РЕСЕЙМЕН ӨЗАРА ҚАТЫНАСТАР

ны ңдәстүрін е сүйенген  Ресей  ресми топ тары н ы ң ортағасы рл ы қи деол о- 

гиясының эклектикалы к кұрастырмасы болды.

И м периялы к  санаға  В изантия  мен  Рим  им периясы ны ң  «мұрагері» 

Ресейдің басқа халы қтарды ң тағдырына  «күдайлық»  негізде де,  «табиғи 

құкыкпен» де билік ету күкығына сенімділік негіз болды.  О ртағасы рлы к 

ресми  доктринаға  толы к  сөйкес  алғанда,  м ем лекеттің  күш -куаты   ж ән е 

билік етуші монархтың даңқы оған бағынышты аумақтың мөлшерімен және 

бодандары ның саны мен  аны қталады ,  ал  соңғы лары н  алу  үрыс  алаңы н- 

дағы ж еністің не дипломатиялы қ күрестің күрделі айла-ш арғы ларды ң та- 

биғи  нәтижесі болып табылады.  Осы түсінікті негізге алған  I  Петр Астра- 

ханда бірсыпыра уакыт болып, «бағы  заманнан  есітіліп  келген  ж ән е сол 

кезде беймәлім деуге болатын қы рғы з-қайсақордалары н»  Ресей боданды- 

ғына келтіру туралы тілек білдіріп,  осы ж оры қта тілмаш   міндетін атқар- 

ған А.  И. Тевкелевке «миллионға дейін ж ұмсалса да, аса  көгі  шығындарға 

карамастан...  ж ан-тән ін  салуды, түптеп  келгенде,  бір п арак қағазб ен -ақ 

Ресей империясының қарамағында болуға міндеттенетін болсын» деп ұсы- 

нған еді.40

С оны мен  бірге  о р ы с -қ а за қ   каты н астары н ы ң   даму  серп ін д іл ігін ің  

жеделдеуі мен олардың мазмұнының терендеуі ол  кезенде  Ресейдің стра- 

тегиялы к  мүдделерімен  ж ән е  сыртқы  саясаты ны ң  мақсагтары м ен  ғана 

анықталған жоқ, сонымен қатар бүкіл халыкаралық катынастар жүйесінің 

даму серпінділігімен, аймақаралы қ географ иялы к ш екараларды ң айқы н- 

дығымен ж әне тұтастығымен (жер бетінің ж азы кты қ бедері ж ән е Еурази- 

яны ң орталы қ бөлігінде оны  бөліп жататын  биік тау ж оталары н ы ң  бол- 

мауы), Ресей державасыныңхалыкаралықбеделі мен еуразиялықдүниедегі 

халы қаралы қ  ы қп алы н ы ң   бір  ф акторы   ретіндегі  он ы ң   ә с к е р и -с а я с и  

құдіреттілігімен, демек, К азақстан н ы ң  билеуші  топтарындағы солтүстік 

көрш ісімен сауда-эконом икалы к, әскери -стратеги ялы к ж ән е саяси бай- 

ланыстарды ң маңы зы н түсінумен,  казак қоғамы  саяси  көш басш ы лары - 

ның Ресеймен жақындасуының артуымен аныкталды.

Қ азакстанны н  көш пелі халқы мен орыс халкы ны ң өзара байланысы - 

ның дамуында тарихи ұзақ уақыт бойы сауда-саттык маңызды орын алды. 

Казан  ж әне  Астрахан  хандықтары на  Ресейдің  билігі  орнаты лы п,  С ібір 

жаулап  алы нғаннан кейін  А зияға бараты н  бірден -ак маңызды  екі  сауда 

жолы:  орта  Еділ  бойы нан  С ібірге  ж ән е  одан  әрі  Орта  А зияға  апаратын 

Кама ж әне төменгі Еділді бойлай, Ж айы к пен  Каспий бағытында,  М аңғы- 

стау түбегі  мен  Орта  А зия  ханды ктары на  бағытталған  О ңтүстік-ш ы ғы с 

жолдары орнатылды.  С ібірдің кейбір сауда-әкім ш іл ік орталы қтары ны ң 

кеден ведомстволарыныңдеректеріне карағанда,  1655—1670 жылдарда То- 

былға казақдаласы  аркылы Орта Азия калалары нан жыл  сайын 4 керуен, 

1670—72 жылдарда — екі, ал одан кейінгі жылдарда бір-бірден  керуен келіп 

тұрған. Тараға XVII ғасырда жылына орта есеппен алғанда көп дегенде — 

бір, кейбір жылдарда екі керуен, ал  1645—46 жылдарда үш керуен келген.41 

Алайда  тұтас  алғанда,  казак  даласы  аркылы   өтетін  оры с-ортаази ялы қ 

транзиттік сауда XVI—XVIII ғасырдың басында әсте де біркелкі дамыған 

жок, мұның өзі көптеген ішкі ж әне сырткы саяси жағдайларға байланыс- 

ты еді.

XVII ғасырдың соңғы  ширегі  — XVIII  ғасырдың алғашкы үштен бірінде 

қазактарды нж айы қказактары м ен, еділ калмактарымен ж әне башкұрттар-

109

мен өзара саяси катынастарының шиеленісуі, сондай-ақжоңғарлардың Орта 

ж үз бен Үлы жүз аумағына әскери басып кіруінің күрт жиілеп кетуі тікелей 

оры с-қазақж ән е қазақ даласы арқылы көктеп өтетін Ресей—Орта Азия сау- 

дасының дамуына елеулі кедергіге айналды.  Қазақстанның солтүстік және 

оңтүстік  ш екаралы қ  аймақтарының  қазақтардың  көшпелі  көршілерімен 

үздіксіз дерлік қақтығыстары аренасына айналуы салдарынан қазақ рулары 

мен  бөлімшелерінің Ресеймен  сауда байланыстары  сол  кезенде  іс  жүзінде 

мүлде тоқтап қалды, ал сауда керуендері үш жүз казақтарының қоныстарына 

соқпай, Еділ бойы мен  Сібірден Орталық Азияның түрлі  елдеріне (Ж оңға- 

рияға, Орта Азия хандықтарына) және олардан кері қайтканда Ертіс бойын- 

дағы жоңғар иеліктері мен Таулы Алтай аудандары арқылы өтіп жүрді.42 Қазақ- 

тардың  еуропалық  халықтармен  ж әне  Ресей  аймақтарымен  сыртқы  сауда 

ішінара қарым-қатынасыньщ дамуын XVIII ғасырдың алғашқы үштен бірінде 

өткен ғасырларда ашылған географиялық ұлы жаңалықтардың маңызды мәде- 

ни-тарихи салдары да қиындата түсті,  ол жаңалықтар кұрлықаралық сауда 

коммуникацияларының дүниежүзілік орталығының Ж ерорта теңізінен Ат­

лант  мұхиты  бассейніне  ауысуын  ж әне  дүниежүзілік  тауар  айналымында 

құрлық ішіндегі саудадан құрлыкаралықтеңіз саудасына басымдық берілуін 

туғызған еді. Осы ғаламдык геоэкономикалықөзгерістердің салдарынан Еура- 

зияның еуропалық бөлігінен Орта Шығыс елдеріне тауар ағындарының Үлы 

Ж ібек жолының қүрғақтағы дәстүрлі маршруты мен баска да онша ірі емес 

сауда жолдары арқылы жүру карқыны күрт нашарлады, ал кұрлықтың орта- 

лық көшпелі аймақтарына жаңа өнеркәсіп-колөнер бұйымдары мен техноло- 

гиялардың келуі мүлде қысқарып кетті.

Қ азақстан  аумағындағы  дәстүрлі  сауда  жолдары  мен  маршруттардың 

кұрлықаралык маңызының мүлде төмендеу і және Сыр өңірі аймағына жоңғ- 

арлардыңталай рет басып кіруінің зардаптары, атаГІ айтқанда, XVIII ғасыр- 

дың 30-жылдарында Қазақстан даласының оңтүстігінде халықаралықсауда- 

ның іс жүзінде токтап қалуына салқынын тигізді, өлкенін, бір кезде гүлденген 

оңтүстік қалалары (Түркістан, Сайрам, Сауран ж әне басқалар) шағын ғана 

сауда-экономикалық маңызы бар, халкы аз қалалықорталықтарға айналды; 

олардың көпшілігі уақыт өте келе көбінесе аграрлық сипат алды.  Сонымен 

бірге А зияны ң көршілес елдерінен Сыр өңірі мен ортаазиялық рыноктарға 

түскен ауыл шаруашылық өнімдері мен қолөнер бүйымдары біршама аз және 

олардың  түр-түрінің аз  болуы  себепті  көшпелі  халықтың  өскелең тұтыну 

тілектерін  қамтамасыз  ете алмады,  ал  қазақтардың  Орал  өңірінің,  Төменгі 

Еділ бойы мен Батыс Сібірдің неғүрлым ірі ж әне тауары көп рыноктарына 

баруы, олар үшін орыстардың нығайтылған бекіністерінің болуы, сондай-ақ 

Е діл-О рал аймағындағы ж әне Сібірдің оңтүстігіндегі әскери-саяси жағдай- 

дың шиеленісуі қиындата түсті.

К өш п елілердің  сауда-экон ом и калы қ саладағы аталған өзгерістердің 

өздері үшін келеңсіз зардаптары н көрш ілес отырықш ы-егінш і халыктан 

қажетті өнімдер мен бұйымдардың бір бөлігін күш колданып тартып алу 

жолы мен  ж ою ға  ұмтылуы  объективті  түрде  ш екаралы қ ж анж алдарды ң 

өршуіне әкеп соқты. Тегінде, К азақстанны ң геосаяси кеңістігінің әр түрлі 

ш екаралы қ учаскелерінде  қазақтарды ң  баш кұрттармен,  қалм ақтармен, 

орал ж ән е сібір казактары м ен қарулы  қақты ғыстары ны ң ж иілей түскені 

туралы көз көргендердің көптеген хабарларын нак осы жағдаймен байла- 

ныстыра караған ж өн .43

110

XVII ғасырдыңаяғы -  XVIII ғасырдың басында Ресей мен казак жүздері 

арасындағы дипломатиялық қатынас жандандырылатүсті.Екі тараптың өкілетті 

өкілдері  дүркін-дүркін  келіссөздерінің  аясындағы  талқылау  мәселелері: 

түтқындар алмасу рәсімі, қазақтар мен Ресей бодандары — қалмақтар, орал 

жөне сібір казактары және башқұрттар арасындағы әскери жанжаддарды рет- 

теу, сондай-ақ орыс көпестерінің Кіші жүз бен Орта жүздің қазақ халкымен 

сауда байланыстарын дамыту үшін колайлы жағдайлар жасау болды.

Әбілқайыр ханның  1715 жылғы  башқұрттар жеріне жасаған әскери жо- 

рығы мен башқұрттардың жақын жердегі Кіші жүз ауылдарына жауап ретінде 

басып кіруі қазақбилеушілерінің Қазан губерниясы мен Батыс Сібірдегі орыс 

шекаралык өкімет орындарымен саяси қарым-қатынастарының жаңғырты- 

луына тікелей себеп болды. Осыған байланысты  1715 жылдың күзінде «башкұрт 

және қырғыз-қазақ дауларын тыю ж әне олардың тұтқындар алмасуы тура- 

лы» мәселені шешу мүдцелерін көздеп,  Әбілқайырдың жеке елшісі, Тайқо- 

ңыр Құлтабаев батыр Қазанға барып, онда жергілікті губернатор П. С. Сал- 

тыковпен келіссөз жүргізді.44 Келіссөз аякталмай қалып, үш жыл өткен соң 

қазақ ханының өз бастамасымен қайга жалғастырылды.

Келесі жылдың қыркүйегінде Тобылға құрамында Бекболат Екешев пен 

БайдәулетБөриев батырлар бар Қайып ханның елшілігі келді, оларға казақ- 

тардың солтүстіктегі көшпелі көршілерімен ш екаралы қж анж алдары н рет- 

теп, Сібір губернаторы М. П. Гагаринмен «мөңгілік бітім» жасасу, Ресеймен 

Ж оңғарияға қарсы әскери одақ туралы келісімге кол жеткізу ж әне «оларға 

сауда-саттық жолымен Тобылға баруға мүмкіндік беру үшін» Ресейдің жақын 

жердегі рыноктарына қазақ малшыларының кедергісіз баруына кепілдік алу 

тапсырылған болатын.45

Сібір астанасына жаңа қазақ елшілігінің жіберілу фактісінің өзі мен Тәу- 

ке мирасқорының Ресей губернаторына жоңғар контайшысы Цеван-Рабтанға 

қарсы  бірлескен соғыс қимылдары туралы ұсыныс жасауы көп жағынан И. Д. 

Бухгольцтің әскери отрядының Ертіс бойымен ілгерілеуінің нақты мөн-жай- 

ларымен және оның Ямышев көлі ауданында ойрат әскерлерімен кақтығысу- 

ына байланысты болатын. Қайып ханның айтуына қарағанда, «қонтайшының 

¥ . М. И.-ға карсыласатынын» орыс офицері Маркел Трубниковтан біліпті, ал 

оны подполковник И. Д. Бухгольц 1716 жылғы  1 қаңтарда Ертіс өңірінен жоң- 

ғар ханының ордасына жіберген екен, бірақ Ямышев бекінісінен шыға берген- 

де ойратгар тұтқынга алған да, олардан шекаралық жоңғар карауылдарынан 

жакын жердегі Іле өзенінің жағасында қазақ жігіттерінің тобы тартып алып- 

ты.46  Орта  Ертіс  алабындағы  Ресей-Ж оңғар  әскери  жанж алдары  туралы 

өздерінің білетінін көзге көрсете растау үшін Бекболат Екешев пен Байдәу- 

лет Бөриев М. Трубниковты  қазақ ханы ны ң ордасы нан Тобылға апарған. 

М. Трубников та өз кезегінде, губернатор М. П. Гагаринге «өзін бүкіл К азак 

ордасының келісімімен жіберілгендігін, ал оған ¥ .  М.  И. адамдарымен тату 

болып, калмақтармен бірлесіп соғысу керек екенін айтқандығын» мәлімдеген.47

Казак елшілігінің Тобылға келуі және оның жоңғарларға қарсы Ресеймен 

әскери одақ жасасу туралы ұсынысы Сібір г убернаторын 1716 жылғы  16 қазан- 

да Кайып ханға Никита Белоусов бастаған арнаулы жауап елшілігін жіберіп, 

оған орыс шекаралық өкімет орындарының Орта ж әне Кіші жүз казақтары- 

мен  «тату  тұруға»  әзір  екендігіне  сендіруге  ж әне  «бір  кезде  өзінің  ұлы 

мәртебелі  патшасы  контайшыға  әскер  жіберуге  құзыры  түссе,  [ол]  осы 

келісімді ескеретінін және сонда оларга ведомость жіберетінін» хабарлауды

111

тапсырды.48  Ресей елшілері Түркістанға аман-есен жетіп, бір жылдай уақыт 

бойы  Кдйып ханның жанында болды. Тобылға кайтып барғаннан кейін  1717 

жылғы  26  кы ркүйекте  Н.  Белоусов  губернатор  М.  П.  Гагаринге  казак 

билеушісінің хатын береді, онда хан өзінің «контайшымен соғысу» жөніндегі 

бүрынғы  ниетін  куаттап, сол жылдың жазғы айларында  башкүрттар айдап 

әкеткен көптеген жылкы табындарын казактарға кайтарып беру туралы өтініш 

жасаған еді. Алынған өтінішке кайтарған жауабында М. П. Гагарин ханға ай­

дап әкетілген жылкыны табуға ж әне Тобыл каласында орыс-казак айырбас 

саудасын дамытуға камкорлык жасауға тырысатынын хабарлады.49

Алайда  1717  жылдың  күзінде  Әбілкайыр  Казан  губерниясының  ішкі 

уездеріне тағы да  бір  ірі  ж оры к жасады,  содан  кейін  башкұрттар  мен сібір 

казактары шекаралас казак ауылдарына жауап ретінде басып кірді. Осы негізде 

тұткындар алмасу мен мал жағдайы, сондай-ак Қазакстанның Ресеймен шека- 

расындағы әскери-саяси ахуалды ретке келтіру мәселесі кайтадан маңыз алды.

Аталған  мәселелерді  шешу  үшін  1717  жылдың  аяғында  Қайып  және 

Әбілкайыр хандарға Казаннан уфа дворяны Федор Жилин жіберілді, ал  1718 

жылдың каңтарында Тобылдан Түркістанға Борис Брянцев пен Яков Тарыш- 

тин ж әне тілмәш  Қабай  Мамеевтен  кұралған ресей елшілері аттанып, олар 

кырда 1718 жылдың жазына дейін болды. Ресей елшілерімен кездесулер бары- 

сында  Әбілкайыр (4 -7  мамыр) ж эне  Кайып (25  маусым  -   12 шілде) хандар 

«үлы патша ағзаммен», Ресейдің Казан және Сібір губернияларындагы онын 

өкілетті өкілдерімен «мәңгі татулыкта және одактасып» тұруға, орыс көпес- 

терімен  сауда  байланысын дамытуға және өз бодандарының көршілерінен 

малды «ұрлап әкетуіне» бірлесіп жол бермеуге мүдделі екендіктерін білдірді.50

П атш алы кш екаралы кәкімш ілікпен бейбіткеліссөздердіңжаңғыртылу- 

ын Кайып және Әбілкайыр хандар 1 Петрмен жоңғарларға карсы әскери-сая- 

си одак жасасу үшін пайдалануға тағы да әрекет Фасады ж әне сол максатты 

көздеп,  еліне кайткан  ресей  елшілерімен  бірге  Казан  мен Тобылға аталған 

мәселелерді талкылау үшін өздерінің жеке өкілетті өкілдерін косып, оларға 

губернаторлар П. С. Салтыков пен М. П. Гагаринніңатынаөздері хатжазып 

жіберді.51 Атап айтканда, Сібір губернаторымен  1718 жылы келіссөз жүргізген 

батырлар: Елмет Баулыков (мамыр);  Шаба, Баһадүр, Сапа,  И тмәмбетж әне 

Бакұрман (7 казан); сондай-ак Бәйбек пен Төлебай (28 казан).52 Н аксол жыл- 

дың 10 желтоксанында кырдан орыс елшісі Федор Жилинді Казанға жеткізген 

Тантай  Арыстанов  ж әне  Тоғынұр  Кұлтабаев  батырлардың  казақ  елшілігі 

Казан губернаторымен жоңғар ханына карсы ұрыс кимылдарын келісе оты- 

рып жасау проблемасын талкылады.53

Алайда Кайып пен Әбілкайырдыңхаттарында айтылған бірлесіп жоңғар- 

ларға карсы соғыс жорығын жасау туралы ұсынысты Ресейдің орталык үкіметі 

макүлдамады, ол Жоғарғы  Ертіс өңірі ауданындағы орыс-ойрат шекаралык 

кайшылыктарын тез арада шешуге және күмәнді «Еркеті» каласының орнала- 

скан жерін табудың сәтті болуына мүдделі болатын. 1  Петрдің ресми өкімін 

негізгеалаотыры п, Казан губернаторы П. С. Салтыков өзінің Кдйыпка  1719 

жылғы 8 каңтарында жіберген жауап хатында оның жоңғар ханымен соғысу 

ниетін жалпылама макұлдаған емеурінмен шектелді және әскери көмек тура­

лы кандай да болсын накты уәде беруден тартынып, оған «оның, Кайып хан- 

ның, оған контайшыға, өз дегеніне істей беруін» мәлімдеді.54 Кейінгі жылдар- 

дағы сиякты, бұл жағдайда да Ж оңғар хандығы жөніндегі Петербурггің ресми 

көзкарасы оның Цин империясыныңтез өсіп келе жатқан әскери күш-қуаты

112

мен экспансиялык дәмелеріне іс жүзіндегі қарама-қарсы маңызды стратегия- 

лык 

рөл атқаратынымен анықталды, соны ескере отырып, патша үкіметі Ж оң- 

ғарияныңедәуір әлсіреуін қаламады, барлықдаулы мәселелерді бейбіт жол- 

мен шешуді жөн көрді және бұл орайда ойратгардың Ресей бодандығын қабыл- 

дауынан үміт үзбеді.55

Ж оңғар  әскерлерінің  Орта  жүз  бен  Үлы  жүз  жеріне  ендей  басып  кіруі 

жағдайында қазақтар өздеріне тиесілі көшіп-қонып жүрген орындарынан ай- 

мақтың солтүстігіне — Ж айық, Елек жөне Тобыл ауданына ығысуға мәжбүр 

болды, онда оларға баска да көшпел і халыктармен —Сібірдің оңтүстігінде және 

Еділ-Жайыкаумағында мекендеген Ресей бодандарымен жайылым үшін күре- 

суге тура келді.  Соның нәтижесінде казак руларының алдында Ж айы қты ң 

төменгі және орта ағысы бойындағы шөбі шүйгін коныстарды өздеріне кара- 

тып алу проблемасы түрды, онда «оның оң жағалауындағы көз кызықтыра- 

тын жайылымдарға жол ашылатын еді ж әне орыс рыноктарымен байланыс- 

тарды кеңейтуге мол мүмкіндіктер болатын».56

Аймақтыңсолтүстігі мен солтүстік-батысындағы жайылымдықжерлерді 

күш колданып кеңейту әдістерімен катар казак билеушілері өздерінің көшпелі 

көршілерімен қарым-катынастарында катгы шиеленіскен жер мәселесін Аст- 

рахан мен Қазандағы патшалық шекаралык өкімет орындарымен бейбіт дип- 

ломатиялык келіссөздер аркылы шешуге тырысты. Кіші жүз ақсакалдары Арал 

өңірі даласынан  1725 жылдың жазында жіберген казак елшісі Койбағар Көбе- 

ковтың Петербургке барған дипломатиялық миссиясы сол бағыттағы алға- 

шкы практикалык кадамдардың бірі болды.

Бұл елшіліктің ұйымдастырылуына Ресейдің Бұхарадағы елшісі Ф лорио 

Беневенидің пошта тасушысы, казактар жөне олармен одактас карақалпактар 

1724 жылы Аралдыңсолтүстік-шығыс өңіріндетұткынғатүсірген, «Әміремзей» 

деген лакап аты бар башқұрт саудагері Максұт Юнусовтың Кіші жүз казакта- 

ры руларының қоныстарында амалсыз жүруі нақты себеп болды.Қ азак акса- 

қалдары бұл тұтқынды жарты жылдай аманат жағдайында ұстап, М. Юнусов- 

ка өздері орыс императорынан «өздерінің бітім туралы өтінішіне мақұлдаған 

және жақсы жауап алған» кезге дейін оны ауылдарынан жібермейтінін мәлім 

еткен еді.57

Осындай ерекше жағдайда Кіші жүздің алшын руларымен ж әне жергілікті 

каракалпақтарды ң  билеуші  бетке  ұстарларымен  белсенді  түрде  әңгім е 

жүргізген Максұт Юнусов оларға «акпатшаға» Ресей бодандығын кабылдау 

туралы   өтін іш   ж асауды   ұсы нды   ж ә н е   со н ы ң   есесін е  қ а з а к т а р   мен 

каракалпактарға,бейнебір жоғары мәртебелі тақ иесінің мақұлдағаны іспетгі, 

Жоңғар хандығына қарсы Ресейдің әскери көмегіне уәде берді.58

Кіші жүз казақтары аксакалдары Соғыр, Едікбай, Кажыбай ж әне баска- 

ларының  атынан  молда  Максұт  Ю нусовтың  акылы  бойынша  1725  жылғы 

ш ілде-тамы з айлары нда  П етербургке ж іберілген  Қ ой б ағар К ө б ек о в тің  

дипломатиялық миссиясына осы өте көкейкесті міндетті шешу жүктелді.59 

М. Юнусовты ерткен казак елшісі  1726жылғы  18 каңтарда Ресей астанасына 

барып, онда Сырткы істер алкасының шенеуніктеріне казак және каракалпак 

аксакалдары жазған екі хатты табыс етті. Олардың біріншісінде ж әне елшінің 

өзі ауызша айтқан сөздерде «Аюке хан сиякты Ү.  М. И. қамқорлығында бо- 

луға» тілек білдірілді ж әне қазақтардың «башқұрттар мен Ж айы к арасында, 

Кіші Ж ар тауы маңында» көшіп жүруіне рұксат ету, олардың елге терендей 

еніп, Ресейдің  ірі  калаларына еркін ж әне қауіпсіз баруын  камтамасыз ету,

8-3 6

113

жайық казактары мен башқұртгардың шабуылдарынан қауіпсіздікке кепілдік, 

сондай-ак тікелей Уфада тұтқындар алмасуды жүргізу ге кұкық беру туралы 

өтініш жасалған.

Алайда  Сырдарияның сағасы  жағындағы  казак ақсақалдарына  Мақсұт 

Ю нусовтың алдын ала үйіп-төгіп сөз бергеніне карамастан, К.  Көбековтің 

«ақ патшадан» «камқорлық» сұраған өтініші ол кезде Ресей үкіметін қызық- 

тыра коймады. Патша төрелері сол кездегі жағдайда казақтарды Ресей бодан- 

дығына кабылдау Ресей үшін тиімсіз деп тапты, өйткені бұл Сібірдің оңтүстік 

шекара  маңы  аудандарында  патшалык өкімет орындарының әскери-саяси 

шептері жалпы әлсіз болып түрған жағдайда оның Жоңғар хандығымен өзара 

катынастарын едәуір қиындатып жіберуі мүмкін еді. Осы екі себеп бойынша 

К өбеков Петербургтен ешқандай жауап ала алмай кетті.  Бұл сапар жөнінде 

Сыртқы  істер  алқасының  ресми  бүрыштамасында  былай  делінген:  «Үлы 

мәртебелі императордың қамқорлығында болатындай, пайдасы көрінбейді».60

Қ.  Көбеков  миссиясының сәтсіз  нәтижелеріне  карамастан,  1729  жылы 

Әбілкайыр Тобылдағы Ресей өкімет орындарына «жолдастарымен» Бекболат 

өкіл болған 4 адамнан кезекті елші жіберді.61 Сібір мұрағаты құжаттарының 

дені кезінде мүлде жоғалтып  жіберілгендіктен,  Ресейге бұл  қазақ елшілігін 

жіберудің нақты мән-жайы мен себептері казіргі зерттеушілерге көп жағы- 

нан беймәлім болып калуда. Алайда аймақтың солтүстік жағында сол кезде 

халықаралық жағдайдың күрделі сипатта болғанын ескере келгенде, Бекбо­

лат пен онын серіктерінің міндетгері Ресей бодандығындағы көршілес халык- 

тар мен казактардыңөзара катынастарындағы әскери-саяси шиеленісті бәсең- 

детуге ж әне патша өкіметі орындары бұрын колға түсірген казактарды қайта- 

руға келіп сайды деп зор сеніммен айтуға болады.

Орыс-қазак, казак-кал мак және казақ-башкүрх катынастарын реттеу мен 

аймактың солтүстік-батысында ж әне солтүстігінде  Кіші  жүз бен  Орта жүз 

казактарының кедергісіз көшіп жүруінің берік құкыктық кепілдігін алу про- 

блемасы казакты ң көшпелі бірлестіктері үшін, әсіресе олардың жазғы жай- 

лауы Ресейдің кең-байтак жер иеліктерінің шекарасына жапсарлас жатқан 

бөлімшелері үшін жыл өткен сайын барынша көкейкесті сипат ала берді. Сон- 

дыктан  1730 жылдың мамы рында Ресеймен бітім туралы шарт жасасу макса- 

тымен Кіші жүз бен Орта жүз өкілдерінің жиналысында патша үкіметіне ар- 

найы елші жіберуге бірлескен шешім кабылданды. Бұл дипломатиялык міндетгі 

іс жүзіне асыру тікелей Әбілкайырға жүктелді.62

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: