Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

н ы ң   балалары   Әли,  С үйік,  Әділдер  көтерілісш ілер  ж өнінде  ымырасыз 

к ө зқ а р а с   үстанды .  К ей інн ен   қару  кезен іп   түрғанда  Ресей  үкім етіне 

котерілісш ілердің  келгенін  «хабарлау» туралы  міндеттемеге  қол  қойған 

27  би  мен  сұлтанны ң көп ш ілік  бөлігі  сол  кезде Ж етісудағы  көптеген ру 

болім ш елерін  баскарған  Абылай ұрпактары  болатын.  С тарш ындардың, 

билердің,  сұлтандарды ң  бір  бөлігі,  соны ң  ішінде  Орта  жүзде  де  қарсы 

өрекет  ж асағаны на  карам астан,  К енесары   Қасы мов  үш  ж үз  қазақтары  

рулары ны ң едәуір бөлігін өз туы астына біріктіре білді.  Бір кездерде К е­

несары әскерін ің  саны  20 000 адамға дейін жетті.  К өтерілісш ілердің ұйы- 

тқы сы  Орта ж үздің  катардағы көш пелілері  болды.  Омбы  облы стык бас- 

қ а р м а с ы н ы ң   с о т -ж а за л а у   м ек ем ел ер і  ж и н аған   д ер ек тер   бойы н ш а, 

К ұсмұры н,  К өкш етау,  А қмола, К арқаралы  ж әне Баянауыл округтерінде 

ғана көтерілісш ілерді  80-нен астам сұлтандар,  билер, старшындар қолда- 

ған .89 С арж ан бастаған азатты қ қозғалы сы на 23 жасы нан бастап белсене 

қатысып, коқанды қтарды ң ағалары мен әкесінің каза табуына соқтырған 

екіж үзді көзқарасы н а  көз ж еткізген  К енесары  өзін ара-тұра оқ-дәрім ен, 

мылтықпен жабдықтап отырған Бүхара әмірімен достық катынаста болға- 

нымен, С ы рдарияны ң төменгі ағы сы ның казақтары на қысым көрсеткен 

қоқан құсбегімен келіссөздерден бас тартты.

К азақтар көтерілісі әуел бастан-ақ бұқаралық сипат алды. Тегінде X VJII 

ғасырдың аяғындағы ж әне XIX ғасырдағы азаттық қозғалыстары тарихында 

бұл — казак рулары коны станған негізгі аудандарды камтыған бірден-бір 

көтеріліс:  оған Орта ж үздің ру бірлестіктеріне коса,  Кіші ж үздің шекті, 

ж ағалбайлы ,  табы н,  алш ы н,  ш өм екей,  ж аппас  ж ән е баска  рулары,  Үлы 

ж үздің үйсін, дулат ж ән е баска рулары катысты.  Кенесарыны үш жүздің 

ханы деп танудың мұрағат деректері аркылы расталатын фактісі оның үлт 

мүдделерін бірден-бір, жоғары дөрежеде білдіретін, бүкіл халык сайлаған 

билеуш і ретіндегі өкілеттігінің зандылығын дөлелдейді.90

К өтерілістің козғауш ы  күші  казак шаруалары болды.  М емлекеттілікті 

қалпына келтіру жолындағы күреске катардағы егіншілер де, старшындар 

да,  сұлтандар  да  тарты лды.  Қ азақ   ж ерлерін  әскери   отарлауға,  коқан 

б е к т е р ін ің   зо р л ы к -зо м б ы л ы к т а р ы н а   к арсы   ж алп ы ға  бірдей  к үрес 

көтеріліске  азатты к  сипат  берді.  Ө кініш ке  карай,  К енесарыны   колдау 

ж өнінен  билердің,  старш ы ндарды ң,  сұлтандарды ң  бәрі  бірдей  дәйекті 

болмай шыкты: негізгі күштердің баска аудандарға шоғырландырылуы мен 

үнемі  ж ы лж ы п  оты руы на  қарай  рулы қ белгілері  бойынш а жинакталған 

ж екелеген топтар негізгі ұйыткыдан бөлініп  калып отырды.

Ton жетекш ілерінің арасында атақты халык батырлары: Ағыбай, Иман 

(Амангелді Имановтыңатасы), Басығара, Аңғал, Жанайдар, Ж әуке, Сұран- 

шы, Байсейіт, Ж олам ан Тіленш иев, Бұкарбай ж әне баскалар болды.91

Қатысушылар құрамы түрлі ұлт өкілдерінен: қазақтар, орыстар, өзбек- 

тер, кы рғы здар, поляктар ж ән е баскалардан күралды.

Кенесарының соғыс кимылдары  1838 жылдың көктемінде Акмола при- 

казын қоршауға алып, өртеуден басталды. Бекініс коменданты әскери стар­

шина К арбыш ев пен А кмола округінің аға султаны Қ оңы ркұлж а Құдай- 

мендин  өртелген  бекіністен  әр ең  дегенде  кашып  шыкты.  Көп  кеш ікпей 

к ө т е р іл іс ш іл е р   Т о р ға й   д ал асы   ө ң ір ін е   к о н ы с  ауд ард ы .  О р ы н б о р  

ш енеуніктеріне ж азған хаттарында  К енесары  бұл  қадамды өзін ің  Орын- 

борға  ж акы ндап  көш іп  барып,  келіссөздер жүргізуді  жеңілдетуге деген

346

тілегімен түсіндіреді.  Ал жігерлі сұлтан іс жүзінде  1836-38 жылдары 

Иеи*

 

тай Таймановтың басшылығымен көтеріліс болған,  Ресейге тікелей  іргелес 

жатқан  Кіші ж үз кеңістігіне көтерілісті таратуды мақсат еткен ед[.  Ж ола- 

ман Тіленшиев батыр бастаған төртқаралар, ш өмекейлер, табындар ж өне 

баска рулар көтерілісш ілерге қосылды.  Козғалыс  Кіші жүзді де камтыды. 

Күтілгеніндей, келіссөздер нәтиж е бермеді.

1841  ж ы лды ң  қы ркүйегінде  қазақты ң   үш  ж ү зін ің   ықпалды  билері, 

сұлтандары Кенесары Қасымовты қазақж ерін ің  ханы етіп сайлады.  Қ азак 

мемлекеттілігі қалпы на келтірілді.  1841  ж ы лды ң күзінде көтерілісш ілер 

қоканды қтарды ң едәуір күштері орналаскан С озақ, Ж аң акорған , А қме- 

шіт, Ж үлек бекіністерін қоршады.  Қ окандықтардың бірнеше бекіністерін 

алу бостандық жолындағы күрескерлерді ж ігерлендірді. Тіпті  қозғалы с- 

тың басты ошақтарынаы алыста көш іп жүрген төртқара ж ән е шекті рула- 

ры да оны бүкіл казак ханы деп танитынын хабарлады.

Төрткара ж әне шекті руларының Кенесары Қасымов жағында белсене 

катысуы жайында айта келгенде, XIX ғасы рды ң 30-ж ы лдары ны ң аяғы  — 

40-жылдарының басында олардың іс-қимылын жандандыра түсуге түрткі 

болған факторларды тәптіш тей түскен жөн.  Бұл арада номадтар аймакта- 

ры ны ң Ресей  им периясы ны ң төніп  келе ж аткан  отарш ы лды қ басып  алу 

қатерінен  казак  ж ерлерінің   оқш аулығы н  жалпы   қайта  ж аңғы рту  ісіне 

косы луға  деген  үмтылысы  ғана  емес,  соны мен  катар  С ыр  өңірі  аймағы 

халкы ның коқан  бектерінің зорлы к-зом бы лы ққа толы билеп-төстеуінен 

кұтылуға деген тілегі де айтылып отыр.  К ен есары н ы ң  кокан  бектерім ен 

өзара қатынастарының шиеленісуін казак сұлтаны ның .жеке себептері де 

туғызған еді.

К окан  билеуш ілерінің  1836 жылы соны ң алдындағы кезендегі казак- 

тар  көтерілісі  ж етекш ілерін ің   бірі,  ағасы  С арж анды   карақш ы лы қп ен  

өлтіруі,  1840жылы әкесі Қ асы м төрені, сондай-ак ағалары Есенгелді, Ер- 

ж ан  сұлтандарды  ж ән е  А бы лайды ң  баска  ұрпақтары н  саткы нды кпен 

қырып салуы да козғалыс ж етекш ісінің коқанға қарсы көзқарасы н катай- 

та түскен-ді. Атап айтканда, Кенесары бұл жөнінде Орынбор губернаторы- 

на  хаттарыны ң  бірінде  ж азған.  А затты к  күресін ің   ең  басы нан  өзі  каза 

тапканға дейін Кенесары хан Кокан хандығы жөнінде айкын бағыт — казак- 

тарды  қокан  билеуш ілерінің езгісінен  азат ету бағытын  ұстанды.  Қ а за к  

ханының Хиуа ханымен өзара қатынастары тұрғысынан алғанда, оның сая- 

саты біршама айрыкш а болды, онымен К енесары  әбден сенімділік көзка- 

рас ұстанды.  Бұған  коса, Хиуа билеуш ісі қ а за қ  ж асақтары н ара-тұра ас- 

ты қпен,  зеңбіректерм ен, оқ-дәрім ен  ж абды қтап отырды.  Ә скери тарих- 

шы В. П оттоны ң пікірінш е, Бұхара әмірлігі сияқты , Хиуа хандығы да К е- 

несарымен өзара колайлы «одак» ж асасуға әзір болған.92

Осы м ән-ж айларды ң бәрі К енесары ны ң өзбек хандықтары  ж өніндегі 

саясатының сипатын, мәнін белгілі бір дәрежеде алдын ала аныктап берді, 

хандықтың әкім ш ілік баскару құрылымына ыкпал жасады.

И м перияны ң отарш ы лды қ билігі  едөуір берік  орн ы ккан   Ертіс,  Есіл, 

Ж айы к шептері бойындағы аудандарды коспағанда, Кенесары күрған мем- 

лекет өз  билігін  бүкіл  Қ азакстан  аум ағы на таратқан дәстүрлі  м емлекет 

болды.

С алы қж инау: малшылардан зекет, дикандардан ұшыр жинау тәртіпке 

келтірілді.  Патша отрядтарымен кантөгіскен какты ғы старды ң ж алғасуы

347

материалдық ж әне өзге де құралдарды керек етті, әлбетте, бұл салы қауы р- 

тпалы ғы ны ң ұлғайтылуына өкеп соқты.

Кенесарының мемлекеті казақтардың егіншілікке көшуін көтермеледі. 

Баска м ән-ж айлармен коса, мұны патша өкімшілігі тарапынан сауда жол- 

дарын бакылау катайтылған жағдайларда көтеріліске ш ыккан ауылдарды 

астыкпен камтамасы з етудің кажеттігі талап етті.  Көтеріліс аудандарына 

асты к ж еткізуш і  керуендер колға түскен жағдайда астығы тәркіленді, ал 

көпестер,  саудагерлер  қатаң  ж ауапка тартылды,  мұның өзі  көш пелі  ха- 

лы к үнемі көш іп-коны п отырған жағдайда да ханды егіншілікті көтерме- 

леуге м әж бүр етті.  Ү кім еттің катаң ш аралары на карамастан асты карты - 

лған керуендер ж ер-ж ерден, тіпті  алыстағы  Кіші жүзден де келіп жатты. 

Ол  егінш ілікті  бірден-бір ж ән е  «күнкөрістің молш ы лык көзі» деп білді. 

1846 ж ы лды ң күзінде Іле өзенінің оң жағасына жакын Қ аракамау алкабы 

ауданынан «...ол жалайыр руы ны ңегінш ілерінтапты . Егінш іліктіңарты к- 

ш ылықтарын көрген хан өзіне еріп жүргендерге де диқаншылықпен айна- 

лысуды ұсынды».93

К енесарыны ң сауда саясатының да өзіндік ерекшеліктері болды.  Көпе- 

стер  керуендерінен  алы наты н  баж  едәуір  кіріс  келтіретінін  көрген  хан 

оларды тонауды токтатты , кейде керуенбасы лары н өзі  қабылдап, тауар- 

лар  алып  өткені  үшін  баж төлеуден  ж алтарғандарға  косымш а  салықтар 

с а л ы п   о т ы р д ы .  О н ы ң   х а н д ы ғ ы н ы ң   ш е г ін е н   ш ы к к а н н а н   к е й ін  

п риказчиктерд ің  өздерін  «жауап  алу үшін» тоқтаткан  казак отрядтары- 

ның ком андирлеріне ж ағы нуға тырысып, ол туралы тек кана «каракшы» 

деп айтуы сирек кездеспесе де, Кенесары ауылдарында токтатылған көпе- 

стерге меймандостык пен кам корлы к көрсетілгені туралы күжаттар жетіп 

жаты р.94

Бұрынғы  мемлекеттік  кұрылыс едөуір кайта ұйымдастырылды. Ж оға- 

ры кеңесші орган  ретіндегі Хан  кеңесі халык мүдделеріне берілген батыр- 

лардан, билерден, сұлтандардан, туыстарынан тұрды.  Бірак шешуші дау- 

ыс К ен есары ны ң өзінде болды.  Хан кеңесіне, негізінен алғанда, азатты к 

күресінің мүдделеріне адал,сол кездің өзінде-ак халыктың акылды да ше- 

бер саясатш ы лар деп тануына лайы к болған ж еке ерлігін, дипломатиялык 

кабілетін көрсеткен, адамдар кірді.

Х ан  к е ң е с і  ш е ш ім д е р ін ің ,  ү н д е у л е р ін ің   а у ы л д а р д а  та р а л у ы н , 

түсіндірілуін ж әне орындалуын арнаулы баскару кызметі кадағалап отыр­

ды.  М емлекет басында болғанында К енесары  ш ыккан тегіне карамастан, 

теңдесі ж о к ж еке касиетін көрсеткен адамдардың баскару ісіне тартылу- 

ын көтермелеп отырғандығы тарихтан белгілі.

Хан Ресейдің, Орта А зияны ң лауазымды адамдарына үнемі хат жолдап 

отырды. Дипломатиялык қызметті ұйымдастыруға ол ерекше зор мән берді. 

Оның хаттары, жолданымдары мазмұнының айкын накты, талаптарының 

дәлелді болуымен  ерекш еленеді.  Орыс дипломаттары Гернді, Долговты, 

барон У сларды, белгілі көпестерді  кабылдаған кезінде хан өзін диплома­

тиялы к әдептілікпен ұстаған.

«Дінсіз кәпірлерге карсы  одақ» ж асасу үшін «даңқты батырдың даңк- 

ты Хиуа мемлекетінің» елшілерін кабылдауы жағдайларының бірін Я. Пал- 

феров сипаттаған.95

К енесары  ж екелеген ж асактары на әскери кеңестің мүшелері, атақты 

батырлар басш ы лы кеткен ұрысқа кабілетті калың кол ұйымдастыра білді.

348

Кенесарының жүздіктерге ж әне мындыктарға болінген әскері ұзаққа со- 

зылатын дала  соғысы  ж ағдайлары на  бейімделгсн  болды.  К енесары н ы ң  

жеке өзі қадағалап отырған катаңтәртіп, 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: