Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

қалды,  саны жағынан ж әне олардың шекараларын тарихи-географиялық 

жағынан  межелеуде елеулі өзгерістер болды:  Сырдария облысы — 5 уезд, 

он ы ң   ішінде  Ә улиеата  уезі  -  7800  шаршы  ш ақы рым,  П еровск  уезі  —  105 

725,  Қ азалы  уезі  — 59  550,  Ш ы м кент уезі  — 91  025, Таш кент уезі  — 32  100 

шарш ы  ш ақы ры м,  2  учаскесім ен  Әмудария  бөлімі:  Ш урухан  — 50  500, 

Ш ымбай  — 32 800 шаршы шақырым болып бөлінді.83

Х алы қсаны  800 230 адам, ж ер көлемі 353 430 шаршы шақырым болатын 

көрш ілес Ж етісу облысы 6 уезден: Верный, Қапал, Лепсі, Пішпек, П рж е­

вальский ж ән е Ж аркен т уездерінен тұрды.  Пржевальский уезі облыстың 

ең таулы бөлігін — Т ян ь-Ш ан ь сілемдерін алып жатты.  Верный, Ж аркент 

ж ән е  П іш пек уездері де сонда орналасты .84 О блыстың солтүстік шектері 

Семей облы сы мен ж анасы п, Тарбағатай ж әне А қш ат (Ақш атау) жотала- 

рымен аяқталды.

1886  жы лғы   Е реж ен ің   негізгі  өзегі  бүкіл  ж ер  коры н  м ем лекеттің 

м енш ігіне  беру  болды,  ол  қазақтарды ң   экон ом и кал ы қ  әл-ауқаты н ы ң  

негізгі нысаны — мал шаруаш ылығына орасан нұксан келтірді.

XIX ғасы рды ң аяғы на карай  С ырдария  облысында ғана  7  727 034 бас 

мал;  ал  Ж етісу  облы сы н да  7  м и лли он н ая  астам  мал  болды .86  Ж ерді 

мемлекеттік менш ік деп ж ариялап,  ж ергілікті халыкты жерін беймерзім 

ж алға беруш ілер деп қараған  үкімет, соңғы лары на «мал жаюға, топы рақ 

ж ән е тас, б алш ы к жинауға»  құк ы қ бере отырып  (253-бап),  номадтардан 

құнарлы  алаптарды ң алып қойы луы н тездетті, ол  XX ғасырды ң басында 

столы пиндік аграрлы қ реформ аларды ң жүргізілуімен аякталды .87 Қоныс 

аударуш ы   ш аруаларды ң,  казактарды ң   ж ән е  баска  да  өзге  ұлтты  көш іп 

келуш ілердің (ұйғырлардың, дүнгендердің ж әне басқалардың) мүдделерін 

көздеп жүзеге асырылған жерді  кең көлемде зорлы%

қпен тартып алу саяса- 

ты 88 шын  мәнінде Қ азақстан н ы ң  оңтүстік аудандарындағы ж ер пайдала- 

нудың дәстүрлі нысандарын түп-тамырымен қиратуға әкеп соғып, казақ- 

тарды ң аграрлы қ катынастары  ж үйесін мықтап шиеленістірді.  Егер оты- 

рықш ы халы қ пен көш пелілердің жерге құқықтары н салыстыратын бол- 

сак, алғаш қыларына карағанда соңғыларының өлдеқайда басыбайлы бол­

таный мойындау керек деген пайымдауында зерттеуші П.Е.Еалузо әбден 

дұрыс айтқан.89 Бұл арада әңгіме  1886 жылғы Ереженің шектеу койған бап- 

тары ж айы нда болып отыр, онда халы қты кғұры птар негізінде жерді пай- 

далану белгіленіп  берілген еді,  бұл орайда 276-бапта С ырдария облысы- 

ның  казақтары н а көрш ілес далалы қ облы старға жазғы  ж айлауға  көш іп 

бару  кезеңінде  бұрынғы  құқы қтарды   пайдалануға  рұқсат  берілген,  бұл 

үшін Түркістан  генерал-губернаторы ны ң рұқсаты талап етілді, ол рұқсат 

беру үшін мұндай м әселелер жөнінде дала губернаторымен «қатынас ж а- 

саған».90 Ереж енің мұндай «мырзалығын» Қ азакстаннан империяның ор- 

талы қ  аудандары на  көп  көлемде  мал  өнімдерін  әкетуге  мүдделі  орыс 

кәсіпкерлерін ің  экон ом и к алы қ мүдделерімен түсіндіретін пікірді дұрыс 

деп санау керек.  О ңтүстік аудандарда жерге ж еке меншікті енгізуді қара- 

стыртан кезінде үкімет көшпелілер өмірінің үш компоненттен  - киіз үйден, 

малдан,  д аладан   тұраты н  ерекш елігін   мүлде  ескерм еді.  1886  жы лғы  

Ереж енің отарш ылдық бағыты салы қ жүйесінен де өз көрінісін тапты. Ол 

шынына  келгенде  1867  жылғы  У ақы тш а ереж енің баптарын  қайталады; 

әңгіме әр түрлі міңдеткерліктердің көлемін көбейту жайында тана болды. 

Патша өкіметінің сырттай бақылауш ылық саясаты ең алдымен Ресей кар-

432

жы ұйымдары үшін онша түсінікті емес «шаңырақ» ұғымының мәнін ашып 

көрсетті.

Ш аң ы рақ алымы 4 сомға дейін  көбейтілді.  С ірә,  1868—1870 ж ы лдар- 

дағы  көтеріліс  үкіметті  қатты  қорқы тса  керек,  ол  ш аңы рак алы мы ны ң 

мөлш ерін  белгілеуге  бірден  баты лды қ  ете  алмады.  Бұл  үшін  ол  алым 

көлемін бірте-бірте көбейтіп, біркатар үстеме ш аралар жүргізді.

1882 

ж ы лы   Ж етісу  облы сы н да  бастапқы   «үлес»  1  сом  25  ти ы н ға 

көбейтілді. Алайда қазақ шаруашылықтарына  1879—1880 жылдардағы жұт 

келтірген зор зиян себепті 4 сомды қ м індеткерлікті кейін ірек, Түркістан 

өлкесінде  1886жылғы  8 ж елтоқсаннан,  далалы қ облы старда  1887 жылғы 

1  қаңтардан бастап енгізуге ұйғарылды.

Сот құрылымындағы өзгерістер Ережеде көрсетілген ж аңалы қтарды ң 

іске асырылуын заң төртібімен камтамасы з етуге тиіс болды ж өне ол  ры- 

нокты к қатынастарға тартылған әлеум еттік ж іктердің мүдделерін  корта- 

уды  көздеді.  Н егізгі  үш  сот инстанциясы   -  бітістіруш і  судья,  облы сты қ 

сот ж ән е үкіметтік С енат отарш ы лды қтәртіп тер енді ғана орныға баста- 

ған жағдайларда қоғамның тіршілігін кұқыктык жағынан камтамасыз етуді 

реттеген  бұрынғы  заң   ереж елерін  ж о қ к а  шығарды.  141-бапта  христиан 

нанымына карсы, баскару тәртібіне, мемлекеттік ж әне коғамды к кызмет- 

ке карсы, мемлекеттік міндеткерліктерді, кірістерді, менш ікті өтеуге кар­

сы наразы лы к бойынш а ж асалған кы лмы стар үшін «бұратаналарды» им- 

пери ялы қ  заңдарды ң  жалпы   негіздерінде  ж ауап ка  тарту  б елгіленд і.91 

Ү кім ет халы қ соттары ны ң мақсаттары   мен қы зм ет ж ағдайлары   ж өнінде 

теріс көзкарас ұстанғанымен, ислам соттарын діни ұстанымдар негізінде 

жою ды ң мерзімі ж еткен ж о қ  деп санады ж ән е оларды сактап  калды. Д е- 

генмен, Ресей сот ж үйесіне қарсы  әрекеттердің  барлығы  екінш і  катарға 

ығыстырып тасталды.  208-бапта былай делінген:  «Отырыкшы  ж өне көш - 

пелі байырғы халықтың кылмы сты к істерді жылдар бойы орын алып келе 

ж атқан ғұрыптар негізінде  ш еш етін  ж еке халы к соттары  болады ».92  Бүл 

орайда 3 жылға бекітілетін, «халықтың сеніміне ие болтан, 7 күндік камау- 

дан аспайтын немесе 30 сомнан астам акш алай ж аза алмаган», кез келген 

адам болуы мүмкін халык судьялары  уездік баскармалар басты ктарыны ң 

жасы рын кысым көрсетуі,  судья қы зметіне өздерінің сенімді адамдарын 

ты қпалауга  ты ры скан  «партиялардың»  үздіксіз  күресі  ж агдайы нда  өз 

мүмкіндіктерін толы ккөлем ін де іске асыра алмады.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: