар да жіберілді.  Н ақ сол  1854 жылы Сібір ве- 

домствосының қазақтарын басқару туралы ереже Қазакстанның империяға 

қосып алынған ж аңа аудандарынан құрылған Семей облысына таратылды. 

Алайдасыртқы округтерде кабылданған заң ережелері бойынша, аға сұлтан 

қы зметіне кандидаттар ендігі жерде сайланбай, оларды әкім ш ілік тағай- 

ындайтын  болды .71  С ұлтандарды ң  пұрсаттылығын  жоюға  бұлайша  күш 

салуш ылы қты   1855,  1861,  1862,  1865  жылдардағы  заң актілерінен  үнемі

312

кездестіруге  болады .72 Сонымен  қатар  заң  бойы нш а  болыс  билеуш ілері 

мен аға султан қызметінен үміттене алатын адамдар аукымы 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: