хандар  к а зақ  рулары  мен кауы м дары н к езек тесіп   баскарды ,  олар Т аш ­ кент

Ш амамен  1720 жылдан бастап Үлы жүз бөлімшелерін Абдолланың ұлы 

Ж олбары с хан  (шамамен  1690—1740) баскара бастады, әкесі сияқты, оның 

да тұрақты   ордасы  Т аш кент қаласы нда, ал  жайы лымды к жері аймақты ң 

оңтүстігінде,  Ш ы р ш ы қ ж ән е Арыс өзендерінің аңғарларында, сондай-ак 

Т аш кен т пен Түркістан аралығындағы жерлерде болды .13

Тәукеден кейін Орта ж үз аумағында бірсыпыра уақыт бойы оның ұлы 

Болатхан (шамамен  1715—1724) билік етті,|4ал Отан соғысы кезімен шама- 

лас уақы тта оны ң шегіндегі билікті  Болаттың туған інісі,  наймандардың, 

қы пш ақтарды ң кейбір руларына ж әне арғындардың бір бөлігіне билік ет- 

кен С әм екехан (шамамен  1724—1738)13 ж әнеж оғары дааталғанТұрсы нхан- 

ны ң  ұлы,  найман  бірлестігі  қазақтары н ы ң   садыр  руын  баскарған  ж әне 

Қ аратау ж ағындағы   оңтүстік  ш екаралы к аудандарда,  Талас  ж әне  Арыс 

өзендерінің арасында. Сайрам қаласы түсында Ж оңғар хандығымен шека- 

рада көш іп ж үрген  К үш ік хан  (шамамен  1718—1750)|6өзара бөлісті.

Аты аталған, хан  атағын  алған адамдармен  катар,  XVIII ғасырдың 20- 

ж ы лдары нда  Орта  ж үз  бен  Кіші  ж үздің  кейбір  сұлтандары ның да  дала 

өнірінде  зор саяси ы кпалы   болды.  С оңғы лары ны ң қатары на сол  кездегі 

қазақ билеуш ілерінің бірі Тұрсын ханның екінші баласы, найман рулары- 

ны ң  басы м  көпш ілігі  мен  қоңы раттарды ң  бір  бөлігін  баскарған  Барак 

сұлтанды   (1750  ж.  ө л ге н );17  Болат  ханны ң ұлы,  арғындардың  рулық  бө- 

лім ш елерін ің   көп ш ілігін ,  найм андар  мен  коңы раттар  кауымдарыны ң 

кейбір әлеуметтік топтарын басқарған Әбілмәмбетсұлтанды (1739—1771);18 

У әли сұлтанны ң ұлы, арғындар құрылымындағы үлкен атығай руын бас- 

карған Абылайды (1711 — 1781),19 Кдйып ханны ңұлы , алшындардың кейбір 

топтарын бастаған Батыр сұлтанды (1771  ж. өлген)20 жаткызу керек.  Казак- 

тын оңтүстік жерлері мен даланың орталы қ аймақтарында жоғарыда атал- 

ған хандар мен  сүлтандарды ң билік басы на келуімен  бір  мезгілде Батыс 

Казакстан аумағында Әбілкайыр хан өз жағдайын тез арада нығайтып алды, 

сол кездің өзін де-ақ Кіші ж үз рулары ны ң көпш ілігі соны ң билігінде бо- 

латын.  О ның бастапқы  көтеріліп, хан сайлануы қазактарды ң ж оңғарлар- 

мен,  еділ  калм ақтары м ен  ж ә н е  баш құрттармен  әскери   тайталасы  тез 

өрш іген ж ағдайда болған  еді.  Ж оң ғарларға карсы   соғыс  қимылдарында 

Ә білқайы р  ө зін ің  талантты   қолбасш ы ,  ж ауға бүкіл  халы қ болып тойта- 

рыс беруді ұйымдастырушы екенін көрсетті.  Ол аз уақыттың ішінде Кіші 

ж үз бен Орта ж үздің Бөкенбай (1741  ж. өлген),  Есет ж өне Ж өнібек (1751 

ж.  өлген)  сиякты   күш ті  әрі  ықпалды  батырларын  өз ж ағы на тарта  білді 

ж әне Қазақстандағы ең беделді хан жағдайына ие болды. Сондықтан Ж оң- 

ғар хандығының әскери күштері тарапынан ойранға азырак ұшыраған Кіші 

ж үздің билеуш ісі  ретінде бұдан  әрі  XVIII  ғасырды ң 20-30-ж ы лдары нда 

ж оңғарларға жалпы  қ азақ  болып қарсы ласуда басш ылы к рөлді, өлбетте, 

нақ сол атқараты н еді.

Т әуке қайтыс болғаннан кейін алғашқы үш жыл ішінде Ж әдіктің неме- 

се қазақтардағы   Ш ыңғыс әулетін ің  үлкен тарм ағы ны ң ұрпақтарына жа- 

татын Қ айы п хан қазакты ң  ақсүй ек  бетке үстарларыны ң саяси  көш бас- 

шысы рөлінен ресми түрде үміттенді.  Ө зінің алдындағы Т әуке хан сияқты 

ол қазақ билеуш ілерінің ежелгі ордасы — Түркістанда тұрды.  Алайда қазақ 

рулары мен әлеум еттік құры лым дарыны ң бірш ама топтасқан ж әне саны 

көп топтары  түрінде азды -көпті қомақты  әлеуметтік тірегі  болмаған  бұл 

ханның нақты жағдайы өте тұрлаусыз болып шықты, сөйтіп билік жолын-

100

дағы күресте  1718 жылы оны Орта жүзден 

шықкан бақталастары өлтірді.21

Саяси аренадан  Қайып ханның жойы - 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: