Верный  бекінісі.  1857  жыл  (П.  П.  Семенов-Тян-Шанскийдің  суретінен)

тамызды ң аяғында  Іледен  арғы  өлкеге,  Верный 

бекінісіне  немеее,  жер-

 

гілікті тұрғындар атайтындай, Алматы каласы на 

жеттім.  Алматы  калисы

 

Алматинка өзенінде орналаскан, шамамен алғанда 

Пизамен жөпс Флорин-

 

циямен бір ендікте ж атыр...»2"

Белгілі статист-зерттеуші Н.В.Турчаниновтыңдеректері 

бойынша,  1914

 

жылға қарай Қазакстанда 26 кала болтан, олардың ішінде 7 

каланың нсгізі

 

XVIII—XIX ғасырларда каланған, соны ң 24-і XIX ғасырда кала 

мөртебесін

алған.212

1867—68 жылдардағы  реформа бойынш а сол кезде Қ азакстан  шегінде 

болтан  бес  калалы к коны с — О ры нбор,  Омбы,  Семей,  Верный,  Орал  об- 

лыс  орталы ктары на  айналды,  ал  Т аш кент  С ы рдария  облы сы мен  коса, 

Түркістан  генерал-губернаторлы ты ны ң орталыгы болды,  Омбыда Дала 

генерал-губернаторлыты әкімш ілігі орналасты.

Қ азіргі  аум ақты қ бөлініске сәй к ес XIX гасы рды ң екінш і ж арты сы   -  

XX гасырдың басындаты  Кдзакстан жөніндегі бірқатар зерттеулерде Дала 

өлкесінің екі тасыр бойы әкім ш ілік-саяси орталыты болтан Омбы каласы 

(1716 жылы  негізі  калантан) бүгінгі  аум акты к бөлініске  сәй к ес,  зерттеу 

аясы на алынбаган,  аталтан айм ак калалары ны ң тарихын зерттеген кезде 

К азакстанны ң ж аңа заман тарихындаты орасан зор рөлін ескере отырып, 

Омбы каласы бойынша да салыстырмалы деректер келтірген ж өн болар.

Оңтүстік-шытыс Казакстанның шаруашылық дамуында көршілес Қытай- 

мен халыкаралыксу жолы аркылы сауда байланыстарын тұңгыш рет кеңейт- 

кен Іле өзені бойынша кеме катынасының ашылуы елеулі окита болды.

1880 жылгы  15 мамырда верныйлы к саудагерлердің күш -ж ігерімен  Iле 

өзеніне түсірілген  алташкы кеме сол ж ы лды ң  11  там ы зы нда Іле бекетіне 

ойдатыдай келіп, 5 қы ркүйекте кері  кайтты .213

К оммерциялы ксу жолын ұйымдастыру жөніндегі қаржы шыгындарын 

жеке кәсіпкерлер өз мойнына алды.  1886 жылы Ш ы ңж анда ж ы лж ы м ай- 

тын  мүлкі  болтан  верны йлы қ көпес  У әли  Ахун  Ю лдашев  пен  инж енер 

П оклевский  Балкаш   пен  Іле  аркылы   Қ ұлж ата дейін  ж олауш ы лар тасы - 

малдау  ж әне  сауда  байланысы н  ұйымдастыру  үш ін  өз  қараж аттары на 

винтті  пароходка тапсы ры с  берді.  1883  жылты  14 науры зда  Іле  кентінде 

пароход  Іле  өзеніне  түсірілді  ж ән е  губернаторды ң  осы  м әселен ің   тез 

ш еш ілуіне косқан  үлесі  үшін кеме «К олпаковский» атымен аталды.  П о ­

клевский пароходпен Қытайларта 20 мың пұт астык ж еткізуге ниеттенді.214

Э к о н о м и к ал ы қ ж ән е саяси  проблемаларды ш еш умен катар,  Іле өзені 

аркылы пароход қатынасын үйымдастыру В ерныйдың аймақтаты  ірі ша- 

руаш ы лы қорталыгы ретіндегі рөлін күшейтуге жәрдемдесті. Батыс Қ азак- 

станны ң  ең  басты  су  жолы  ретінде  Ж ай ы қ  өзені  айм ақты ң  О ры нбор, 

Оңтүстік Орал, Еділ бойы экономикалы к аудандарымен шаруашылық бай­

ланы стары н  едәуір  ж анданды ры п,  Бөкей  О рдасы  мен  М аңгы стаудан 

Ресейдің өнеркәсіп ош актары на мал шаруашылыты ш и кізаты н ы ң тол ас- 

сыз тасымалдануын камтамасы з етті.

Далалык Қазакстан қалалары өздерінің экономикалы к дамуында К. Га те 

мен Г.Тегнердің Батыс Сібірге жасаган даниялык экспедициясына кайсыбір 

дәреж еде міндетті болды. Э кспедиция ком м ерц иялы қ сипатта жасалды: 

Сібірдің табиги  байлы қтары н  пайдалануды ң тиімді  әдістері  мен  ж олда- 

рын ж әне оларды Еуропага тасу м үмкіндіктерін іздестірді.  Гаге мен Тег- 

нер  кайта  бартаннан  кейін  К опенгаген  сауда  қотам ы на  егж ей-тегж ейлі

511

есепті табыс етті, онда басқалармен катар Батыс Сібір аймағының «еңбек 

пен тапқы рлы қты  ғана күтіп жатқан» орасан зор табиғи байлы қтарыны ң 

маңы зы  атап көрсетілген .215

Э к с п е д и ц и я н ы ң   ұ сы н ы стары н   ар зан   ш и к ізатты ң   ж аң а  кө зд ерін  

іздестірген Ресейдің сауда-эконом икалы қ мекемелері  назардан тыс қал- 

дырмады.  А лайда  қолайлы   қаты нас  ж олдары ны ң болмауы, мысалы, то- 

л ы к  суды Ертіс аркы лы  Ресей ш егіне ш и кізатж еткізуді  киындатты.  1880 

жылы Түмен мен Семей арасында пароход катынасы ашылды.216

1882 жылы Семей каласында болтан саяхатшылар О.Ф инш  пен А.Брем 

Ертіс бойы мен пароход қаты насы ны ң ж ергілікті сауда үшін тиімділігіне 

назар аударды.2'7 Бұл жағдай көп уакыт отпей Павлодар ж әне Семей кала- 

лары н объективті түрде асты ктасы латы н  негізгі пунктерге айналдырды. 

А сты қ саудасы ны ң  көлемі  туралы   1899 жылғы деректер бойынш а  пікір 

айтуға  болады:  сол  ж ылы  Семейде  380  мың пұтка дейін  бидай  ж ән е  500 

мы ң пұтқа дейін бидай ұны, П авлодарда — 200 мыңға дейін бидай ұны та- 

сып  әк ел ін ген ,  оны ң үстіне каланы ң  коймалары нда 300 000-нан 400 000 

пұтқа дейін асты к ж ин алған .218

Ертіс өзенінің бойымен экономикалы қж ағы нан тиімді өзен жолын пай- 

далануды ң кейіннен Ертіс бойындағы коны старды ң ш аруаш ылык дамуы 

үшін тана емес, соны мен катар О ңтүстік Батыс Сібірді  игеруде де зор ма­

цы зы болды.

Барж алар Түменнен, Тарадан Ірбітж әрм еңкесінде сатып алынған тау- 

арларды ж еткізіп, Ө скемен, Қ апал,  Верный, Семей көпестерінің каржы- 

л ы к  капиталы н  көбейте түсті;219 Ж оғарғы  Ертіс өңірі қалалары н  Қоянды 

ж әрм ең кесім ен  телеграф  желісі аркылы косу туралы мәселе койылды.

Есіл өзені тауарлар тасу үшін кең көлемде пайдаланылмады, дегенмен 

оны ң А кмола облысының жергілікті калаларыныц, казак коныстарының, 

коныс аударуш ылардың экономикасы н дамытудағы рөлі аз болтан ж оқ.220

Қ азак стан   калалары   оты ры кш ы   ж ә н е  көш пелі  халы кты ң  түрақты  

өзара  байланы с  орталы қтары   бола  оты рып  ж ән е  әлбетте,  айн аласы н - 

дагы  ауы л ды к  өм ірге  эсер   етіп,  м алм ен  тікелей   сауда  ж асауды ң  ж ән е 

осы тірі тауарды сы ртка шытарудың, дұрысырак айтканда, шектес аудан- 

дарга ж іб еруд ің  объективті түрде орталы ктары на айналды.  М ұндай ор- 

талы к ретінде Қ остан ай  қаласы н айтуга болады  - қалада сатып алынтан 

мал  мен  ш и к ізат К ам ы ш и н ,  Ш адрин, Т рои ц ки й ,  И сец ки й,  Орал,  О рск 

уездерін е,  Е катер и н б у р г  губерн иясы на,  М әскеуге,  Қ азан га,  Ревелге, 

Берли н ге, Вената ж іберіліп  оты рды .221

Ш аруаларды қоныстандыру, саяси жер аудару, отырыкшы коныстарга 

орналастырылган әскери бөлімдердіңтұрақты құрамы, жатактардыц (щет­

ке көсіп іздеп  кетуш ілердің) өсуі сияқты  ф акторлар, сондай-ак жогаргы 

айтылгандарды ескергендегі баска да мән-ж айлар калалар халкын, олар- 

ды ң этникалық, отбасылык, кәсіптік, діни құрамын қалыптастырды, алай­

да қалалар тұргындарының құрамы әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге 

байланысты жиі өзгеріп отырды.

Реформадан кейінгі дәуірде өлке калаларыныц көпшілігі шатын коныстар 

катарына жатты, олар, мысалы, Сырдария облысында жалпы қалалар саны- 

ның 71 %-ы, Жетісуда — 50%-ы, Торгайда — 25%-ы, Ақмолада 20%-ы болды.222

Қ азак  автоном иясы  кұры лтанта дейінгі бірінш і ж өне бірден-бір  1897 

жылгы ж алпы га бірдей халы қ санагы калалар халкы ны ң саны мен құра-

512

м ы ны ңөзгеруі туралы қы зы қты  деректер береді.  О ны ң деректері 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: