Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

көтеріліске белсене қатысушыларды қолға түсірігі, көптеген ауылдарды тн- 

лап-тонауға ұшыратты.

Көтеріліске қатысушылар дүре соғылып, өлімші етіп жазаланды, катор- 

галықжұмысқа кесіліп, тұтқындар роталарына жіберілді, Сібірге айдалды, 

мүліктері  тәркіленіп,  м әңгілікке  ж ер  аударылып  жіберілді.  М ахамбет 

Өтемісовтің бауырлары Ысмайыл мен Сүлеймен: біріншісі 500 адамды қсап- 

тан үш қайтара өткізіліп, сым  шыбыкпен дүреленуге ж әне алты жылға  Ри- 

гаға крепостниктік жүмысқа айдалуға, бұл мерзімнен өткен соң Сібірге мөңгі 

коныстандыруға,  ал  екіншісі  «қаны  шықканша»  камшымен  дүре  соғуга, 

кейіннен солдатка жіберілетін болып, Киевке крепостниктік жұмысқа айда- 

луға жазаланды.  Исагайдың адал серіктері Нұрғыс, Ергіс, Көшім Сартовтар 

мен олардың әкесі Сарт Ералин одан да ауыр жазаға кесілді.

1838 жылдың маусым айында Орынбордың әскери орындары көтеріл іске 

белсене катысушылардың  16 адам  құрамындағы алғашқы тобын  кейіннен 

крепостниктік ж әне каторгалық жұмыстарға айдайтын болып,  камшымен 

және сым шыбықпен дүресоғуға кесті. Н аксол кезде Оралда, ресми деректер 

бойынша, көтеріліске белсене катыскан 39 адам сотсыз ж әне тергеусіз кама- 

уда ұсталған.  Біраз көтерілісші түрмелерде сотка дейін-ак өліп кеткен.80

Халықтың ханға, билеуші сұлтандар мен олардың төңірегіндегілерге, сон- 

дай-акотарш ы лды көкіметоры ндары надеген өшпенділігі көтеріліс жеңіліс 

тапканнан  кейін  өзі  карсы  бағытталғандарға  әлі де  көп  уакыт бойы  үнемі 

үрей туғызған қаһарлы күш болып кала берді.  Көтеріліс басып-жанышталғ- 

аннан кейін бес жылға жуық уакыт өткен соң Ж әңгір хан Орынбор комисси- 

ясына:  «...Исатай каракш ыларының арам ниетті калдыктары да мені үнемі 

аландатып келеді», — деп жазды. Хан оларды «өзіне қасты к ойлайтын арам 

ниетті адамдар» деп сипатгаған.81

Көтеріліс  жетекшісі  Исатай  Тайманов  қаза  тауып,  көтерілісш ілердің 

соккы беретін күштері жеңіліске ұшырағаннан кейін Махамбет Өтемісов дала 

өңірінде бой тасалап жүрді, бірак бірсыпыра уақыт өткен соң халык бұкара- 

сы арасында ханға ж әне патшаны жактайтын пиғылдағы барлык шонжарла- 

рға карсы қайтадан үгітжүргізуге кірісті.

М ахамбеттің халы к арасы нда  қандай  кұрм етке  ие екенін  ж ә н е  оны ң 

қанат  бітіретін  ш еш ендікпен  ұш таскан  теңдесі  ж о қ   акы н ды қ дары ны н 

білетін Ж әңгір хан мен билеуші-сұлтан Айш уаков оны ң өздеріне карасты 

рулар мен ауылдарға келуіне жол бермеуге тырысты. Олар жауынгер-акын 

шақырудан шаршамаған халық аш у-ызасының ж аңа дүмпуінен қауіптенді. 

1843  ж ылдың  басында  М ахамбеттің  Ж ай ы к  өзен ін е  ж акы н   ауы лдарға 

келгенін  ести  салы сы мен,  хан  ш екаралы қ  басқарм аға  дереу  былай  деп 

ж еткізген:  «Исатай каракш ы лары ны ң басш ысы М ахамбет Өтемісов сот- 

тың шепке жақындауына тыйым салғанына карамастан, оған жакы н жерде 

тұрып  жатыр,  үнемі тиімсіз сыбыс тараты п, Іш кі  ордадан  каш кандарды  

өзіне косып алуда».82

Исатай Тайманов пен  М ахамбет Өтемісов басш ы лы қ еткен  ш аруалар 

көтерілісі ж еңіліс тапты. Сол бір накты тарихи ж ағдайларда оны ң баска- 

ша бітуі мүмкін емес болатын, өйткені хан билігі мен билеуш і-сұлтандар 

жағында патша үкіметінің күш -куаты таразы  басып кана койған ж ок, со- 

нымен катар ш аруалар козғалысы аясы тар ж ән е ш ектеулі болды,  Қ азак- 

станны ң баска бөліктеріндегі азатты к козғалы сы м ен байланы сы  болм а- 

ды, оны ң үстіне  Ресейдегі басқа да азатты қ козғалы стары м ен  байланы с-

343

сы з  ж үргізілді.  А лайда  көтерілісш ілердің  батылдығы  сүйсінуге  лайық. 

О лар  өлкед е  езу ш іл ер ге  қарсы   күрес  туы н  ж оғары   саты ға  көтеріп , 

әлеум еттік  бостанды к  ж олы ндағы   күрес  эстаф етасы н  ж аңа  ұрпақтарға 

үстатты.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: