А я қ қ а п .   X I X   ғ

Ж ү к а я қ .   X I X   ғ .

Б і л е з і к .   X I X   ғ .

ая қ т ы т е м ір т ұ ғы р н е о ш а қ қ а  қойылды.  Сөйтіп 

XVIII гасырдыциягы мен

 

XIX 

ғ а с ы р д ы ң   б ір ін ш і  ж а р т ы с ы н д а   қ а з а қ т а р д ы ң  

матсриилдык,

 

мөдениетінде көшпелі ж әне жартылай көш пелі тұрмыс салтына байлппы- 

сты дәстүрлі ерекш еліктер сақталы п қалды.

2.  ТҰРМЫС-САЛТ МӘДЕНИЕТІНІҢ ДӘСТҮРЛЕРІ

Қазақтарда тұрмыстық ж әне ғұрыптық мәдениет дәстүрлері күнделікті 

өмірде көрініп отырды. Бұл ислам дініне дейінгі, ертедегі әр  түрлі ғүрып- 

тар мен салттарға байланысты болды.  Отпен тазарту «аластау» түріндсгі 

ертедегі  отқа табы ну  қазақтар өм ірінің өр түрлі  қы рлары нан  байқалды. 

М әселен,  көктем  кезінде  кы стаудан  көш кенде  ж ән е  күзде  оған  қайтап 

оралғанда  қыстау  мен  малды  от арқы лы   «тазарту»  салты  міндетті  түрде 

сақталды.  Қ ы сқы  қыстаудан көш кен кезде барлы қ мал екі  отты ң арасы - 

нан  айдап  өтілетін.  О тқа табы ну отбасы  өмірінде де байқалды ,  мәселем 

сәбиді бесікке салар алдында бесікті отпен аластау салты жасалды. Тіпті 

адамдардың кейбір аурулары өткен кездерде отпен «емделді». Әрбір отба- 

сында ош ақты құрметтеу дәстүрі сақталды.  К азақтар отка түкіруге, отқа 

қарап дәретке отыруға, оттан аттап өтуге, тіпті бір кездерде от ж ағы лған 

орынды басып өтуге тыйым салған.

Ж азғы   көш і-қон   кезінде  әрбір  ауыл  көш   керуенді  салтанатты  түрде 

ресімдеуге ерекше көңіл бөлді. Бұл үшін көш  басындағы түйеге қырғауыл- 

ды ң ұзын  қанаттары нан төрт айыр қарқара  орнатты.  Х алы қты ң түсін ігі 

бойынша, қырғауылдың әдемі қауырсындары бөгде адамдардың назары н 

аударып,  көш керуенді көз тиюден ж әне жол бойындағы әр түрлі қолай- 

сыз жағдайлардан сақтайтын болған.

Ж азғы  ж айлауға ж еткеннен кейін қ азақтар бие сауы п, қы м ы з аш ыту 

үшін бие байлайтын.  Бұл жағынан алғанда ауыл ш еңберінде «қазы қ май- 

лау» немесе «қымыз мұрындық» дейтін шағын той өткізілетін.  Бұл салт- 

ты ң мағынасы құлы ндар мен  оларды ң енелері ам ан,  қы м ы з мол  болсын 

деген тілекке саятын еді.

Ғары ш ты қтүсініктер де маңызды рөл атқарды. Түнгі аспанды ежелден 

қадағалап келген қазақтар басқалары нан ерекш е белгілерімен айры қш а- 

ланатын көптеген аспан денелерін білді, олар бойынш а түн кезінде уақыт 

ж ағы н ан   да,  түнгі  ж ол  бағдары   ж ағы н ан   да  н ақты   д ер ек   ала  білді. 

Т ем ірқазы қ,  Ж етіқ ар ақ ш ы ,  Ү ркер,  Ш олп ан ,  Е секқы р ған ,  Қ ұ сж ол ы , 

Сүмбіле, Ү ш арқар — таразы ж әне т.б. осындай жұлдыздар болып саналды.

Қ азақтар үшін көк ас п а н н ы ң тә ң ір іл ік  маңы зы  ерекш е болаты н (көк 

тәңірі).  «Аспан өз әрекеттерінде еркін болды,  — деп ж азады  Ш .У әли ха- 

нов, — ол  әрі ж арылқады, әрі жазалады. Адамдар мен халы қтарды ң есен- 

саулығы соның ықтиярына байланысты болды. «Тәңірі жарылқасын», «көк 

соққан» ж әне «көк соққыр» деген ұғымдар, олардың шамандардан ш ы ққа- 

нын көрсетеді»1.

Қ азақтар ежелден күн н ің  күркіреуі мен найзағайдан қоркы п , оларды 

көктің  қаһары , яғни күн н ің  күркіреуі -  құдайдың қаһарлы  үні, ал  найза- 

ғай оның зұлым рухтарды ататын аспандағы жебесі деп санаған.  Көктемде 

күн  алғаш кы  күркіреген   кезде  қазақтар  ж аз  ж айлы ,  сүт  мол  ж өне  мал 

басы өседі деп куанған.

27-36

401

Өткем заманда қазақтар халы к арасында «жадылау» деп аталып кеткен 

сиқы рш ы лық пен бас айналдыруға, сонымен бірге халық кейбір адамдар өр 

түрлі каскүнемдікпен сиқыр колданып, әлдебір адамды құрбандыққа ұшыра- 

тады, арам күштердің ырқына бағындырады деген лақапқа да сеніп келген.

К азақтар тіл тию мен көз тиюге, яғни адамдардың мақтаған сөздері мен 

сүйсіне караған  көзқарасы  «қорғансыз қүрбандарға» теріс эсер етіп, олар- 

дың өлуіне әкеп соғуы мүмкін деген жорамалға да ежелден сеніп келген. Сон- 

дықтан халык жаман сөзден (сұк) және көз тиюден қорғану құралдарын қол- 

данды. М әселен, сәбидің сыртқы киіміне өртүрлі жылтырақтүймелер, тең- 

гелер, тастар, алқалар және бойтұмарлар, ал бас киімінің төбесіне бөгде адам- 

дардың «көзінен» қағатын үкі кадап қойды. Сал-серілер мен асқан арулардың 

бас  киіміндегі  үкі  де  соның ишарасы  болуы  ықтимал.  Ж аңа туған  бота да 

сырт көзден мұқият жасырылған. Ж ас ботаға да үкі таққан.

Қ азақ тард ы ң түсін ігі бойы нш а, көш пелі мал шаруаш ылығына байла- 

нысты кейбір заттардың бұрынғы қож айыны ны ң «құтын» (бақытын, бай- 

лығы н, игілігін) алып кететін ерекш е күші болған. Сондықтан ат сатқан- 

да  —  ж үген ін ,  түйе  саткан д а  —  м ұры нды ғы н,  сиы р  сатканда  бас  ж ібін 

бермеген. С ондай-ақ құлын байлайтын ноқта, қозы байлайтын кеген және 

т.б.  басқа біреуге берілмеуге тиіс болған.

Ж ақсы  айғырды немесе «мал басы» деп саналатын биені үйірінен айы- 

ру кезінде жасалаты н салт та «құтты» сақтауға байланысты, олардың жа- 

лынан бір уыс қыл кесіп алынып, оған сол аттың сілекейін ж аққан, сөйтіп 

оны бай лы қ белгісі -  «құт» ретінде сақтаған.

Қ азақтарда меймандостыкка байланысты салттар бар.  М әселен, конақ 

кірген кезде киіз үйдің есігін — қож айы н, ал  конак ш ы ққан кезде қонақ- 

ты ң  өзі  ашады.  С ы рттан  үйге  кіргенде  ауызды  малж андатып  бірдемені 

шайнай кіру әбестік саналған, ал керісінш е үйден дөм татып шығу дастар- 

қанды  сы йлағанды қты ң белгісі  болған. Қ а за қ ө зі аш ы қсад а, ең дәм дісін  

«құдайы қонаққа» сақтаған.

И слам ға  дейінгі  сенімге  сәй к ес,  көш пелі  тұрмы сты ң  кейбір  еңбек 

құралдары мен заттары қасиетті деп саналған. М ысалы, жылкы ұстайтын 

құры қ, кұлын байлайтын желі, козы байлайтын көген, жүген, ноқта, киіз 

үйдің шаңырағын көтеруге арналған бакан ж ән ет.б . сондай болтан, олар- 

ды басуға немесе олардан аттап өтуге болмайтын еді.

Қ азақтарды ң  н екелесу салт-дәстүрін ің  әр түрлі  рәсім дерінде халы қ- 

ты ң байырғы  әдет-ғұры птары  м ейлінш е мол сақталған.  Оларда  ертедегі 

дәстүрлердің — топты қ некенің (левират ж әне сорорат), рулық экзогами- 

яны ң,  полигам ияны ң, үлкен патриархатты қ отбасы ның калы ңмал ж әне 

енші берудің ж әне т.б. ғұрыптардың белгілері жақсы көрініс тапқан.  Құда 

түсу туралы  екі ж акты ң келісімі антпен бекітілді.  Ант беру рәсімі жасал- 

ғаннан кейін аксақалдар кұдалы қ бәтуәласуға қан  кұйылған  кесеге бата 

оқи оты рып, бата берді, бұл «батааяқ» деп аталды.

Қ азақтар арасы нда үлкендер ерекш е құрметтелді.  Оны  бұзуш ыларға 

айы п  са лы н д ы .  Қ а з а қ   әй е л д е р і  к ү й е у ін ің   ж асы   ү л кен   туы стар ы н  

құрметтеді.  К елін  атасы ны ң  ж ә н е  қайы н  ағалары ны ң  алдынан  өтпеу 

ғұрпын қатаң сақтады, оларды өз атымен атамады.

К онақж айлы лы қ қазақты ң  ежелден қалы птасқан табиғи мінезі болып 

табылды. Ж ол жүріп келе ж атқан адамның кез келген, тіпті өзі танымай- 

тын адамны ң үйінде коны п шығуға құқығы болды.  М ейманға ас беріп, әр

402

түрлі қызмет көрсету мүлдетегін жасалды.  М ейм анны ңтіпті 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: