Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

К азақ тар  әдемі  «мәуіті  шапан»  мен  «мәуіті  шекпен»  де  дайындады. 

О ларды ң кос ш абуынан өрнек салынды,  шабудың төменгі жағынан тілік 

қалды ры лы п, ж ұқа түйе жүні токы масы нан тігілді.

Барлық жастағы еркектердің көбінесе күз бен қыс кезінде киіп жүретін 

әм бебап сыртқы киім түрлерінің бірі — шекпен колдан токылған түйе не- 

месе кой ж үнінен тігілетін.  Ж азғы ш екпенніңтоқы масы  неғүрлым жеңіл, 

етегі қы скалау болды.

Қ азақстанны ң барлық облыстарында казақтардың кеңінен қолданыл- 

ған қы сқы  сырт киім інің ежелгі түрлерінің бірі — күпі көктемде қыркыл- 

ған түйе немесе қой ж үнінен (жабағы жүн) дайындалды ж әне жоғарыдан 

томен  карай  ты ғы з  етіп  сырылды.  Ол  сапасы  әр  түрлі  матамен,  көбіне 

тоқы ма ш екпенмен де капталатын (шидем күпі).

Сырт киетін  кыскы  киімнің кадірлілерінің катарына аң ж әне үй жану- 

арлары н ы ң  әр түрлі терілерінен тігілетін  ішік жатады.  Қ азак халқы ның 

негізгі бұкарасы елтірі  ішік пен марка қозылардың терісінен тігілетін сен- 

сен, ішікті  канағаттұткан.  Іш іктің барлы қтүрі иесін іңәл-аукаты н а карай 

әр т ү р л і маталармен тысталатын  еді.

Қ азактар арасында өте кеңтаралған ж әне бәрінің колы жететін кыскы 

киім түрі  кой терісінен өңделіп, жүні  ішіне каратып тігілген тон болды.

К азактар арасында еркектерге кыска арнап теріден тігілген киімдердің 

ж арғақ дейтін  бірнеш е түрі  кең таралд ы .  Ол  үш үлгіде:  «такыр жарғак», 

«кұлын  жарғак»  ж ән е  «тайжакы»  үлгісінде болды.  Қ азак байлары  серке 

терісінен онделіп  колмен жасалған «такыр жарғақ» дейтінді киіп жүрген. 

Оны  көбінесе  сы рт  жағы нан  ж ібек  жіппен  кесте төгіп  сәндеп  отырған. 

«Күлын жарғак» — жүні сыртына каратылып күлын терісінен тігілген ішік 

түрі.  Бұл  үшін түсі  бір,  көбінесе  кара түсті  терілер ғана таңдап алынған. 

Оларға  кобінесе  матадан  астар тігілген.  Ж ылкьгшылар  үшін  «тайжакы» 

дейтін  — тай  терісінен  астар  салмай,  жүні  сыртына  каратылып  тігілген 

үлкен тон дайы ндалған.  Ж арғактарды ң осы түрлерінің бәрі  кыс  кезінде 

жылы  киім сы рты нан оңай киілуі үшін кең пішілетін болған.

К азақтард ы ң   негізгі  ая к   киімі  былғары  етік,  кебісті  мәсілер  болды. 

XVIII ғасырда казактарды ң жазда киетін етіктерінің өкшесі биік, түмсығы 

кайкы келген.  Алайда XIX ғасырдың екінші жартысында олар сирек үшы- 

расаты н еді.  Б арлы к жастағы   еркектердің қы ста киетін негізгі  аяқ киімі 

ішінде киіз байпағы бар, аласа да ж алпак өкш елі, ұзын конышты саптама 

етік  болды.  Н еғүрлы м  аукатты  казақтар кыс  пен ж азда теріден тігілген, 

былғары  кебісі  бар  мәсі  киіп  ж үрген.  Бұл  ая к   киім  түрлерінің  бәрі  сол 

аякка немесе оң аяқка бөлінбей, бір калыппен тігілген. Ересек еркектердің 

бәрі шашын тықырлап алдырған, басына такия, тебетей киетін. Тебетейдің 

сыртынан төбесі ж алп ак ж әне терімен  көмкерілген бөрік киген.  Мұндай 

бөріктер тігілген терісіне сәйкес  пұш пак бөрік, сусар бөрік, елтірі  бөрік 

ж әне т.б.  деп  аталған.  С оны мен  бірге ж аз  кезінде тебетейдің  үстінен  ак 

киізден төбесі ш ош ак етіп тігілген калпак киген.

Қ азақстан н ы ң  бүкіл аумағында казактарды ң ең көп таралған кыстык 

бас киімі  «тымак»  болды. Ты м акты ң киізден бірнеш е сайлы етіп  пішетін 

биік  төбесі  матамен  тысталды.  Екі  қүлағы,  ж елкелігі  мен  мандайы  аң 

(түлкі) немесе мал терісінен (елтірі) піш іліп, оны ң да сырты матамен ты ­

сталды. Ты мак еркектердің ең сенімді кыскы бас киімі болған. Әйелдердің 

киімі  ж екелеген түрлерінің пішіні  бойы нш а да,  олардың дайындалатын

398

материалы бойынша да көп жағынан алғанда сркектердіц киімімен үқсас 

болған.

Әйелдердің көйлегі  иығына тігіс түспейтін етіп  піш іліп,  ж алп ак қай- 

ырма жағалы, жендері ұзын етіп тігілген.  Кеуде түсындағы өңір какпағы - 

на кесте төгілген. Қыздардың немесе жас келіншектердің койлектері пішімі 

жөнінен де, матасы жағынан да жасы үлкен әйелдердің көйлсктерінен өзге- 

ше болған. Ол етегі бүрмеленіп, түймеленетін қатырма жағалы етіп тігілді. 

Жеңі жең ұшына карай тарыла берді. Қай жастағы әйел болса да  көйлектің 

сыртынан ф абри калы қм атадан тігілген  қазекей киді.  К дзекей діңсы рты - 

нан  үлгісі  ж ағынан  еркектердің қам золы нан  өзгеш елігі  ж о к жеңді  кам- 

золдар киді.

Ә йелдердіңсырт киімі еркектердің ш апанына үқсас етіп тігілді, аукат- 

ты  әйелдерде ш әйі  ж ең ж ібек  ш апандар болған.  Ә йелдер  ішігі  еркектер 

ішігінен қайырма жағасымен ерекшеленетін.

Әйелдердің былғарыдан жасалатын ж алп ак кем ер  белдіктері күміспен 

күптеліп, алтынмен апталып,  кымбат бағалы тастармен ж әне түсті  шыны- 

лармен мол әсем әш екейленіп  отырды.  Кемер белдіктің зергерлік  нақы - 

шқа бай  қапсырма металл доғабасы  немесе ж ы лтыр танадан орнаты лған 

ілгегі болған.

Негізінен алғанда барлык жастағы әйелдердің аяқ киімі мәсі ж әне кебіс 

болатын.  Қыздардың ж әне жас келінш ектердің ішінде қайқы түмсық, биік 

өкш елі жеңіл етік киіп жүретіндері де аз болмаған.

Ә йелдің ж асы на  ж ән е оны ң отбасы ндағы  ж ағдайы на  карай  оларды ң 

бас киімдері де ерекшеленіп отырды. Ж аз кезінде кыздар түрлі-түсті  мак- 

палдан,  ж ібек  пен  баркы ттан  тігілген,  төбесі  ж ай п ак д өңгелек  тебетей 

киіп жүрген, ол зеркестемен әсем накы ш талатын  еді.  Бай накышты  үкілі 

тебетей — «касаба» деп аталды.  Қ асабаны ң ш ет-ш етіне монш ақтан немесе 

бағалы  металдан ш екелік тағылды.  Қ ы здарды ң кы сқы  бөріктері  камш ат- 

тың, кұндыздың, сусардың ж әне елтірінің терісімен биік етіп әдіптелетін. 

Әйелдер бас киімінде калы нды қты ңтойдағы  бас киімі — сәукеле ең кым- 

батты  болы п  саналд ы ,  ол  бағалы   м етал дарм ен ,  асы л  тас тар м е н ,  аң 

терілерімен барынша сәнделетін еді.

Күйеуге шыккан өйелдің негізгі бас киімі — кимеш ек ак макта-матадан 

дайындалған.

Аукатты отбасынан ш ы ккан казак әйелдері күмістен ж ән е алты ннан, 

асыл тастар мен танадан жасалған көптеген сәнді бұйымдар тағып жүрген. 

Бұлар  —  кы мбат  тұраты н  сақи н алар,  ж үзіктер,  б іл езік тер,  сы рғалар, 

бұрымдары  мен  киіміне тағып  ж үретін  әр түрлі  алкалар,  ш олпылар мен 

монш актар, өңірліктер ж әне т.б.

Мал  ш аруаш ы лы ғы на  негізделген  казақтард ы ң   тұрм ы сы   оларды ң 

ішетін тамақтары мен ы дыс-аяктарынан өте айкын көрінді.  Негізгі там ак- 

тары ет-сүт өнімдері  болды.  Қ олы нда малы ж о к  кедей отбасы лары   үшін 

ғана егінш ілік өнім дерінің шешуші  маңы зы  болды.  Қ ы сты гүні қазақтар 

көбінесе  етпен,  ұннан  дайындалған  там ақтарм ен,  кептірілген  ірім ш ік- 

кұртпен ж әне т.б. коректенді.  Қ араш а айы ны ң аяғы мен ж елтоксан айы- 

ның басында казақтар ж етерлік сотым сойып алып  отырды.  Ж ы л кы н ы ң  

іш егіне кабы рғасы нан  «казы» айналды ры п,  ет пен  майды  үсақтап  турап 

«шұжык»  дайындап  алды.  «Қарта»,  «жал-ж ая»  да  ж ы лкы   етінің  бағалы 

мүшесі болып саналды.  Қазақтардың ж ақсы  көретін сусыны — қы мы з бие

399

сүтінен ж аңа сауылған сүтті  арнаулы  тері  ыдыста (сабада) аш ыту жолы- 

мен дайындалды.  Түйе сүтінен  сіңімді  сусын  — шұбат әзірленді.  Қ азак- 

станн ы ң  солтүстік аудандары нда ол түйе қы мы зы ,  ал оңтүстік ауданда- 

рында «қымран» деп аталды.

Пісірілген сүттен күнделікті  ішу үшін қатық, айран ашытылды. Айран 

мен  іріген  сүттің  артығы  күбіге  құйылды,  ол  «іркіт» деп  аталды.  Іркітті 

әбден қою ланғанға дейін үлкен казанда кайнатты. Бұл  қою іркіт дорбаға 

құйылып сүзілді.  Одан сүзбе алынып, сүзбеден кысқа арнап «құрт», «сық- 

па»,  «ежігей» кептірілді.

Ж аңа сауылған сүттен қазақтар «ірімшік» қайнатты. Ол үшін ж аңа са- 

уылған сүтті пісіріп, оны мәйекпен ұйытқан, ұйыған сүтті ірімшігі байла- 

нғанға дейін кайн аткан , алы нған ақ ірімш ікке тұз ж өне сэры май қосып, 

дастарқанға қойған.  Ү зақ кайнатылған кызыл ірімшікті кептіріп алған.

Қазақтарда дала жағдайында койш ылар қой сүтінен дайындайтын тағы 

да  бірнеш е сүт тағамдары  — «қойыртпақ» ж ә н е  «қорықтық»  болған.  Та- 

ңертең отарды  өргізіп  кеткенде  койш ы лар  кіш кене  қы мы з әк еткен ,  ал 

далаға барған соң кой сауып,  сүтті қымызы бар торсы ққа кұйған.  Кешке 

карай осы  коспадан өте дөмді сусын — «қойыртпак» дейтін алынған. Оны 

жылы күйінде де, салкын күйінде де ішіп жүрген.

Кдзактар арасында егін шаруашылығының дамуы тары және бидай жар- 

маларын там акка едәуір пайдалануға  мүмкіндік берді.  Ж арлы   ж атактар 

тары  ж арм асы нан  сүтке  не  майға  ботқа кайнаткан  немесе  көбінесе сүт, 

ара-түра ет катып, тары кож е ж асаған.

Бидай  ұнынан  бауы рсак,  нан  пісіріп,  еттағам дары  үшін  камыр ж өне 

баска да ұннан жасалаты н тағамдар дайындаған.  Қауы зы  ұшырылған би- 

дайды қуырыгі азы кеткен , сон дай -ақодан  бидай коже де дайындаған. Би- 

дайды аз уакыт суға салып, келіге түйіп, оны кабығынан тазарткан, содан 

соң оны шойын  қазанда куырып алғаннан кейін түйіп, талқанға айналды- 

рған. Тары талканы нан казактар сүт пен майға косып ботқа немесе кож е 

жасаған.

Қ азактар ыдыс пен  керек-ж арактарды  көбінесе сынбайтын материал- 

дардан: ағаштан, теріден, жүннен, киізден ж әне шұғадан жасаған. Көш кен 

кездерінде ыдыс-аякты сырткы беті түрлі-түсті құрақтармен өрнектелген 

арнаулы ки із каптарда  (аяккаптарда) сактаған.  Сусымалы өнімдер үшін 

токыма қаптар дайындаған. Сүр ет пен сарымайды ағаштан жасалған кебе- 

желерде сактаған.

Қымызды  сактау ж ә н е тасу үшін бие терісінен түрі мен көлемі жағы- 

нан әр түрлі ыдыс жасап, оны ыстап отырған. Қымыз сактауға арналған ең 

үлкен  тері  ыдыс  — саба  табаны   торт  бұрыш ты,  торт  ж ағынан  трапеция 

іспетті бүйір қабы рғалары  көлбеу тігіліп, ұзын мойын шығарылған сый- 

ымды ыдыс.  Қымызды салт атпен алып жүру үшін де еш кінің тұтас сойы- 

лып алынған терісінен ыдыс — «мес» дейтін жасалған.  Мал сауатын көнек 

те теріден дайындалған. Қ азактар тұрмысында ыдыстардың ағаштан жаса- 

лған түрлері де кеңінен пайдаланылды. М әселен, олар кайыңнан жасалған 

үлкен тегенелер, катты ағаштан немесе қайыңның безінен жасалған шара- 

лар,  аяқтар, тостағандар,  кы м ы з кұяты н ож аулар,  үлкен  ағаш  астаулар, 

еттартуға арналған көлемді ағаш табактар жөне т.б. Металл ыдыстар ішінен 

казактар  өмірінде  ең  көп  таралғаны   ж ән е  ең  қажеттісі  көлемі  өр  түрлі, 

шойын  қазандар.  Е ң  үлкен  қазан дар  «тай  казан»  деп  аталды.  К азан   үш

400

Түкті  кілем.  XIX ғ.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: