Катар  «жайылымдар үшін қақтығыстар, өзара шапқыншылық жасау, қыз алып  Кашу

ған орыс шаруаларының башқұртгар бір-бірімен әңгімелескенінде «...өздерімен 

қарақадпактар,  қазактар  және  Ноғай  жолындағы  барлық башқұрггар  бірге 

екендігі»туралы айтқандарын естігенін хабарлаған. Екі ай өткен с о ң Уфа дво- 

ряны Федор Толбузин өзінің көтеріліс жасаған башқұртгарға жорықтуралы 

«кіріс-шығыс тізімінде» екі башқұрттұтқынның хабарлауына сүйене отырып, 

бұл  акпаратты  нақтылай түскен,  ал тұтқындардың айтуынша,  «соғысу  үшін 

башқұрттарға казак ордасынан 3000 адам, қарақалпақтардан ЮОадам, қарата- 

бындардан 250 адам барған».66 Сонымен, дәйексөз келтіріл ген күжатган башқүрт- 

тардың көтерілісі негізінен алғанда Ноғай және Сібір жолдарындағы казак коны- 

старына көрші жерлерде өріс алған жылдарда башкұрт көтерілісшілеріне казак- 

тар мен каракалпактардыңбіріккен күштері косылып, бір жыл бойы башкұрт 

даласында кимыл жасағаны көрінеді.

1715 жылдың басында Кіші жүз ханы Әбілкайырдьщ өзі бастаған казак- 

тардың калың колы Казан губерниясының ішіндегі Черемшан өзені аңғарын- 

да орналаскан башкұрт болыстарына жорыкжасады, оның барысында казак- 

тардың Кама сырты шебіндегі Новошешминск станицасына дейін жетіп, «кала 

төңірегін өртеп жіберді». Башкүрггар көршілеріне көп кешікпей жауап кимыл 

жасады, соның ізінше Кіші жүздің қоныстарына «Сібір жолындағы башкұрт 

батыры Карт» келіп, казак билеушілерінен Уфа уезініңбашкұрттары атынан 

«башкұрт және кырғыз-қазак даул арын тыю туралы, олардың тұткындар ал- 

масуы туралы» талап койды. Н аксол жылы казактар мен каракалпактар кыр- 

да казактардың арба керуеніне шабуыл жасады, адамдарын тұткынға алып, 

оларды Хиуадағы күл сататын базарға апарды.67

XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғында башқүрттардың сотые ашып ба- 

сып кірулерімен катар шектес жаткан  казак ауылдарына жайык ж әне сібір 

казактарының шапқыншылык жасауы. жиілей түсті. Кдзактарға Батыс Сібірдің 

казак станицаларынан шабуыл жасаған казак полковниктері Леонтий Пар­

фентьев  (Лебентий  батыр)  мен  Федор  Матигоров  (Федор батыр)  мейлінше 

катты  соккы  берді.  Н ак сол  жылдарда  Оңтүстік  Орал тарапынан  Кіші  жүз 

казактарына  еділ  қалмактары  мен  жайык казактары дүркін-дүркін  эскери 

жорықтар жасады.

1717 жылдың кысында Әбілкайыр он мың казак колымен Казан уезіндегі 

башкұрт коныстары аркылы тағы да ж оры кж асап, Новошешминскіні басып 

алды, П. И.  Рычковтың айтуына Караганда, «оны алтан сон, коптеген адам- 

дарды тұткын етті, бірак олар полковник Суюзаның ізгі әрекетімен кұтка- 

рып алынды, сөйтіп ол қы рғыз-кайсактар біраз зиян шегіп, қашуға мәжбүр 

болды». Казактардың шапкыншылыктарына карама-карсы башкүртгар 1717—

18 жылдарда Кіші жүз бен Орта жүз казактарының шектес жаткан коныста- 

рына  екі  рет  ж оры к  жасады,  олардың  барысында  казак  малшыларынан 

біріншісінде — бірнеш еж үз, ал екіншісінде  1500жылкы айдап әкетті.681718 

жылы қазактар мен каракалпактардың жасактары Ж айы к калашығына жа- 

кындап келіп, оны Самарадан бөліп тастады да, бір айдан астам уакыт бойы 

корш ауда ұстады.  1719 жылғы  шілде айында Әбілкайыр бастаған жиырма 

мың  казак колы  Ж айы к  калашығын  тағы да  корш ап,  Кіші  жүз  ханы  оны 

күшпен басып алуға тырысты. Біракбұл әрекеттен ештеңе шыкпады, соның 

салдарынан Әбілкайыр қаланы коршауды токтатуға мәжбүр болып, еділ қал- 

мақтарын шабуға аттанды.69

1730—32  жылдардағы  тарихи  құжаттардың  мазмұнынан  20-жылдардың 

аяғында казактардың башкүрттархандары мен батырларының жасактарымен

116

карулы қақтығыстарыныц жиілей түсіп, шиеленіс ауқымы өскені аңгарыла- 

ды. Башкұрттардыңкөршілес қазақауылдарына ірі көлемде шапкыншылык 

жасауы салдарынан жаз жайлаулары башқұрттардың оңтүстік-шығыс жеріне 

жақын жатқан Кіші жүз бен Орта жүз хандары жалпы к а з а к тылын нығайту 

жөнінде шаралар колдануға мәжбүр болды, сондыктан Оңтүстік-шығыс Қазак- 

станнан Ресей шекарасына карай асығыс көшті. Саяси жағдайдағы атап өтілген 

өзгерістерді ескере отырып, казак билеушілері ойрат-казак шекарасындағы 

шиеленістің біршама бәсендеуін,  өз  бодандарының солтүстіктегі  көршіле- 

рімен катынастарын калыпка келтіру және жоңғарларға карсы ойдағыдай күрес 

жүргізуді жалғастыруға кажетті жағдайлар жасау үшін пайдаланып  калуға 

тырысты.

Оқиғалардың осылайш а өрбігенін  Ә білкайыр ханны ң өзі  орыс  импе- 

ратрицасына жолдаған жазбаша өтініші мен оның  1730 жылғы казан айын- 

да Петербургке жіберген елшілері айткан сөздерінің хаттамалык ж азбала- 

ры айкын дәлелдейді, онда Кіші жүз ханының Ресейден колдау тауып, кам- 

корлык көру тілегі  казак-баш кұрт катынастары түрғысынан  баяндалған 

жөне  казактарды ң  ж оңғарларм ен,  еділ  калм актары м ен,  өзге  де  көрш і- 

лерімен  емес, н ак баш кұрттармен әскери ж анж алдары н  реттеу кажеттігі 

дөлел етілген.  Қ азак елшілері Сейітқұл  Койдағүлов пен Құтлымбет Қ ош - 

таевтың айтуларына қарағанда, казактар «контайшымен ж әне еділ калм ак­

тарымен бұрын соғысып келді, ал казір олармен татуласты, ал башкұрттар 

өздерімен, қазактармен, Ү. М. И.  рүксат етпейінше бітіспейді, сондыктан 

оның өздерімен башкүрттардың тату және ауызбірлікте болуына әмір беруі 

керек».70

20-30-жылдар шебінде башкұрттардың Кіші жүз бен Орта жүз коныста- 

рына  шапкыншылык жасауы  жиілей түскенін  А.  И.  Тевкелев айткан,  1730 

жылғы мамыр айында казак «ақсүйектері» — екі жүздің шонжарлары мен акса- 

калдары жиналысы шакырылуыныңтарихи фактісі де көрсетеді, онда патша 

үкіметімен  бітім  туралы  арнаулы  шарт  жасасу  мақсатымен  Петербургке 

өкілетті  казак  елшілігін  ұйымдастыру  туралы  шешім  кабылданған  еді. 

Акырында,  1730 жылғы мамыр-маусымда Кіші жүз коныстарына Ноғай жо- 

лындағы атакты башкұрт тарханы Алдар Есенгелдиннің келуі казактар мен 

башкұрттар арасындағы  әскери  жанжалдардың елеулі  болғанын мейлінше 

айкын көрсетеді, ол Әбілкайырдың айтуынша, казак билеушілерімен қазак- 

башкұрт жер дауларын және соның негізінде туындаған өзара карулы какты- 

ғыстарды шешу үшін Ресейге елші жіберуді талап еткен. «Нак осы кактығыс- 

тар, — деп атап өткен өз кезінде ағылшын тарихшысы Ален Боджер, — казак- 

тардың тәуелсіздігі үшін және Әбілкайырдың жоңғарларға жоғалтканын кай- 

тару мен өзінің жеке билігін күшейтуге әрекет жасауы үшін мейлінше елеулі 

және ұзакка созылған кауіп болды».71

XVIII  ғасырдың  20—30-жылдары  шебіндегі  к а зак  ж үздерін ің   халы к- 

аралыкжағдайын сипаттай келіп, Тевкелев былай деп пайымдайды: ол кезде 

қазақтарға «барлыкжағы нан... кауіп төніп түрды, барлы кж ерден тазыдан 

кашкан коян сиякты безіп, күйзеліске үшырады ж әне кашып бара жатып, 

өз малын өздері тастап  кетті, ал кейде өте каж ет болғанда бала-ш ағасы н 

да тастап, өздерінің бас сауғалайтын  кездері болды».72 Баскаш а айтканда, 

Ресей мен Цин  империялары ны ң аймакта ж үргізген белсенді  эксп ан си о- 

нистік  саясаты   Е уразия  құры лы ғы ны ң  іш кі  бөлігіндегі  н ом ади зм н ің  

азаю ына  ж әне  көрш ілес  көш пелі  халы қтармен  өзара  қаты настарда  ж ер

117

м әселесін ің  шиеленісуіне едәуір дәреж еде себепші  болды.  К азақтардың, 

баш құрттарды ң,  қалм ақтар мен ойраттарды ң екі держ аваны ң отарш ыл- 

д ы қ шараларымен жасалған жаңа жайылымдарға деген асқан мұктаждық- 

тары   салдары нан XVIII  ғасы рды ң алғаш қы  үштен  бір ш ирегінің аяғына 

қарай  көш пелі  көрш ілер  арасы ндағы   қаты настар  едәуір  киындап  кетті, 

мұның өзі Әбілкайыр ханның Кіші жүз бен Орта жүз үшін сыртқы қауіптен 

қорғаны с іздеуініңалғы ш арты  болды.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: