Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| аймакко кслуінім
алдын алу мақсатымен, халы к ж эн е мал санағын жүргізуді сылтауратып,
Ж етісуға Сібір Ш екаралы қ басқарм асы ны ң төрағасы генерал Вишнспс-
кий басқараты н зеңбірегі бар едөуір әскери күш тер жіберді. Кенесары ханның Ж етісуға келуі халы қ арасы нда терең ж ік туғызды. С ірә, жалпы халы қты қ қозғалы сты ң ы қпалына ұш ырамаған бірде-бір ірі ру бөлімшесі болмаған шығар. Бұл да генерал-губернатор В. Д. Горчаков- ты 1846 жылдың жазында Лепсі-Қ аратал ауданында старш ындар, султан- дар, атақты билер, ықпалды болыс баскаруш ы лары съезін ш акы руға өкім беруге итермеледі, мұндағы мақсат отарш ылдыққа карсы козғалы сты ай- ыптайтын, үкімет үшін тиімді келісімді оларға зеңбіректерден атылған гүрсілдер тұсында ж ән е катаң ж ауапқа тарту ж өнінде қоркы ту арқылы казақ ақсүйектерін ресми өкімет орындарының ханды саяси жағынан окш а- улауға ж ән е оны ң көтерілісш ілерін Үлы ж үз ш егінен ығыстырып ш ыға- руға бағытталған ұстаны мы на ы нты м ақтасты қ білдіруге м әж бүр ету бо- латын.
Қ ұж атты ң түпнұсқасы нда «каскүнемдерді ж ою жөнінде» ж ә н е олар табылған жағдайда ең ж акы н приказ арқы лы Ресей Ү кім етіне «дереу жеткізу» үшін 17 сұлтанға, 27 биге, бірқатар болы сты қ старш ы ндарга жүктелген негізгі міндеттемелердің мәні ашып к өрсетілген .100 «Бүлікшіл ауылдардың» коны сы на ең ж ақы н өңір А ягөз ж ән е А латау округтері бо- лып шықты; көтеріліс қамтыған өңірге бір ж ағынан жасаул Ню халовты ң о тр я д ы ; о ң т ү с т ік т е н — ж ү зб а с ы А б а к у м о в т ы ң к а з а к к о м а н д а с ы ж іберілді.101 Ол кезде акылымен ж ән е ш еш ендігімен әйгілі болған болыс басқаруш ы сы , А байдың әкесі — Қ ұнанбай Ө скенбаев үкіметті ж ақтау- шылар қатарында болған.102 1846 ж ылдың жазы нда К енесары Балқаш көлін ің жағалауы ндағы К а- мал түбегін басып алды; сол жерден ол жазалау отрядтарына ж ансала қар- сыласу мақсатымен ж аңа ауылдарды тарту есебінен өз негізін кеңейтуге ниет етті. Бірнеш е зеңбірегі бар ханны ң он мы ңды қ ж асағы едәуір күш болатын. Ж азалауш ы құрамаларға қарсы осы ны ң алдындағы қақты ғы с- тар бойынша жауынгерлік тәж ірибе жинақтаған көтерілісш ілердің қаруы да жаман емес еді. Оларға Қоқан хандығына қарсы белсенді күрес кезеңінде қосылған хи- уалы қ жеті шебер оқ ататын зеңбірек дайындап берген. Жетісуда жүрген ж ән е азы қ-түлікпен қамтамасы з етілу аудандарынан шеттеп калған хан өз ауылдарын астықпен жабдықтау проблемасын өзінше шешті: н ақсол Ню халовтыңхабарлағанындай, Кенесары өзіне бағынғысы келмеген, «егіс егіп, оларға асты қ дайындап беруге тиісті» «500 ш аңы рак үйсіндерді» тұткында ұстады .103 Талантты колбасш ы ретінде К енесары өз ж асағы на да, он ы ң үстіне бүкіл көтеріліске де тұрақты бөлімдер кенеттен қорш ауы мүмкін болған жағдайда, ө зін ің Балқаш өңіріне орн аласуы н ы ң сәтсіз екен ін айқы н түсінді. Сонымен бірге оны ң жасағы Орта ж үз бен Ж етісу аралы ғы нда қимыл ж асап жүрген баска да быты раңқы ж асақтардан бөлініп қалды. Кенесары жағдайды дүрыс бағалап ж әне күресті жалғастыру үшін жағдай- дың әлсіздігін біліп, өз ауы лдарымен бірге іле өзен ін ің оң ж ағалауы на өтті ж әне сұлтан Рүстем Ә б ілф ей ізовтің ж асақтары м ен б ір ік ті,104 мұны ң өзі кешірілмес жаңсақты қ болатын. Бұдан кейінгі оқиғалар Рүстем султан- 351
ны ң дөйексіздігін көрсетті. Бұл көтерілістің ж еңіліс табуын тездетті. Ж етісуда болған кезінде К енесары қы рғы з манаптарына ж ергілікті ха- лыктан зекетж и н ау үшін екі мы ңадам ды қж асақж іберді. Алғашқы қақты- ғы старды ң ө зі-ақ қы рғы з рулары ны ң қазақ ханы өктемдігіне бағынбауға бел байлағаны н көрсетті. О ны ң үстіне айм аққа ниеті белгісіз ірі қарулы күш тер келгені туралы ескертілген ең басты қырғыз манаптары қарсы - л ы қ көрсету үшін кол жинап үлгерген болатын. Екі мың адам ды қж асақ- тан «мың ш акты адам аш -ж алаңаш қайтып келіп, ж еңіліске ұшырағанда- рын ж ән е өздерінің қашып кұтылғандарын хабарлады».105 К енесары өз ж ағдайы ны ң қиы н екенін, Абылай ұрпақтары ны ң ара- сындағы терендей түскен алауы зды қтарды ықпалды манаптармен жасы- рын байланы сы бар к азак отрядтары ны ң командирлері шебер ж әне дер кезінде пайдаланаты ны н ж ақсы түсінді. Ол былай тұрсы н, К енесары өз ж оры қтары на катысуға күш теп мәжбүр еткен ыкпалды қазақ батырлары- ның бірі Сыпатай Ормон ханмен құпия байланыс жасап, казақжетекш ісін - тауд ы ң сы рты нда кы рғы здарды ң калы ң қолы тұр, сен оларды ң осы уақы тқа дейін тек «ш абақтарымен айналысты ң, сазандарымен енді ғана кездесесің» деп иланды рды.106 Бастапкы мақсатка жету — Т ян ь-Ш ан ь қы рғы здарын, Үлы жүздің бір бөлігін өзіне бағындыру, Ш у өзенінде қыстап шығу, одан соң Ү ш -Алма- тыны ж ай л ау 107 мүмкін еместігі барған сайын айкындала түсті. Оның Цин К ы тайы ны ң шығыс ш ектерінде көш іп жүру ге оның келісімін алуға тыры- суы К енесары ны ң қырғыздармен қантөгісті қақтығыстар жасамау ниетіне байланысты болатын. Іле өзенін бойлай жоғары өрлеген ол көптеген ауыл- дармен бірге қы тай ш екарасы на терендей кіріп, Ү йгентасқа токтады да, одан Ш ы ң ж аң билеуш ісіне Кұдайменді С арж анов сұлтан, Ш оқтар Бақ- тыбаев би ж ән е С ұйдак кож аны елш ілікке жіберіп, «оның жерінде көш іп ж үруге рұқсат ету туралы» өтініш ж асады , бұған рүқсат ала алмады. «Ол (хан. —
қытай қам қорлы ғы н а алынбайды ж ән е қайдан келсе, сонда кетсін, қы тайды ң өкім ет оры ндары сөзбен де, іспен де кін әлі болғысы келм ейтін А к патш адан мейірім сүрасы н...»108 К енесары өз елш ілерін ж ібергеннен кейін бір ай өткен соң, оны ң ауылына арнаулы тілмаш тар ж еткізген ж ауапты ң м әтіні осындай болды, мұның өзі оны Үлы жүз бен Қ ы рғы зстан ш егінде көш е ж үріп, Ж антай, Ормон манаптарға мынадай мазмұндағы хат жолдауға мәжбүр етті: «Менің мұнда келу мақсатым жау- ласу ж әне қан төгу емес, қайта қырғыздар мен қазақтарды біріктіру... ж әне жалпы алғанда, қоқанды ктарды ң қысым көрсетуінен құтқару...». Алайда ол ө зін ің бейбіт ниеттерін ж үзеге асыра алмады: мұның үстіне қы рғы з ауы лдарына дұш пандары таратқан оны ң «қырғыз руларын жоюды», ой- лайтыны, сон дай -ақ қы рғы з елшілеріне менсінбей карауы туралы сыбыс- тар қы рғы здарды ң қарсы қимы лы н қатайта түсті. Бас манаптар Ж антай К арабеков, Ормон Н иязбеков өз қимылдарын жасаул Нюхаловпен келісе отырып, «ж анталаса кимы лдауға — өлім, яки оны ң көзін жою ға шешім ж асады ».109 Сол екі арада К ен есары н ы ң ж асақтары ж ат жерде ұсақ-түйек қақты - ғыстарға барғанмен, түбегейлі бетбұрысқа қол ж еткізе алмады. 1847 жы- лғы сә у ір д ің ортасы н а қарай қы рғы здар н егізгі күш терін біріктіріп , бейнебір ж үз м ы ңды к әск ер ж инаған сияқты , дегенмен бұл деректердің көп асы ра көрсетілген і кө р ін іп тұр. Адам саны ж өн інен арты қш ы лы қ 352
қ а за қ х а н ы н ы ң ж а у л а р ы ж а ғы н д а б о л ғ а н ы жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|