толеңгіттер   туралы   м әселе  ж өнінде» деген  еңбегі  еді.  М ұнда м ұрағат  материалда-

Бұл шолуға коса, жиынтыкстатистикалықкестелер беріліп отырды. Бастап- 

кыда  мүндай  шолулар  «аса  мәртебелі»  губернаторлардың  жыл  сайынғы 

есептеріне косымша ретінде жазылатын. Уақытөте келе шолуларда статисти- 

калы к материалдармен қатар, жекелеген авторлардың мақалалары да жария- 

лана бастады. Түркістан өлкесінде ұзын саны  100-ге таяу шолу басып шыға- 

рылды, соның ішінде: «Жетісу облысы бойынша шолулары» 1882жылдан  1913 

жылға дейін үнемі шығып тұрды, Сырдария облысы бойынша «Шолулар»  1885 

жылдан  1895 жылға дейін шығарылды. Бүған қосымша Сырдария облыстық 

статистика комитеті  1891  жылдан  1907 жылға дейін «Сырдария облысының 

статистикасына арналған материалдарды» жыл сайын шығарып түрды.

К о м и теттер   о б л ы сты қ   ш ол у л ар ға  қоса  өз  ең б ектері  мен  баска  ба- 

сы лым дарды  да ш ығарды.  М ы салы ,  С ырдария комитеті өз ең бектерінің 

бір том ы н ,  «С ы рдари я  о б лы сы н ы ң  стати сти к асы н а  арн алған   м атери- 

алдар ж и нақтары ны ң»  13  саны н  басып  шығарды.  Ж етісу облы сты к ста­

т и с т и к а   к о м и теті  « Ж етісу  о б л ы сы н ы ң   ес к ер тк іш   кітап ш алары   мен 

м е к ен ж ай -к ү н тізб ел ер ін ің »   (1898—1905)  5 томы н  ж ариялады .

Саяси айдауда жүргендер казак халқының өткені мен бүгінін халыкшыл- 

дыктүрғыда зертгеді. Мәселен, этнографиялық зерттеулерде олар әркашанда 

әлеуметтік ж әне  саяси  мәселелер көтеріп отырды.  Олардың өз зерттеулері 

мен макалаларында либералдық ж әне реформистік бағыт ұстанды. Халық- 

шылдар қазактардың өмір шындығын  экзотика ретінде карастыруға карсы 

шыкты. Тұтас алғанда халықшылдар казак коғамының күрделі құрылымын 

акырына дейін түсіне алмаса да, олар біреулердің екіншілерін қанауы көңіл 

аударды,  орыс ж әне казақхалыктарының еңбекші бөлігінің езілген жағдай- 

ына қоғамның назарын аударуға тырысты. Патша самодержавиесін сынап, бо- 

стандық идеяларын насихаттады.

К азак стан д а саяси  айдауда ж үргендер өздеріңің ғылыми  қызметінде 

халы кш ы лд ы қты ң  ж алпы  и деялы к н егіздерін  басш ы лы қка алды, бірақ 

әл еум еттік-экон ом и калы қ ж ән е коғамды қ ж аңа накты жағдайлар олар- 

ды  к ө б ін е с е   кү тп еген   тү ж ы ры м д ар  ж асау ға  м әж б үр  ететін.  О лар  шет 

ай м ақтард ы ң  ә л е у м е т т ік -э к о н о м и к а л ы қ  өм іріне  кап и тал и зм н ің  енуін 

аң ғар а  о ты р ы п ,  осы ған   бай лан ы сты   өлкед егі  ш аруалард ы ң  қо н ы ста- 

н у ы н а  ж ә н е   ж ұ м ы с ш ы л а р д ы ң   ж а ғд а й ы н а ,  өң деуш і  ж ә н е   т а у -к е н  

өн ер кәсіб ін ің  дамуы на ерекш е ден қойды.  Халыкш ылдар ж азған еңбек- 

тер  патш а  әк ім ш іл ігін ің  ресми  басы лы м дары м ен салы сты рғанда шын- 

шыл ж ә н е  ғы лы м и ж ағы н ан   орн ы қты   б олд ы .21

XIX ғасырды ң екінш і ж артысында Қ азақстан аумағында көптеген та- 

ри хи-статистикалы қ, этнограф иялы к,  геологиялы қ,  географ иялы қ экс- 

педициялар ж ұмыс  істеді.  Әдетте, оларды ң белсенді  қатысуш ы лары  ха­

лыкш ы лдар болды. Әрбір экспедицияға жергілікті  ұлт өкілдері, көбінесе 

казақтар  ж олбасш ы  ж ә н е тілм аш  болы п  қатысты.

Ж олбасш ылар мен тілмаштар  халыкшылдармен тығыз байланыста бол­

ды.  Тілмаш тар  көп  нәрсеге  канығып  кана  қойған  жоқ,  сонымен  қатар, 

өздерінде бар мәліметтерді беруге де әзір тұрды. Олар білімді, өз халкының 

материалдық ж әне рухани мәдениетін насихаттаушылар болды,  дала аңыз- 

дарын, билердің аса маңызды билік шешімдерін, дағдылы құкык ережелерін, 

рәсімдер мен әдет-ғүрып, мал шаруашылығын жүргізу жүйесін, көшіп-кону 

жолдарын ж әне т.б. жақсы білді. Кейіннен бұл мәселелердің көбісі халық- 

шылдардың ғылыми еңбектерінде көрініс тапты.

564

Екі  халы қ ө кіл д ерін ің  мұндай  өзара  қаты н астары , олард ы ц  арпсы н- 

дағы   б ай лан ы стар  к а за к т а р   мен  ор ы стар д ы ң   ж а к ы н д ас у ы н а 

себепші

 

болды.  Қ а з а қ ж ә н е  орыс өкілдерінің ш ы ғармаш ы лы к достастыгы   казак 

қоғам ды қ о й -п ік ір ін ің  дам уы н да д е м о к р а т и я л ы к   н егіз  калады .  О ры с 

отарш ы лдары на  карам а-кай ш ы ,  оры с д ем о к р ати ял ы қ ж ә н е револю ци - 

яш ы л  о й -п ік ір ін ің   ө к іл д ер і  қ а з а қ   ж ә н е   оры с  зе р т т е у ш іл е р ін ің   ар а - 

сында досты қ қаты н астарды ң  дам уы на ж өрдем десті.

XIX ғасы рды ң екін ш і  ж арты сы н да  К азақ стан д а  ғы лы ми  қоғам д ар- 

ды ң дамуы   көп теген   қ а за қ  зер тте у ш іл ер ін ің   қа л ы п тасу ы н а  э с е р   етті. 

О лар  қ а за қ  ағар ту ш ы лар ы н ы ң   о зы к  и д еял ар ы н   к а б ы л д ап ,  саяси   ж ер 

аудары лғандарды ң ғылыми  көзқарастары м ен   ж ә н е методологиясы м ем  

таны сты .  Қ а за қ  зерттеуш ілері өз халқы н ы ң  тарихы ,  әдебиеті мен  өнері 

ж айлы   құнды д ерек тер ж и н асты ры п ,  көп теген   ең б ек тер  ж ари ялады .

XIX ғасырды ң екінш і ж арты сы нда қазақты ң  ұлтты қ баспасөзі дүни- 

еге  келді.  1870-1882 ж ы лдарда Т аш кен тте  «Т үркістан   уәл ая ты   газеті» 

ш ығып тұрды.  Ол  алғаш ы н д а  500 д ан а тар ал ы м м ен   ш ы қ қ ан   « Т у р к е с ­

танские ведомостиге» қосымш а ретінде шығып, кейіннен дербес органға 

айналды .  Ш артты   басы лы м н ы ң   н егізі  п атш а  ә к ім ш іл іг ін ің   ә р   түрлі 

өкім д ері  мен  н ұ скау лар ы н   тарату  болды .  С он ы м ен   б ірге,  ө л к е н ің   әр  

түрлі  ж ерлерін е си п аттам а берілді.  С аях аттар ,  е гін н ің  ш ы ғы м ы ,  ауы л 

ш аруаш ы лы ғы н ы ң   ж а й -к ү й і  —  мал  ау р у л ар ы ,  э р о зи я ,  су  п ай д ал ан у  

туралы   ж екелеген  м әлім еттер айты лды .  Г азет беттерін ен   к ен іш тер д ің  

аш ы луы ,  өң деуш і  ө н е р к ә с іп т ің   ж а й -к ү й і,  те л е гр а ф   ж ү р г ізу ,  әй ел  

мәселесі ж ән е этнограф ия ж өніндегі  әр түрлі  м әлім еттер көрін іп  оты р- 

ды.  Басылымды Ш .И брагимов пен Х .Ж аны ш ев редакциялады .

1888-1902 жылдарда Омбыда қазақ тілінде «Дала уәлаятының газеті» атты 

газет шығып тұрды. Бүл «Акмолинские областные ведомости» газетіне қосым- 

ша болатын. Оның беттерінде ағартушылық идеялары насихатталды.  Ресми 

бөлімде әкімш іліктің әр түрлі каулылары мен өкімдері жарияланды. Оның 

беттерінде белгілі бір дәрежеде қазақтардыңтұрмысы, мәдениеті жөніндегі 

әр  түрлі  мәселелер  көтерілді.  Қ азақ  тарихи  аңы здарыны ң  ж әне  «Қозы 

Көрпеш-Баян сұлу», «Қамбар батыр», «Бозжігіт», «Ендік-Кебек» эпосының 

нұсқалары, Қожанасыр, Алдаркөсе туралы, әнші Ж иренш е туралы әр түрл і 

сю ж еттер  ж әне  басқа  да  материалдар  ж ариялан ды .  С о н д ай -а к   к а за к  

көсемсөзшілері мен зерттеушілерінің макалалары басылып тұрды.

Н. Жетпісбаев, Ш. Ибрагимов, А. Айтбакин, М. Бабажанов, X. Қаржасов, 

С. Батыршин, Б. Дауылбаев, М. Шорманов, Ә. Диваев, Е. Букин, С. Нұрмұха- 

медов,  Т.  Сейдалин,  А.  Сейдалин,  С.  Ж антөрин  сиякты  зерттеушілер  өз 

кызметімен ж әне макалаларымен казактар арасында ғылым мен қоғамдык 

ой-пікірдің дамуына жәрдемдесті. Сөз жок, олардың бөрі ғылыми қоғамдар- 

дың жұмысына түрліше қатысты,  алдыңғы катарлы орыс мәдениетінің иде­

яларын өзінше кабылдады, біракказақ зерттеушілерінің Омбы, Семей, Таш ­

кент, Орал ж әне басқа қалалардың қогамдық өміріне араласуы XIX ғасыр- 

дың 70-90-жылдарындағы Казакстанның коғамдық саяси өмірінің кұрамдас 

бөлігі болды.

Қ азақ ағартушы-демократтарының революцияға дейінгі Қазакстандағы 

ғылыми қоғамдардың ж ұмысы на кы зу араласуы  қ а зақ  халқы ны ң д ем о к­

ратиялык орыс мәдениетімен, орыс азатты к козғалы сы на катысуш ы лар — 

саяси жер аударылғандармен байланыс ж асауы на кең  жол ашты.

565

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: