КЕНЕСАРЫ ХАН БАСТАҒАН ХАЛЫҚ-АЗАТГЫҚ КҮРЕСІ (1837-1847)

Қ асы м сұлтан  мен оны ң балалары ны ң қаза табуы, бой көрсетулердің 

алдыңғы кезеңі стихиялы, ұйымдаспаған сипатта  болғанына қарамастан, 

Орта ж үзде әкім ш ілік-саяси  ж аңалы қтарды ң қатаң енгізілуі жағдайында 

отарш ылдыққа карсы күрестің жалғастырылуына ты ңты ны с косты, қазақ 

ж е р л е р ін   б ір ік тір у ш і  А бы лай  хан  ұ р п ақтар ы н ы ң   тар  өрісті  рулы қ, 

әулеттік  мүдделерін  екінш і  қатарға  ығыстырып,  қозғалы ска  неғұрлым 

айқы н  көрін ген  халы қ-азатты қ сипаты н  берді.  Бұл  күресті  енді Абылай 

немерелерінің бірі — сұлтан, кейін хан тағына отырған Кенесары  Қасымов 

(1802— 1847) басқарды.

К енесары  К асы м ов тарихи аренаға Қ азақстанны ң  1822,  1824 жылдар- 

дағы сібір ж әне орынбор қазақтары туралы Ж арғылардың кабылданғаны- 

на қарамастан саяси окш аулығы н сақтауды жалғастырған аудандарының 

тәуелсіздігіне патша әскерлерінің жаппай аттаныстары салдарынан қатер 

төнген жағдайда Абылай ханның ісін жалғастыруш ы ретінде келді.  С он- 

ды қтан   да  көтеріліс  ж асаған   сұлтанн ы ң   басты  м ақсаты   Абылай  хан 

к езін д егі  Қ а за қ с т а н н ы ң   ау м ақ ты қ   ш ек тер ін ің   тұтасты ғы н  қалп ы на 

келтіру,  «дуандарды»83  (XIX ғасы рды ң 20—30-ж ылдарында  Қ азақстанда 

құры лған  округтер он ы ң  хаттарында осылай  көрсетілген) тарату,  Ресей 

құрамы на әлі  кірмеген ж ерлердің толы қдербестігін  сақтап қалу болды.

«Бүлікшіл сұлтан» күресінің негізі талаптары оның император I Н ико- 

лайға, оры нбор губернаторлары В. А.  Перовскийге, В. А. Обручевке, сібір 

губернаторы , к ін әз В. Д.  Горчаковқа, Орынбор ш екаралы қ комиссиясы - 

ны ңтөрағасы  А.  Ф.  Генске ж әне басқаларға жолдаған көптеген хаттарын­

да айқы н аны қталған. Ғұбайдолла сұлтан да, атақты ағасы Саржан да К е­

н есары   Қ асы м о в п ен   бір  қ а тар ға  түра  алм айды ,  М.  К р асо в ск и й д ің  

п ік ір ін ш е ,  ол  «ақы лы   ж ө н ін е н   атасы н ан   (А б ы л ай дан .  — 

Ред.)

  кем 

 мінезінің өрлігімен 

асып кетіп, бүкіл далаға әйгілі болды».84

«А йлакер,  ерекш е  сипатты   саясатш ы»  ретінде  К енесары   Қ асы мов 

сұлтан құдіретті Ресей державасымен күрес қазақтың үш жүзінің күштерін 

біріктіруді, едәуір құрбандықты, әскери ғана емес, дипломатиялықта күш- 

ж ігер  жұмсауды   талап  ететінін  ж ақсы   білді.  Ол  халы қ  қозғалы сы нан 

бөлініп қалған жекелеген сұлтандардың, старшындардың, билердің бетімен 

кетуш ілігін аяусы з басып,  Ресей саясатын колдағандарды  қатаң ж азала- 

ғанмен, бәрі бір патш а үкіметімен түсініспеуш іліктерді, негізінен алған- 

да, бей бітж олм ен  шешуді  ж ақтауш ы  болып қала берді.  Соғыс тұтқында- 

ры н а,  с о н ы ң   іш ін д е  о р ы с т а р ғ а   да  т ө зім д іл ік п е н   қ ар ад ы ,  ол ар д ы ң  

кейбіреулері оған қы змет етті, Ресей елш ілерін сыпайылықпен қабылда- 

ды,  қы рғы здарм ен   тай талас  к езең ін д е  м інез  тан ы тқан ы   болм аса,  өз 

ә р е к е т т е р ін д е   қ а т ы г е зд ік к е   ж и і  ж ол  берм еді.  Д еген м ен ,  к ө тер іл іс 

мүдделерін  сатып  кеткендер,  әскери  тәртіпті  бұзғандар оны ң каһары на

344

ұшырап отыруы жиі болып түрды.  Атап айт- 

қанда мұны «Кенесары-Наурызбай» дастаны 

дәлелдейді,  оны ң авторы  ақын  әрі  ж ауы н- 

гер  Н ы санбай  атақты   «қазақ  Ш әм ілінің» 

барлы қ іс-әрекеттеріне белсене қаты сқан .85 

Айтпақш ы К енесары ға еріксіз тұткын бол­

тан  барон  У -p  (У слар)  суреттеген  ханны ң 

сөзбен  сипатталған  портретін  келтіре  кету 

арты қ  болмас:  «К ен есары н ы ң   бойы  биік 

ем ес,  аш аң ,  он ы ң   бет  әл п етін д е  қа л м ак  

сипатты бітім бар ж әне оны ң ш ы ққан тегін 

еске  салады.  Айта  кетелік,  оны ң  қы сы ңқы  

көздері  мыскыл араласқан ақыл нұрын ша- 

шып  тұрады,  ал  оны ң  кескін ін ен   әсте  де 

қаталды қ байқалмайды, алайда ол  көптеген 

жағдайларда қаталдык көрсегкен».86

Ақылды саясатш ы  К енесары  султан  Ре- 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: