Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

оры с  рев о л ю ц и о н ер л ер ін ің   Қ азақ стан д ағы   ө м ір ін ің  сөулелі 

ніактары

 

болы п табы лады .

О тарш ылдық пиғылдағы  патша өкіметі 

XIX 

ғасы рды ң екінш і 

жарты-

 

сында көптеген жергілікті өлкетану коғамдары мен бөлімшелерім 

ашады.

 

Ж ергілікті өлкетану қоғамдарының міндеттері «географиялык, статисти- 

калык, этнографиялық ж әне жаратылыс-тарихи материалдар жинап, 

ондеу

 

ж әне тарату, ғылыми экспедицияларды жарақтандыру» болды.

Алға койы лған міндеттер барлы қ аудандарда бірдей д әреж еде ж үзеге 

ас ы р ы л м аған м ен ,  о лар  ғы лы м и   д аяр л ы ғы   бар  әр   тү р л і  адам дарды  

біріктірді.  Өлкетану қоғамдарыны ң ж аны нан шағын кітапханалар, өлке- 

тану карталары, этнограф иялы к экспонаттар коллекциялары  құрылды.

П атш а  ө к ім е т ін ің   о тарлау  са яса ты н а  д еген   қ а р с ы л ы қ қ а   қ а р а м а с - 

тан,  өлкетану қоғам дары н ы ң  ж ұм ы сы нда айқы н  екі  ағы м ны ң өкілдері 

б о лд ы .  Б ір   ж а ғы н д а   —  п атш а  ө к ім е т ін ің   о т а р л а у   и д е о л о г и я с ы н  

ж ү р гізу ш іл ер :  ген ералд ар,  гу б ер н ато р л ар ,  дін   қ ы зм е т ш іл е р ін ің   бір 

бөлігі  мен ш ен еун іктер тұрса, оларға қ а р ам а-қ ар сы  ж ақ та п рогресш іл 

пиғы лдағы   зи ялы лар:  м ұғалім дер, д әр ігер л ер , агрон ом д ар,  таб и ғатта- 

нуш ы лар,  саяси   ж ер аудары лған дар тұрды.

XIX ғасы рды ң екінш і  ж арты сы ндағы   Қ азак стан  м әден и етін ің  дам у- 

ы на  Қ а зақ стан д а  ай дауда  ж үрген   хал ы қш ы л д ар   елеулі  үлес  қосты . 

Ө лкеде бірқатар халы қш ы лды қ үй ірм елер  пайда болды ,  оларда кө п те- 

ген  м әсел ел ер ,  со н ы ң   іш інде  ұлт  м әселесі  де тал қ ы л ан д ы ,  б ір а к  олар 

н егізінен   ағартуш ы лы қ бағы тта  қы зм ет етті.

Қ а за қ с т а н н ы ң  әр   түрлі  қ ал ал ар ы н д а  к ө п теге н   ғы лы м и  қо ғам д ар : 

облы сты қ статистика ком итеттері,  географ и ял ы қ қоғам ны ң  бөлім дері, 

1887 ж ылы  О ры нбор ғылыми  мұрағат (архив) ко м и сси ясы   аш ы л ад ы .16

Ғы лы ми  зерттеу о р талы қтары н ы ң  бірі  О ры н бор  болды.  М ұнда XIX 

ғас ы р д ы ң   орта  ш е н ін д е  Қ а за қ с т а н д ы   зе р т т е у ш іл е р   Я .В .Х а н ы к о в , 

М .И .И ванин, белгілі ш ығыстануш ы В.В.Григорьев, тарихш ы лар В.В.Ве­

л ья м и н о в -З ер н о в ,  П .А .Ю дин ж ұм ы с  істеді.  Л .М ей ер  к а з а к  өл кесі  ту- 

ралы  «О ры нбор вед ом ствосы н ы ң  К ы рғы з даласы »  (1865) деген  арн ау - 

лы м онограф ия шығарды. Л .Н . ж ән е В .Н .П лотн иковтер,  В .Н .И гнатьев, 

П .Н .Оводов ж ән е  б аск алар ж екелеген   м өселелерді  зерттеді.

Орынборда Орыс географиялық коғамының бөлімі ж әне Торғай статис­

тика  комитеті  ашылды.  Олардың  кызметкерлері  арасында  Н.  Дмитриев, 

Б. Скалов, П. Добровольский, бірқатар саяси жер аударылғандар болды. Олар- 

мен бірге қазактар М.Бабажанов, Т. Сейдалин, Б. Дауылбаев, С. Ж антөрин, 

Б.  Наурызбаев,  А.  Сейдалин,  А.  Бейсенов,  Б.  Қаратаев,  Ү.  Асауов жұмыс 

істеді. М.Бабажановтың, Т. Сейдалиннің, С.Жантөриннің. Б.Наурызбаевтың, 

X. Қаржасовтың этнографиялык еңбектерін өлкетану коғамдары жоғары ба- 

ғалады. Еңбектердің көпшілік бөлігін — Батыс Сібір бөлімі, біркатарын  1897 

жылы кұрылған Орынбор және Түркістан бөлімдері басып шығарды. Геогра­

фиялык қоғам бөлімдерінің «Жазбалары» революцияға дейінгі Қазакстан та- 

рихының, оның экономикасының, тұрмысының, мәдениетінің, этнография- 

сының кұнды деректемелері болып табылады.

1887 жылы О ры нбор ғылыми мұрағат (архив)  ком исси ясы   күры лды . 

К о м и сси я  м ұрағат  ісін  т ә р т іп к е   к е л тір у д і,  ө л к е н ің   ө тк ен   тари хы н  

зерттеуді,  археологи ялы к ж ә н е  э тн о гр а ф и я л ы к  м атери алдар  ж инауды  

ө зін ің  н егізгі  міндеті деп  санады .  К ом и сси ян ы ң  «Труды» деген 

ө з   б а с -

5 5 9

п асөз органы  болды.  1894—1917 ж ылдарда бұл  басы лым ны ң 34 саны ж а ­

ры к көрді.  М ұрағат ком и сси ясы   Қ азақ стан н ы ң  өткен тарихы н  зертте- 

уге  зо р   к ө ң іл   бөлді.

Ө лкетануды ң тағы бір орталы ғы   Орал  болды.  Онда ж иналған әр түр- 

лі  м атер и ал д ар   ө ң д еліп ,  «П ам ятн ы е кн и ж к и » ,  «У ральски е областн ы е 

ведом ости »  ж э н е   «У ралец»  газеттер ін д е  м акала  түрін де ж ар и я л ан ы п  

оты рды .  Бұл  айм ақты   зерттеуш ілер қатары нда Н .Б ороди н д і,  В .П .К ра- 

нихф ельдті,  Н .П .О ган овски й д і,  М .К .К ури ли нді ж ән е баска адамдарды 

атап  ай тқан  ж өн .  Баты с Қ азақ стан д ы  зерттеуде ан троп олог А .А .Х ару- 

зин,  э тн о гр аф   М .-С .Б аб аж ан о в  елеулі  рөл  атқарды .  Зерттеулердің ны- 

сан асы   к а за к т а р д ы ң  тарихы   мен  ш аруаш ы лы ғы ,  б ал ы қ аулау  к ә с іп - 

ш ілігі,  ш аруалард ы ң  кон ы стан уы   болды.

О мбы  м аңы зды   м әдени ж ә н е ғылыми  орталы қ болаты н.  М ұнда  XIX 

ғасы рды ң  орта ш енінде зерттеуш ілер Н .М .К расовск и й , Н. А. А брамов, 

к е й ін ір ек те  Н .Н .Б ал к аш и н  ж үм ы с істеді.  Ж ергіл ікті ғалы мдар мен  са- 

яси  ж ер аудары лған   зерттеуш ілер А қм ола  статистика ком итетін ің  ж а- 

ны ндағы   Г е о гр а ф и я л ы қ  қо ға м н ы ң  бөлім ш есін е  б ірікті.  Қ оғам  ж ұм ы - 

сы н а  б ел сен е  қ а ты с у ш ы ла р   арасы н д а  Ф .А .Щ ер б и н а,  Г .Н .П отан и н , 

Н .П етроп авловски й ,  А .И .С веден ц ев, Л .К .Ч ерм ак, Д .К лем енц ,  В.Оста- 

ф ьев,  Н .Я .Я д р и н ц е в ,  И .Я .К о зл о в ,  Н .Я .К о н ш и н ,  Г .Е .К атан аев, С .Г у ­

ляев,  И .Я .С ло в ц о в ,  Н. А .Золотов, Ю. А .Ш м идт ж эн е баскалар болды.

Баты с  С ібір ө л к ета н у  қоғам д ары н а қ а зақ та р   М .Ш орм ан ов,  Ш .У э- 

ли хан ов каты сты .  Ә .Б өкей хан ов өз  кы зм етін  сонда бастады.

9 0 -ж ы л д ар ға  карай   Баты с  С іб ір   ге о г р а ф и я л ы қ   қоғам ы   б ө л ім ін ің  

м үш елері  катары нд а  Қ азақ стан   аум ағы нда қы зметте ж үрген  ж ән е сая- 

си ж ер аудары лган  көп теген  адамдар:  Ф .А .Щ ерб и н а (Омбы), Л .К .Ч е р ­

мак,  А .И .Я н ц ек в и ч   (П етроп авл),  М .И .С уворц ев'(С ем ей ),  В .А .Р огале- 

в и ч   (А т б а с а р ),  Е .П .М и х а э л и с   (Ө с к е м е н ),  Н .Я .К о н ш и н   (С е м е й ), 

Л .А .  К у зн ец о в   (П етроп авл),  Г .А .Г али м он т (С ем ей)  болды.  Бөлім  қы з- 

м еткерлері  арасы нда В ерны й,  Зайсан , Л епсі,  А тбасар,  К екш етау ж эн е 

б аск а  калалард ан   келген   адам дар ж ұм ы с істеді.

С о л тү стік   Қ азақ стан д ы   зерттеуде  ө л кетан у  қоғам дары   көп  ж ұмыс 

аткарды .  Ө л к е н ің  тари хы ,  э к о н о м и к асы , табиғи ж ағдайлары   ж өн інде 

едуір м атери алдар ж и н ап ,  ж ариялады .

П етр о п авл ,  К ө к ш е тау ,  А қ м ола,  А тб асар өлкетануш ы лары   Г еогра- 

,  ф и я л ы қ  қ о ға м н ы ң  Б аты с  С іб ір   б ө л ім ін ің  кы зм е тк ер л ер і  болды   ж э н е 

бөлім   ж ұ м ы сы н а  к ө м ек   к ө р сетті.  Т үрлі  уезд ерд егі  к ей б ір  д әр ігер л ер  

Омбы  м еди ц и н а  қ о ға м ы н ы ң  ж ұм ы сы н а  араласты .  О ларды ң арасы нда 

Н .И .П а х о л к о в   (П е т р о п а в л ),  М .А .Ш е с т а к о в   (С ем ей ),  В .Д .О совн и н  

(К е к ш е т а у ),  Н .Л .З е л а н д  (В ерны й),  В .К .Б ар су к , Б .М .М ар и у п о л ьск и й  

(П е тр о п ав л ),  А .А .П о л у б и н с к и й   (А қ м ола  о б лы сы н ы ң   о б лы сты қ  д ә - 

рігер і)  ж э н е   б асқ ал ар   бар  е д і.17

Саяси айдаудағылардың өлкетану жұмысына қатысуының жарқын мы- 

салы Семей статистика комитетінің қызметі болып табылады. Ол  1883 жылы 

саяси айдаудағы Е.П .М ихаэлистің көмегімен ашылды. Оған айдаудағы ха- 

лықш ылдар Н .И .Д олгополов, А .А .Блек, А .А .Леонтьев, С .С .Гросс, П .К а­

шинский, жергілікті өлкетануш ылар А.Земляницын, Г.Ш естаков, А.Герн,

С.Никитин ж эн е басқалар қатысып тұрды. Олармен бірге комитетте Абай 

Кұнанбаев, Әміре А йтбакин, Ақұн М ұңайтпасов болды.

5 6 0

Ө л к е т а н у ш ы л а р д ы ң   к ү ш - ж і г е р ін ің   а р қ а с ы н д а   э т н о г р а ф и я , 

ж ергілікті өсім діктер ж ә н е ж ан уарлар дүни есі,  м и н ералоги я  бойы нш а 

бай экспонаттар ж инақталған ж ергілікті  мүражай  қүрылды.  Бұл  Қ азақ - 

станда  ғана  ем ес,  бүкіл  С іб ір ге  де  м әлім   м ү р аж ай л ар д ы ң   бірі  б о ла- 

тын.  Сонымен бірге, статистика ком итетінің кітапханасы  ашылды.  Оған 

Ертіс ө ң ірін е  қаты сты  кітап тар, көрк ем   әд еб и ет ж и н акталд ы ,  б алалар 

кітабы   бөлім і  ж ұм ы с  істеді.  К ітап х ан а он даған   газеттер  мен  ж у р н ал - 

дар алып тұрды.  Ө лкен ің  м әдени өм ірінде статистика  ком итеті  зор рөл 

атқарды .  Г ео гр аф и я л ы қ  қ оғам н ы ң  С ем ей  б өлім ін   аш у турал ы   м әсел е 

қойы лды .  Семей өлкетануш ы лары  өз м ақалалары н   «С ем и п алати н ски е 

областны е ведомости»,  С емей  облы сы н ы ң  «П ам ятны е  кн и ж ки »,  «Вос­

точное обозрен ие»,  «С иб и рская  газета»  газеттерін де  ж ари ялап  тұрды.

Т аш кенттіңғы лы м и  мекемелері  О ңтүстік  Қ азақстанды   зерттеу орта- 

лығына  айналды.  Онда  халы кш ы лдар  П .И .П аш ино,  Г .С .Загряж ский . 

Д .Иванов, В.И.М ежов, Г.Усов, И.Гейер, Е.Смирнов жөне баскалар ғылы- 

ми қызметпен айналысты. Алайда отарш ы лды қәкімш ілікте маңызды кыз- 

меттер атқарган Н.И.Гродеков, С.А.Идаров, Н.А.М аев,  Г.А .Арендаренко,

А .П .Х орош хин, М .А .Терентьевтер де ж ергілікті мәселелерді зерттеумен 

шұғылданды. Ж ергілікті өлкетануш ылар олармен тығыз байланыста бол- 

ды. «Материалы для статистики Сырдаринской области», «Туркестанские 

ведомости»  газеттерінде өлкетануш ы лы қсипаттағы   коптеген  зерттеулер 

ж ары қ көрді.  Қ азақстан проблемалары  бойы нш а бірнеш е арнаулы  зерт­

теулер  басылып  шықты.  С оны мен  бірге  мұнда да  ғылыми  қоғамдарды ң 

қы зм етіне  қ азақтар  мен  татарлар  қаты сты .  Е .Б уки н ,  Н.  Ж етпісбаев, 

Ә. Диваев,  Қ.  Қ останаев ерекш е зерттеулер жүргізді.

Зерттеу қызметі орталы қтары ны ң бірі Ж етісу болды.  Мұнда П.П.  С е- 

менов-Тян-Ш анский, кейініректе А .Н .Краснов, А .Ф .Голубев, М.И.Веню- 

ков  эк сп ед и ц и ял ы к   сапарлар  ж асады .  Н .А .  А ри стов,  Ф.  К о стен к о , 

Н.Н. П антусов, Г.С.  Загряж ский, Р.И.  М етелицын,  В.А.  М онасты рский,

А.Ф леров ж әне басқалар ғылыми қызметпен айналысты.

Оңтүстік Қ азақстан зерттеуш ілері материалдарын  ә р тү р л і  басы лым- 

дарда, атап айтқанда, «Туркестанские ведомости», «С емиреченские обла­

стные ведомости»  газеттерінде,  үздіксіз  шыгып тұрган  «М атериалы для 

статистики Туркестанского края», «Материалы для статистики С ырдарин­

ской области», «Памятные книж ки С емиреченской области» атты серия- 

лы к еңбектерде, ведомстволық басылымдарда ж ариялап отырды.

Ж етісу мен О ңтүстік Қ азақстанды  зерттеумен Т аш кен т қаласындағы 

Түркістандағы эр түрлі ғылыми қоғамдарына біріккен адамдар ай н алы с­

ты.  Н.Л.Зеланд, Н.И.М аев, А.П.Хорошхин, В.И.М ежов, Г.А .Арендаренко, 

Е.Т.Смирнов, И.В. А ничков, И.Гейер, Н .П . О строумов осындай олкетану 

қоғамдарының қатысушылары болды.

С оны м ен   к атар ,  ж е р гіл ік ті  ж ерден   ш ы қ қ ан ,  « Қ азақ тар д ағы   д ен е 

ж ә н е   ақ ы л -о й  тәр б и есі»   ,  « О р ы с-қ азақ  ж ә н е   қ а з а қ -о р ы с  сөзд ігі» д е ­

ген  м а қ а л а л а р д ы ң   ав то р ы   Е ш м ұхам ед   Б у к и н н ің   ө л к е т а н у ш ы л ы к  

ең б ек тер ін  атап  өту  қаж ет.  Қ ұдабай   Қ о стан ае в   « П еровск  ж өн е  Қ аза- 

лы уездері  қа зақ та р ы н ы ң  этн о гр а ф и я л ы қ  очеркі» деген  ең б ек  ж а р и я - 

лады.  Н оғайбай Ж етпісб аев арх ео ло ги ял ы қ ж ұм ы старм ен   айн алы сты . 

М ұнда  Ш .И б раги м ов те ж ұм ы с  істеді.  Ә б у б әк ір  Д и ваев  қ а з а қ  ф о л ь к - 

лори сти касы  ж өн ін д е алуан түрлі  м атери алдар ж и н ап ,  ж ари ялады .

37-36

561

1896 жылы  «Дала облы стары н  зерттеу жөніндегі  экспедиция» жұмыс 

істей  бастады .  Д алалы қ ө лкен ің   барлы қ уездерін  зерттеу жөніндегі  бұл 

экспедиция құрғанда М емлекеттік мүлік министрлігі зерттеу нәтижелерін 

Қ азакстанда ж ер саясаты н ж үргізуге пайдалануды  көздеді.  Экспедиция- 

ны ң  міндетіне  аум ақты   табиғи-тарихи  жағынан  зерттеп,  суреттеу,  жер 

түрлерін, бұл мәселедегі ауылдар мен болыстардың маңызын, шаруашы- 

лы қ ж үргізу,  жерді  пайдалану тәсілдерін  аны ктау кірді.  Ресейдің Орта- 

лы к губерниялары нан әкелінген шаруаларды коныстандыру максатында 

ш аруаш ы лы к-статистикалы қ зерттеуге баса көңіл бөлінді. Экспедиция- 

ны ң құрам ы на  Ф .А .  Щ ербина,  Ә.  Бөкейханов, Л.К .  Чермак,  П.А.  Васи­

льев,  Н .Ф .  Гусев, Н.  Белев,  В.А.  Владимировский, Н.Ф .  Дмитриев,  қазақ 

зи ялы лары н ы ң  үлкен тобы  -  ¥ .   Базанов, Т.  Ж алмұхамедов,  И.  Ж а қ сы - 

л ы қ о в ,  И .  Қ ұ д а й қ ұ л о в ,  И.  Т іл е к е е в ,  Г.  С ар к и н ,  Р.  М әр с ек о в ,  Е.  И т- 

баев,  М.  Бекетаев,  М .Ш омбалов, Д .С аты балдин, Т.Есенкұлов ж әне бас- 

калар   кірді.

XIX ғасырдың 60-90-жылдарында казак зерттеушілері дүниетанымының 

калыптасуына халыкш ылдык идеология көп эсер етті.  Олар айдаудағы ха- 

лы кш ы лдарды ңкөзкарастары  мен әдіс-тәсілдерін меңгерді.  Алайда олар- 

ды ң арасында  идеялы қ алш акты қтар да  болды.  Олардың бір бөлігі  үстем 

тап позициясын ұстанып, өткенді дәріптеді. Ал тұтас алғанда, казак коғам- 

д ы к  

о й - п ік ір і 

п а т р и а р х а т т ы к  

к а л д ы к т а р ы н а н , 

и д е я л а р д а ғ ы  

ж етілмеуш іліктен,  нысандарындағы  толыспауш ылыктан  арыла  бастады. 

Қ азак ағартушылары көш пелі коғамдағы тоқырауш ылықка карсы шыкты, 

егінш іліктің ж әне тұтас коғамдық өмір дамуының маңыздылығын түсінді.

Э ксп едиц и яға каты суш ы лар арасы нда эконом истер, ботаниктер, то- 

пы рактан уш ы лар, агроном дар болды.  Олар материалдар ж инап,  Қ азак- 

тарды ң ж ер  пайдалануы  ж өнінде Ф. А .Щ ербинанвің экспедициясы  ж и ­

нап,  өңдеген  м атери алдарды ң   он  үш  томы н  басып  ш ы ғаруға  әзірледі 

(I—XIII т.  1898—1908).  Бұл материалдар XIX ғасы рды ңаяғы   — XX ғасыр- 

ды ң басындағы к азак  ш аруаш ы лығы ның жай-күйі жөніндегі тендесі ж ок 

деректем е болып табылады.  Қ азактард ы ң  ш аруаш ылығы,  ш аруалардың 

кон ы стан уы   тақы ры п тары ндағы   м атериалдар  XIX  ғасы рды ң  аяғында 

ж урн алд ар  мен  газеттердің   беттерінде  кеңін ен   ж арияланды .  Алайда 

мұндай м акалалар авторлары ны ң көпш ілігі  Ресейдегі аграрлы к дағдары- 

сты  ш аруаларды  өзге ж ерге қоны станды ру есебінен ш ешуге болады д е­

ген пікірде болды.  Олар к а зак  ауы лдарыны ң жағдайын, казак халкы ның 

менталитетін ескермеді.

А лайда аграрлы қ қаты н астарды  зерттеуш ілер ең бегінің  кұндылығы 

мы нада:  о л ар  мол д ер ек ті м атери алдар калды рды ,  әлі  күн ге дейін  ма- 

ң ы зы   зор  ста ти с ти к ал ы қ  ж ұм ы стар ж үргізд і.

Ғы лы ми  коғам дарды  қы зы кты рған  тағы  бір м әселе к а за к  халкы ны ң 

тарихы  болды.  К дзакстан  тарихы   көптеген ғалы мдарды ң зерттеу  ныса- 

н асы н а ай н ал д ы .  Қ а з а к  х ал қ ы н ы ң   ө зін д ік   ер е к ш е л ігін   зерттеуш ілер 

білім н ің  әр  түрлі салалары  бойы нш а ж үмыс  істеді.  С аяси ж ераудары л- 

ғандардың назарын Қазақстан археологиясы аударып, Н .Конш ин, Д.  К ас- 

танье, А.  Х арузин, Л.  Ч ерм ак, Д .А.  К лем енц, Л.  К аллаур, Д .И .  И ванов- 

тар  Қ а зақ стан д ағы   б ір к атар   о б ье к тіл ер  туралы   ең б ек тер  ж ариялады . 

Қ азак тард ы ң  этн о гр аф и ясы  ж өн інд е де көп теген  мөлш ерде м ақалалар 

ж а р ы к   к ө р д і.  О сы   си п аттағы   б ар ы н ш а  кы зы қ ты   е ң б е к т е р д ің   бірі

562

Ф .Зоб н и н н ің  «Қ азақ даласы ндағы   еріксіздер,  құлдар ж өн е 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: