Бул  да сонда,  8 4 -8 5 -6

Он  б і р і н и і і   т а р  a y

X V III-X IX  ҒАСЫ РДЫ Ң БІРІН Ш І Ж АРТЫ СЫ Н ДАҒЫ

 

ҚАЗАҚСТАННЫ Ң  М ӘДЕН И ЕТІ

1.  ҚАЗАҚТАРДЫҢ  XVIII—XIX ҒАСЫРЛАРДАҒЫ

 

МАТЕРИАЛДЫҚ  МӘДЕНИЕТІ

Қазақтардың XVIII—XIX ғасырлардағы материалды қм әдениетініңж ай- 

күйі қоғамның эконом икалы к дамуы деңгейімен анықталды.  Оның дамуы 

барысына көш пелі казақтар эконом икасы ны ң дамуындағы басты ф актор 

ретінде  кеш п елі  мал  ш аруаш ы лы ғы   эсер   етті.  Бұл  ж ағы н ан   алғанда 

егіншілік, сауда дамуының, көрш і халы қтарды ңпрогресті  ы кпалы ны ң да 

маңызы аз болған жоқ.

М атериалды қ м әдениеттің  маңызды  элем енттерінің  бірі  мал  ш аруа- 

шылығымен,  егінш ілікпен, үй  кәсіпш ілігім ен  ж ән е  қолөнерім ен  байла- 

нысты еңбек құралдары болып табылады.  К өш пелі мал ш аруаш ы лығы на 

күрделі  еңбек  кұралдары  керек  болған  ж ок.  Ж ы лқы   ұстау  үшін  қүры к, 

арқан пайдаланылды, қайыстан немесе жы лқы ны ң жал-қүйрьіғынан тұсау 

мен ш ідержасалды; құлындар мен боталарды байлау үшін жуан арқандар, 

ноқталар пайдаланылды; мал суаруға қауға, науа ж ән е т.б. дайындалды. 

Барлы қосы  айтылған қарапайым еңбек қүралдарын, ер-тұрман әбзелдерін 

қоспағанда, мал  өсіруш ілер өздері  ж асап алып отырды.  XVIII ғасы рды н 

аяғында қазақ даласына орыстардың қы ска шөп дайындауға арналған ша- 

лғылары  біртіндеп  тарала  берді.  XIX  ғасы рды ң орта  ш егінде  ш алғы мен 

коса темір айыр да кеңінен қолданыла бастады.

Қазақстан аумағында суармалы ж әне тәлімді егіншіліктің ежелгі ош ак- 

тары ертеден болып келген еді.  Осыған байланысты казақтарда егінш ілік 

құралдары ны ң қарапайым түрлері  болды.  М өселен, тіс ағаш ,  мала,  егін 

оратын орак, ағаштан жасалған аша, ағаш күрек, сыпыртқы егінш ілік қү- 

ралдарына  жатады.  Егісті  суару  үшін  суды  көтеріп  ш ы ғаратын  әр  түрлі 

аспаптар — атпа, шығыр, сондай-ақ кетпендер мен күректер пайдаланы л­

ды, оларды ж ергілікті үсталар өздері  істеді.

Салт атқа арналған әбзелдерді қоспағанда қазақты ң мал  ш аруаш ы лы- 

ғына ж ән е егінш ілікке байланысты  негізгі еңбек қүралдары  Қ азақ стан - 

ның бүкіл аумағында бір-біріне ұқсас болды.  Қ азақты ң ат-тұрман әбзелі- 

нің ішіндегі  ердің сы ртқы  түрі  мен дайындау тәсілін де  ж ергілікті  ерек- 

шеліктер байкалады. Олардың үлгілері тиісті өзіндік атаумен аталып келді. 

Ердің ең көп таралған түрі, қайы ңнан  шауып ж асалған  алдыңғы  канаты  

кең «казак ері» болып табылады.  Мұндай  ерлер кұрамдас бес бөліктен  —

395

алдыңғы қас пен артқы қастан, екі жақтағы капталдан ж әне орта ағаштан 

тұрды.  Ердің ағаш сүйегі м ұқият өнделді,  ал халықтың ауқатты топтары- 

на  арналған  күміс  кейде алты нмен  қақтап түрлі-түсті  бағалы тастан  көз 

салған түрлері болды.  Әсіресе әйелдерге арналған ерлер сәнді безендірілді.

О ңтүстік Қ азақстан д а ердің «күранды  ер» дейтін түрі таралған.  Ол  22 

қүрамдас бөліктен түрған ж әне бұл элементтердің әрқайсысының өз атауы 

болған,  бұл  бөліктердің  бәрі  желіммен жапсыры лып, сыртынан түйенің 

көнім ен  немесе  тарамы сы мен  ж ән е  қайы ңны ң  қабығымен  тартылып, 

күміспен немесе алтынмен безендірілген.

Ер-тұрман әбзелдерін жасау негізінен ершілердің ісі болған. Олартек қана 

ердіңөзін емес, сонымен бірге бүкіл  атәбзелдерінің  бәрі: тоқым, құйысқан, 

өмілдірік, жүген, айыл, тартпа, үзеңгі, таралғы, қамшы жәнет.б. жасап, олар- 

ды әсемдеп-көркемдеп отырған. Ерші ер шабумен өз үйінде, ішінара арнайы 

шақыртып алушылардын үйінде айналысқан. Сондай-аққайыстан ат-тұрман 

әбзелдерін арнайы өретін шеберлерді «өрімші» деп атаған.

Ең  көп  таралған  кару  түрі  үш  метрлік  «сойыл»,  одан  соң  «шоқпар» 

(катты ағаш ырғайдан  жасалған, ұзын күрзі сияқты) болды.  Неғұрлым дәу- 

летті  қазақтарды ң  ж ауы нгерлік айбалтасы,  жебелері  мен  қорамсағы бар 

садағы  болтан.  Кол  бастаған  ықпалды  билік иелері  мен  батырлар сауыт 

киіп, калкан, кылыш,  наркескен, селебе, сапы ж әне темір ұшты найза мен 

сүңгі үстаған.  К азак ш онжарлары арасында қолдан жасалған білтелі мыл- 

ты к өте  сирек  кездесетін  еді.  XIX ғасырды ң орта  ш еніне дейін  аң аулау 

кезінде садак колданылды, бірак XIX ғасырдың екінші жартысында жебелі 

садак казактарды ң түрмысынан шығып калды деуге болады. Оның есесіне 

бүл  кезде Ресейден жөне Орталык Азиядан сатып алынатын өр түрлі мыл- 

ты ктар бірш ама көбейе түседі.

К азактардағы   көш пелі  тұрм ы сқа  бейім  ш аруаш ы лы қты ң  үстемдігі 

алуан түрлі  үй  колөнерінің:  токы маш ы лы кты ң,  киіз басудың, ағаш,  м е­

талл,  тері, сүйек ж өне  мүйіз өндеудің дамуы на себепші болды. Токы ма- 

шылықпен ж әне киіз басумен көбінесе әйелдер айналысты, олар негізінен 

алғанда үйге керек-ж арак тард ы ң тоқ ы м аш ы лы кп ен   ісмерлікке катысты 

заттарын:  кілемдер,  алаш алар,  ш екпендер,  киіз үй  ішіндегі  алуан түрлі 

басқұрлар,  бау-ш улар,  текем еттер,  түскиіздер,  сы рмақтар,  аяккаптар 

ж әне т.б. дайындады.

Ағаш , сүйек, мүйіз ж ән е тері  ұқсатуға байланысты  істермен үйшілер 

мен ағаш   үстал ары ,  зер ге р ле р ,  өрім ш іл ер  мен  етікш іл ер  ж ә н е  т.б.  а й ­

налысты .  Е ң бек кұралдары  едәуір қарапайы м  бола оты рып,  колөнерш і 

ш еберлер қ а за қ т а р д ы ң   колд ан балы   ө н ер ін ің  б и ік дең гей ін   си п аттай - 

тын тұ р м ы сты к ж ә н е   м әдени   ж ағы н ан   алғанда әр  түрлі  бұйы мдар ж а- 

сады.

Көш пелі казактарды ң негізгі тұрғын  үйлері көш і-қонға ыңғайлы киіз 

үйлер болатын.  Бұл — Еуразия көшпелілерінің ертеден келе жаткан тұрғын 

үйлерінің бірі.  К өш пелі тұрмы с ж ағдайлары нда киіз үйлер тұрғын үйдің 

өте  колайлы   түрі  болды.  О ны ң  жығып,  тігуі  әрі  ж еңіл,  әрі  тез,  көлікке 

тендеп артып ж үруге колайлы , ж азда салқын, ал  кыста жылы болатын.

Қ азақ ты ң  к и із үй лерін ің  үлгілері  негізінен   алғанда оларды ң үлкен- 

дігімен, яғни тігілген киіз үйде канат деп аталатын кереге санымен анық- 

талаты н.  Қ ан аттар   саны   4 кан аттан   12  қан атка дейін  ж ә н е  одан  да  көп 

болды.

396

Сыртқы түрі бойынш а казак- 

тын.  киіз  үйлері  күм без  тәрізді 

жөне ш ош ак болып келетін.  Ал- 

ғаш кы  түрі  —  баты с,  солтүстік, 

орталы к ж ән е шығыс, ал  екінш і 

түрі  Қ азақстанны ң оңтүстік ж ә- 

не оңтүстік-ш ығыс аймактарын- 

да  тар а л д ы .  Қ а з а к   ү й л е р ін ің  

мұндай  түрлері  ш аңы рақтары - 

ның көлеміне ж әне шаңырактар- 

ды  к ө т е р іп   т ү р а т ы н   у ы к т а р  

и інінің  иілу  мөлш еріне  байла- 

нысты болды.

Киіз үйдің сүйегі кереге мен уыктан, ш аңырактан ж әне «сыкырлауык» 

деп аталатын жарма есіктен тұратын.

Киіз үй сүйегін айналдыра уык карына дейін 3—4 туырлык, шаңырак пен 

кереге басының арасын  2—3  үзік, сыкырлауыкты  киіз есік жауып тұратын 

болған. Киізден басылатын бұл әбзелдер «киіз үй жабуы» деп аталған.  Киіз 

үйдің  киіз  жабулары  көбінесе  ақ  койдың  жүнінен  басылған  ақ  киізден 

пішілген.

Қысқы қы стаулар орналаскан өзендердің аңғарлары  мен тау ш аткал- 

дары на  казақтарды ң  тұрғы н үйлері тұрақты  үлгімен  салы наты н.  Бұлар 

жер бетіне киіз үй сияқты етіп тастан (шошала), камыстан (доғара) тұрғы- 

зылған  кұрылыс түрінде,  тік бұрыш ты ж еркепе ж ән е жертөле, ж ер беті- 

не тік бұрышты етіп салынған шым үй ж ән е саз балш ықтан домбаздалған 

сокпа там болды.  К азақстан н ы ң  орманды аудандары нда ағаш тан салы н- 

ған алты қырлы ш ош алалар мен орыс  үлгісіндегі  бір бөлмелі үйлер пай- 

да болды.

Қыстаулардағы оты рыкш ы лы қка бейімделген тұрғын үйлердің дамуы, 

үй-ж айлар  саны ны ң  көбею і  ж ән е  орыс  м өдениетінің  ы кпалы   тұрғы н 

үйлердегі керек-жарақтардың едөуір өзгерісіне әкеп сокты. Дәстүрлі ағаш 

ж әш іктер — кебежелердің, көрпе-төсек жинауға арналған ж үкаяқтарды ң 

ж әне ескіден келе ж аткан төс-ағаш тарды ң орны на, қазактарды ң  тұрмы- 

сында әйнектелген ыдыс коятын шағын ш кафтар, жақтаулы ағаш кереует- 

тер,  іші  кұлы пталаты н,  көлемі  әр түрлі  санды қтар пайда болды.  Қ азак - 

тарды ң ұлтты қ киімінде өздеріне тән  этн ограф и ял ы қ белгілер сақталы п 

калды.  К иім-кеш ек үшін малды ңж үні  мен терісі негізгі материалдар бол­

ды. Киімнің едәуір бөлігі мақта-мата, жібек ж әне баска маталардан тігілді. 

Үлттық киімнің пішіні мен түріне өзгерістер енді.  Еркектер бітеу пішілген 

кеудесінде тік өңір-кақпағы  бар, ж алп ак кайы рма ж ағалы, етегі  бірш ама 

ұзын көйлек киетін болды.  Еркектердің дамбалы ак шөжім матадан ы ш к- 

ыры түтас  етіп тігілді.  Түйе жүн токы мадан тігілген  ш албарлары   пішімі 

жағынан іш киімдері сиякты, бірақ әлдекайда қолпылдаған кең болатын. 

Сонымен бірге жаздыгүні олар ешкі терісінен иленген күдері шалбар киіп 

жүрді;  ш албардың балақтары на төменгі жағы нан тілік тасталы п, ол  кес- 

темен  сәнделетін.  Е ркектердің сы рткы  ки ім інің  ең таралған түрі  шапан 

болды, ол көп жағдайларда ф абрикалы к маталардан тігілетін.  Ал аукатты 

казактар түрлі-түсті бұхара жібегінен, баркыттан қымбат матамен әдіптеп 

тігілген шапан киетін. Ш апандар жазғы ж ән е қы сқы  болып бөлінді.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: