Ш. юлдошева, А. Нисанбаева

Ш.ЮЛДОШЕВА, А.НИСАНБАЕВА

Өзбекстан Республикасы Жоғары және орта анаулы білім министрлігі жоғары оқу орындарының 5111700-«Бастауыш білім және спорт тәрбиелік жұмыс» бакалавриат білім бағыты студенттеріне арналған оқулық ретінде бекітілген

Ташкент - 2013

Пікір жазғандар:	Е.Абдувалитов — Низами атындағы Ташкент мемлекеттік пе­да­гогикалық университетінің “Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту әдістемесі” кафедрасының доценті, педагогика ғылымдарының кандидаты.
	А.Муминова — Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері универси­те­ті­нің “Өзбек тілі” кафедрасының доценті, филология ғылым­да­рының кандидаты

Бұл оқулықта бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі курсының мақсат-міндеттері, бөлімдері: сауат ашу әдістемесі, сыныпта және сыныптан тыс оқыту әдістемесі, фонетика, графика, грамматика, сөзжасам, жазуды үйрету әдіс­темесі; оқушылардың байланыстыра сөйлеуі мен тілін дамыту әдістемесі, т.б. жан-жақты баяндалған. Сондай-ақ ғылыми-теориялық мәліметтерді іс жүзіне енгізудің әдіс-тәсілдері көрсетілген.

1-тақырып. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің предметі мен міндеттері

Әдіс сөзі гректің «metodos» сөзінен алынып, «білу және іздену, зерттеу жолы», «теория», «ілім» деген мағыналарды білдіреді¹. Әдістеме (гр. «methodike») мәлім бір жұмысты істеу, жүзеге асыру, соңына жеткізу әдістерінің, тәсілдерінің жиындысы немесе оқыту тәсілдері туралы ілім² — білім беру әдістері, жолдары мен құралдары жайындағы ғылым.

Бастуыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің предметі оқушыларға қазақ тілін оқыту жолдары мен құралдары, ана тілін үйрену, яғни сөйлеуді, оқу мен жазуды, грамматика мен емлені меңгерту туралы ғылым саналады.

Әдістеме мектептің алдына қойылған тәлімдік, тәрбиелік міндеттерден келіп шығып, ана тілін оқытудың міндеттері мен мазмұнын белгілейді, тәлім-тәрбие үдерісін қарастырады, осы үдерістің заңдылықтары мен білім беру тәсілдерінің ғылыми негізделген жүйесін белгілейді.

Әдістеме пәні төмендегі мәселелерді зерттейді:

1. Оқытудың міндеттері мен мазмұнын анықтайды. «Нені оқыту керек»? деген сұраққа жауап береді, яғни бастауыш сыныптарда ана тілі сабағының бағдарламаларын, білім беру мазмұнын белгілейді, оқушылар үшін оқулықтар мен оқу қолданбалар жазып, оларды жетілдіріп, нәтижелілігі мен сәйкестігін үнемі бақылап отырады.

2. Оқыту әдістерін, қағидаттарын (қағидаттерін), тәсілдерін, сабақ және оның түрлерін, оқушылардың орындаған жұмыстары — жаттығулар мен жазба жұмыстардың тиянақты жүйесін істеп шығады, яғни «Қандай оқыту керек»? деген сұраққа жауап береді.

3. Оқушыларға ана тілінен білім беру және олардың дағдысын қалыптастыруда ғылыми тұрғыдан ең тиімді мүмкіншіліктер мен жағдайлар жөніндегі мәселелерді шешеді, яғни «Неге дәл бұлай оқыту керек?» деген сұраққа жауап береді. Ең пайдалы материалдарды, әдістерді үйренеді, таңдалған әдістерді негіздейді, ұсыныстарды эксперименталды түрде тексереді.

Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі жоғары сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесінің алғашқы басқышы болып, ол қарастыратын мәселелерді бастауыш сынып оқушыларына сәйкестендіріп үйретеді. Сонымен қатар бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесінің өзіндік ерекшеліктері де бар. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту грамматика, емле және оған байланысты түрде жүргізілетін тіл дамыту әдістемесін ғана емес, сауат ашу, сыныпта және сыныптан тыс оқыту әдістемелерін де қамтиды. Осылардан келіп шығып, бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі пәні төмендегі міндеттерді атқарады:

а) бастауыш сыныптарда ана тілі сабағының мазмұнын, көлемі мен жүйесін, яғни сабақтың (сауат ашу, оқу, грамматика, емле, тіл дамыту, т.б.) бағдарламасын белгілеу және негіздеу;

ә) оқудан, жазудан білім мен дағдылардың қалыптасу үдерісін, сондай-ақ бұл үдерісте оқушылар душар болатын қиындықтарды үйрену, қателердің себебін талқылау, олардың алдын алу және дұрыстауға көмектесетін жұмыс түрлерін істеп шығу;

б) ана тілінен берілетін оқу материалын оқушылардың дәл түсінуі және тиянақты меңгеруіне олардан алған білімдерін іс жүзіне енгізе алуына, сондай-ақ оқушылардың жалпы дамуына, яғни олардың зейінін, есін, есте сақтау, бақылағыштық қабілетін, логикалық ойлауын, шығармашыл пікірлеуін, қабылдауын дамытуға, тілін ұстартуға көмектесетін әдістер мен құралдарды ойлап табу;

в) ана тілін оқытумен байланысты түрде мектептердің алдына қойылған тәрбиелік міндеттерді жүзеге асыру, оқушыларда этикалық-эстетикалық сапаларды қалыптастыру.

Ана тілін оқыту әдістемесі білім берудің түрлі басқыштарында оқушылардың білім, дағды және іскерліктерін анықтайды, оқу үдерісінің нәтижелі және кемшілік тұстарын, олардың себептерін анықтайды, қателер мен олқылықтардың орнын толтыру тәсілдерін табады.

Ана тілін оқыту әдістемесі білім беру жүйесінің барлық басқыштарында ана тілін оқытудың дәйектілігі мен бірізділігін қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде, негізінен, балалардың тілін ұстарту көзделеді. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстартудан тыс, ана тілінен элементар теориялық ұғымдарды практикалық меңгеруі де көзделеді.

Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі пәні төмендегі бөлімдерден тұрады:

1. Сауат ашу әдістемесі, яғни элементар оқу мен жазуға үйрету. Балалардың сауатын ашу тек қана педагогика ғылымында емес, әлеуметтік өмірдегі де ең маңызды мәселелердің бірі саналады. Себебі, халықтың сауаттылығы тәуелсіздік үшін, саяси саналылық үшін мәдениет үшін күресу құралы саналады. Тәуелсіз Өзбекстан Республикасында әрбір азаматтың сауатты болуына ерекше назар аударылуда. Президент И.А.Каримов келешек ұрпақтың сауатты, жоғары руханият иесі болып өсуі үшін қамқорлық жасауда. Мысалы, 1-сыныпқа қадам басқан балаларға барлық оқу құралдарының сыйға тартылуы, 2008 жылдың елімізде «Жастар жылы» деп аталып, осыған орай Мемлекеттік бағдарламанық қабылдануы, т.б.

2. Оқу әдістемесі. Бастауыш сыныптарда оқу сабағының міндеті балаларды дұрыс, шапшаң (өз деңгейінде) саналы және мәнерлі оқу іскерліктерін қалыптастырудан тұрады.

3. Фонетиканы, грамматиканы және сөзжасамды үйрету әдістемесі. Бұл бөлім элементар дұрыс жазуға және көркем жазуға үйретуді, грамматикалық ұғымдарды, алғашқы емле іскерліктерін қалыптастыруды көздейді.

4. Тіл дамыту әдістемесі. Бұл бөлім бастауыш сыныптарда ерекше орын иелейді. Бала бірінші кезекте тілді, сөйлеуді оқу сабағы ретінде түсінеді, тек олар қалайтын, қызықты нәрселерді ғана емес, қажетті нәрсе және құбылыстар жөнінде де ойлап, жоспарлы сөйлеу керектігін де түсіне бастайды. Олар өздерінің графикалық формаларымен ғана емес, лексикасы, синтаксистік және морфологиялық тұлғалары арқылы да ауызша сөйлеуден ерекшеленетін жазбаша сөйлеуді де меңгере бастайды. Әдістеме балалар тілін дамытуы, синтаксистік дұрыс құрастырылған және байланыстырып сөйлеуін де қамтамасыз етуі керек. Байланыстырып сөйлеу мектептерде жеке бөлім ретінде оқытылмайды, ол тіл ғылымының басқа бөлімдерінің құрамында, солармен байланысты түрде қалыптастырылады.

Ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің әдіснамалық және ғылыми негіздері. Ана тілін оқыту әдістемесінің әдіснамалық негізі жаратылыстану теориясы саналады. Бұл пәннің басты мақсаты — оқушыларға қазақ тілінің сөздік құрамын мүмкіндігінше көбірек меңгерту.

Тіл қоғамда адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізгі құралы саналады. Тілдің қатынас құралы ретіндегі маңызы үздіксіз түрде артып отырады. Тіл — дүниені тиімді, логикалық танудың да құралы. Тіл бірліктерінің көмегімен ғана білу кезінде жалпылау, ұғымды пікір және қорытындымен байланыстыру мүмкін.

Тіл мен сөйлеу ойлаумен мызғымас бірлікте. Тілді игеру және тілді (сөйлеуді) дамытумен бірге оқушының пікірлеу қабілеті де артып отырады.

Мектептің міндеті тілді адамдар арасындағы қарым-қатынастың дамыған нәзік құралына айналдыру саналады.

Әдістемелік пән ретінде ана тілін оқыту әдістемесі бастауыш білім стандарты белгілеп берген міндеттерді атқарады, яғни ойлау қабілеттерін дамыту, еркін пікірлей алу, өз пікірін ауызша және жазбаша дұрыс баяндай алу, қоғам мүшелерімен еркін сұхбаттаса алу дағдылары мен іскерліктерін дамытуға қатысты әдістер мен тәсілдерді табады.

Білу теориясына сәйкес, аналитикалық-синтетикалық жұмыстардың көмегімен тілді бақылаудан жалпы қорытынды шығаруға, теориялық анықтама мен ережеге, солардың негізінде ауызша және жазбаша сөйлеу қарым-қатынасына, дұрыс жазу және дұрыс айтуға өтеді. Оқушылар жанды тілдік қатынасқа дұрыс сөйлеу мен дұрыс жазуды қарапайым теориялық мағлұматтар негізінде игеру арқылы кіріседі. Олар тілдік материалдарды бақылау, талдау арқылы элементар теориялық ережелер шығарады, үйреген және игерілген теориялық қағидаларды іс жүзіне саналы енгізеді.

Мектепте ана тілін оқыту әдістемесінің мұндай бағыты нағыз білімдерді меңгеру заңдылықтарына да, қазіргі заман дидактикасы міндеттеріне де сай келеді.

«Білім туралы» заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаттары белгілеп берілді:

- білім беру мен тәрбиенің гуманистік, демократиялық қасиетке ие екендігі;

- білім берудің үздіксіздігі мен бірізділігі;

- жалпы орта, сондай-ақ орта арнаулы кәсіптік-техникалық білімнің мәжбүри екендігі;

- орта арнаулы, кәсіптік-техникалық білімнің бағытын: академиялық лицейде немесе кәсіптік-техникалық колледжде оқуды таңдаудың еркіндігі;

- білім беру жүйесінің дүниелік қасиетке ие екендігі;

- мемлекеттік білім стандарттары аясында білім алудың баршы үшін ашықтығы;

- білім беру бағдарламаларын таңдауға бірыңғай және сатылай жанасу;

- білімді болуды және дарынды ынталандыру;

- білім беру жүйесінде мемлекет және қоғамдастық басқаруын үйлестіру¹.

Бұл қағидаттер бастауыш білім беруде ана тілін оқыту әдістемесінің міндеттерін де белгілеп, анықтап береді. Заңда бастауыш білім жалпы орта білім алу үшін қажетті сауаттылық, білім мен дағды негіздерін қалыптастыруға қаратылғаны айтылған.

Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі өзінің міндеттерін белгілегенде білім беру саласындағы мемлекеттік құжаттарға сүйенеді. Соңғы жылдары тәуелсіздіктің арқасында білім беру саласын түбегейлі реформалау мемлекеттік саясаттың басты бағытына айналды. «Білім беру туралы» заң мен осы құжат негізінде жасалған «Кадрлар дайындау ұлттық бағдарламасы» осыған дәл мысал бола алады.

«Кадрлар дайындау ұлттық бағдарламасында» білім беру саласын түбегейлі реформалау, дамыған демократиялық мемлекеттер деңгейінде, жоғары рухани-ақылақтық талаптарға жауап беретін жоғары білікті мамандарды дайындау Ұлттық жүйесін жасау басты мақсат етіп алынған¹.

Кадрлар дайындау саласындағы мемлекеттік саясат тұлғаны интеллектуалды және рухани-ақылақтық жақтан тәрбиелеумен тығыз байланысты болған білім беру жүйесі арқылы жан-жақты кемел тұлғаны қалыптастыруды көздейді.

Ана тілін оқыту әдістемесі пәні де білім беру үдерісін ұйымдастыру қалыптары мен тәсілдерін жасауда жоғарыдағы мақсаттар негізінде жұмыс жүргізеді.

Жалпы орта білімнің бір басқышы болған бастауыш білім 1-4 сыныптарды қамтиды. Ұлттық бағдарламада айтылғандай, бұл басқышта білім берудің жаңаша жүйесі мен мазмұнын қалыптастыру үшін мыналар қажет:

- оқушылардың қабілеттері мен мүмкіндіктеріне сәйкес білім беруге сатылай жанасуды енгізу;

- білім берудің озат педагогикалық технологияларын, заманалық оқу-әдістемелік комплекстерді жасау және оқ-тәрбие үдерісін дидактикалық тұрғыдан қамтамасыз ету, т.б.

Ұлттық бағдарламада білім беру жүйесінің тұтас ақпараттық базасын қалыптастыру бойынша берілген нұсқаулар, үздіксіз білім беруді қамтамасыз ету барысындағы реформаларды іс жүзіне енгізу бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің алдында көлденең тұрған өзекті мәселелердің бірі саналады.

Ана тілін оқыту әдістемесі психология мен педагогиканық да мағлұматтарына сүйенеді. Әдістеменің мәселелерін шешуде педагогикалық білімдер көмектеседі. Сондықтан да психологиы мен педагогика ғылымдары да әдістеменің әдіснамалық негіздері қатарына жатады.

Педагогикалық психология адамға тәлім-тәрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттеуді өзінің предметі етіп алады. Ол оқушыларда ойлаудың қалыптасуын зерттейді, ақыл-ой қызметінің тәсілдері мен дағдыларын меңгеру үдерісін басқару мәселелерін қарастырады, оқыту үдерісін жүргізуге, педагог пен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынастарға және оқушылар тобындағы қатынастарға әсер ететін психологиялық факторларды, оқушылардағы индивидуалды-психологиялық айырмашылықтарды, ақыл-ой дамуы жағынан артта қалған балалармен жүргізілетін тәлім-тәрбие жұмыстарының өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды. Мұнымен педагогикалық психология әдістеме пәніне оқу материалын таңдауға, бастауыш сыныптарда ана тілінің мазмұны мен көлемін, оқу материалын анықтауға және оларды сыныптар бойынша бөлуді жүйелі түрде жүзеге асыруға көмектеседі. Оқытудың тиімді тәсілдері мен қалыптарын анықтауға, оқушылардың аналитикалық-синтетикалық қызметінің дұрыс өсуіне көмектеседі.

Әдістеме психология ғылымының мағлұматтарына сүйеніп оқытуда оқушылардың жас және индивидуалды ерекшеліктерін есепке ала отырып жанасу мүмкіндігіне ие болады.

Ана тілін оқыту әдістемесі психолингвистика ғылымымен де тығыз байланыста. Психолингвистика әдістемеге сөйлеу туралы — пікірді дұрыс жеткізу түрлерін белгілейтін факторлар, «сөйлеуді қабылдау сигналдары» аппараты, индивидуалды қатынасқа және бұқаралық байланысқа сөйлеу әсерінің пайдасы туралы мәлімет береді. Бұл мәліметтер әдістемелік мәселелерді шешу үшін, әсіресе байланыстырып сөйлеуді дамыту әдістемесі үшін аса қажетті саналады.

Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі дидактикамен, яғни білім берудің жалпы теориясымен де байланысады. Әдістеме дидактика белгілеп берген заңдылықтар, ереже-қағидаларға сүйенеді. Дидактикалық қағидаттарға, яғни қарастырылған материалдың ғылыми, сәйкес екендігіне, тіл және материалды үйрету мен нығайтуда көрнекілік, саналылық, білім, дағды және іскерліктің тиянақтылығына, тұрақты қайталауға, оқушылардың таным қызметінің белсенділігіне, дербестік, оқытуды өмірмен, балалардың қызығуларымен байланыстыра жүргізуге мойынсұну мектепте оқытылатын барлық сабақтардан, соның ішінде ана тілінен де оқу үдерісін ұйымдастыруға аса қажет.

Ана тілі әдістемесі жалпы педагогикамен де байланысты болып келеді. Мектептегі әрбір сабақ, соның ішінде ана тілі де тек қана білім беру, дағды мен іскелікті қалыптастырумен шектелмейді, баланық санасын дамыту мен тәрбиелеу де соның еншісінде. Расында да ана тілін оқыту үдерісінде балалардың дүниетанымы қалыптасады, таным қабілеті дамиды, ақыл-ой, ақылақтық, эстетикалық жақтан дамиды, мінездерінде белгілі бір оңды өзгерістер байқалады, еңбек етуге үйренеді, т.б.

Педагогика ғылымы балаларды жан-жақты дамыту мен оларды тәрбиелеу мәселелерін ғылыми негіздеп береді. Ана тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының жаңалықтарына, оның ғылыми істеп шыққан мағлұматтарына сүйенеді.

Ана тілін оқыту әдістемесін жалпы педагогикамен байланыстыру әсіресе бастауыш сыныптарда аса қажет. Кіші жастағы оқушылардың топтық және жеке оқу қызметінде қажетті көптеген әдеттерімен дағдылары әлі тәрбиеленбеген болады. Ұжымшылдық, топпен тез араласу, тыңдау, оқу мен жазу, белсенді және дербес жұмыс істеу, барлық жұмысты тиянақты істеу сияқты әдеттер мен дағдылар оқытушы мен мектеп жүргізетін жалпыпедагогикалық шаралар жүйесін құрайды. Тәрбиенің осыған ұқсаған теориялық және практикалық мәселелерін педагогика жасайды. Оқытушы педагогикалық талаптарды жүзеге асырғанда ғана ана тілін оқытуды тәлім-тәрбие тұрғысынан пайда келтірерліктей етіп ұйымдастыра алады.

Ана тілн оқыту әдістемесі қазақ тілінің белгілі мөлшерде теориялық тұрғыдан игеруді де көздейді. Сондықтан да тіл білімінің фонетика мен фонология, лексикология мен фразеология, сөзжасам мен этимология, грамматика (морфология, синтаксис), стилистика, сондай-ақ орфоэпия, графика, орфография секілді салалары ана тілін оқыту әдістемесінің маңызды негізі саналады.

Фонетика мен фонология графикамен баланысты сауат ашу әдістемесін жасауға, элементар оқу дағдысын қалыптастыруға негіз болады. Фонетика мен графиканық фонетикалық қағидат негізінде жазылатын емле қағидаларын игеруде де маңызы зор. Көркем жазу әдістемесі графика теориясына негізделеді.

Лексикологияны білу мектепте сөздік жұмысын (мағынасы жуық және қарама-қарсы мағыналы сөздерге қатысты түрлі жаттығулар орындау, көп мағыналы сөздер, олардың мағыналық ерекшеліктері үстінде жұмыс істеу) дұрыс ұйымдастыру үшін өте қажет.

Сөздің құрамы мен сөзжасамды үйренуде әдістемеге сөзжасам, этимология, грамматика негіз болады.

Морфология мен синтаксис дерексіз тілдік құбылыстарды қалып­тас­тыру­ды, тілдің құрылысы туралы түсінік пайда етуді дұрыс ұйымдастыруға, грамматикалық ұғымдарды дұрыс жазу мәселелерін шешуде пайдалануға мүмкіндік тудырады. Грамматикадан білімі нашар оқушыларда емле және пунктуациядан дағды және іскерліктерді қалыптастыру мүмкін емес. Грамматиканың оқушылар тілін дамытудағы маңызы зор, себебі грамматика сөз тұлғаларын дұрыс құрастыру, сөз тіркесінің құрамындағы сөздерді өзара дұрыс байланыстыру және сөйлемді дұрыс құрастыруға баулиды.

Дұрыс жазуды оқыту әдістемесінің дамуында қазақ тілінің емлесі теориясын есепке алу талап етіледі.

Оқу әдістеме әдебиет теориясына негізделеді, себебі оқушылар көркем шығарманы іс жүзінде талдайды, оларға әдебиеттанудан теориялық мағлұ­мат­тар берілмейді, дегенмен әдістеме әдеби шығарманың дүниеге келу заңдылық­тарын, олардың оқушыларға әсерін, әсресе әдебиеттануға тиісті тақырыптардан туындының идеялық мазмұнын, тақырыбы мен сюжетін, композициясын, жанрын, бейнелеу құралдарын есепке алу керек.

2-тақырып. Ана тілін оқыту әдістемесінің қағидаттары

Оқушыларға ана тілін оқыту, оларды тәрбиелеу және жан-жақты дамыту міндеттерінен келіп шығып, таным теориясына негізделіп, барлық өзара жуық, байланысты пәндердің ұсыныстарына негізделіп, ана тілін оқыту әдістемесі өзінің қағидаттарын істеп шығады. Бұл қағидаттар жалпыдидактикалық қағидаттардан өзгеше болып, оқытушы мен оқушы арасындағы оқу еңбегінің бағыттарын белгілеп береді.

Ана тілін оқытудың қағидаттары мыналар:

Әдістеме қағидаттары дидактика қағидаттары секілді оқытушы мен оқушының мақсатты қызметін белгілеуге, олардың біргеліктегі жұмыстарында қолалы бағыттарды таңдауға септігін тигізеді, әдістеменің ғылым ретінде теориялық негіздеу элементтерінің бірі болып қызмет етеді.

3-тақырып. Ана тілін оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері

Практикалық ғылымдар үшін практиканық маңызы зор. Ана тілін оқыту әдістемесі де практикалық ғылымдар қатарына енеді. Кез келген практикалық тұжырымдар сенімді болуы, жоғары ғылыми дәрежеде, яғни тиянақты әрі негізді болуы керек. Әдістеме ұсыныстарының ғылыми дәрежесі, теориялық мақұлдануы жоғары деңгейде болуы зерттеу әдістерінің тиянақтылығына да байланысты.

Зерттеу әдістері екі түрлі.

1. Теориялық зерттеу әдістері. Олар мынадай жағдайларда пайдаланылады:

а) белгілі бір құбылыстың әдіснамалық негізін, онымен байланысты басқа ғылымдарды үйрену, гипотезаны негіздеу, ізденістің негізгі бағытын айқындауда;

ә) мәселенің тарихы, шетелдік мектептердің тәжірибелері және тақырыпқа қатысты әдебиеттерді үйрену, тәжірибені талдау, мәселенің дәлелденбеген, шешілмеген тұстарын анықтау, бұрынғы тәжірибе мен қазіргі жағдайды салыстыру, Бүгінгі күн талабы тұрғысынан баға беруде;

б) бір-біріне жақын ғылымдардың (психология, тіл білімі, социология) зерттеу әдістерін, ғалымдардың зерттеу жұмыстары тәжірибесін үйрену, қолайлы әдістерді таңдау, өзінің жаңа эксперименталды әдістемесін жасау, материалдарды дайындау мақсатында;

в) эмпирикалық тәжірибе жолымен алынған материалдарды талдау және жалпылау, оқытушылардың жұмыс тәжірибесін үйрену, эксперимент нәтижесін талдау, іс жүзіндік ұсыныстарды қалыптастыруда.

2. Эмпирикалық әдіс (тәжірибеге негізделген әдіс). Бұл әдіс мынадай мақсаттарда пайдаланылады:

а) оқытушылардың жұмыс тәжірибесін үйрену, жаңалықтарды таңдау, жалпылау, бағалау және бұқараландыру, оқытушы мен оқушы қызметінің дәрежесін анықтауда;

ә) оқыту үдерісін мақсатты күзету (сабақ немесе оның бірер бөлігін, оқушылардың жауабын, әңгімесін және жазба жұмыстарын тексеру), оқытушы мен оқушы қызметін сұраулар арқылы тексеруде;

б) эксперимент (тәжірибе) әдісін пайдалануда. Қазіргі кезде кеңінен тараған бұл әдісті пайдаланғанда, әдетте дедуктивтік жолмен барады, яғни гипотеза қойылады, тақырыпқа негізделіп эксперимент үшін материал (оқу материалы) дайындалады. Эксперимент бірнеше рет қайталанады, бірнеше сынып немесе топта өткізіледі. Экспериментте 2 сынып таңдалды. Оның бірі тәжірибе сыныбы, екіншісі зерттеу үшін таңдалған бақылаушы сынып болады. Тәжірибе сыныбында жаңа әдіс, жаңа оқулық, жаңа сабақ жоспар пайдаланылса, бақылаушы сыныпта қолданыстағы әдіс, оқулық, сабақ жоспарлары пайдаланылады. Екінші рет сыныптар ауыстырылады. Егер екі жағдайда да нәтиже оңды болса, демек жұмыс тәсілі пайдалы деп саналады. Эксперименталды зерттеу мақсатының кеңдігімен де ерекшеленеді: кейбір әдістемелік тәсілдерді тексеруде бұқаралылық шарт емес, бірақ жаңа бағдарлама, жаңа оқулықтарды бақылау үшін аудан, кейде облыс аумағы жұмылдырылады.

Эксперимент міндетіне қарай мынадай жағдайларда өткізіледі:

1. 
   жаңа әдіс, жаңа оқулықтың сәйкестігін бақлағанда;
   
2. 
   әдіс немесе қолданбаның пайдалылық дәрежесін бақылағанда;
   
3. 
   әдіс немесе қолданбаның сәйкестігі мен нәтижелілігін анықтағанда.
   

Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі өзінің предметі және міндеттеріне сәйкес эмпирикалық зерттеу әдісін мына жағдайларда да пайдаланады:

1. Озат оқытушылардың жұмыс тәжірибесін жалпылауда. Бұл үшін озат оқытушылардың іс-тәжірибелері үйреніледі, талданады, ең пайдалы тұстары анықталып, жалпыланады. Бұл әдістеме пәнінің теориялық қорытындыларының дұрыстығын тексеруде басты өлшем болып, пәнді жаңалықтармен байытып отырады.

2. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі саласындағы мирас пен жаңалықтарды үйренуде.

3. Білім берудегі тәсілдер мен құралдардың пайдалы екендігін тексеруде.

4. Ана тілінен оқушылардың оқуы, жазуы, дербес орындаған және шығармашылық жұмыстарын бақылауда.

5. Оқушылардың шығармашылық қызметінің нәтижелерін ауызша қайта әңгімелеу, жазба жұмыс сияқты тәсілдер арқылы талдауда.

Жоғарыда санап өтілген бақылау әдістері осы пәннің заман талабына сай дамуында үлкен маңызға ие.

4-тақырып. Ана тілі бастауыш сыныптарда оқу пәні ретінде

Тілдің ойды қалыптастыру және баяндау, әсер мен сезімдерді өрнектеуде маңызы зор. Тіл қоғам мүшелерінің бір-бірімен өзара қарым-қатынас жасауы үшін қажетті құрал саналады. Бұл құрал неғұрлым жетілсе, пікір де сонғұрлым баянды, әсерлі әрі тиянақты етіп жеткізіледі. Демек, адамдардың өзара қарым-қатынасы, сезімдері, хал-жағдайы, мән-жайы тілмен жеткізу арқылы айқындалады. Мектепте ана тілін терең үйрену қажеттілігі тілдің атқаратын негізгі қызметтерінен келіп шығады.

К.Д.Ушинский бастауыш мектепте оқытылатын сабақтардың арасында ана тіліне ерекше мән беріп, оны орталық және жетекші пән ретінде бағалаған. «Таңғажайып мұғалім болған ана тілі балаға көп нәрсені үйретеді... Бала екі-үш жыл ішінде көп нәрсе үйренетіні, біліп алатыны соншалық, 20 жыл құнтпен әдістемелік тұрғыдан өте дұрыс оқығанда оның жартысындай да үйрене алмайды. Ана тілінің ұлы педагог екендігі де осында¹», — дейді ол. Сондықтан да бастауыш сыныптарда ана тілін оқытуға үлкен мән беріледі. Бастауыш сынып оқушылары ана тіл сабақтарында саналы оқу мен сауатты жазуға үйренеді, ауызша және жазбаша сөйлеудің ереже-қағидаларын игереді. Ана тілі бойынша дағды-іскерліктер (сөйлеу, оқу және жазумен байланысты іскерліктер) оқушылардың оқу еңбегінің қажетті шарты әрі құралы. Оқушы оқу дағдыларын меңгерумен қатар, бірінші кезекте өз ан тілін үйренуі керек, себебі ана тілі білімділіктің, сана-сезімнің кілті саналады.

Ана тілі басқа сабақтарды оқыту оқытудың да құралы: қоғам тарихы да, табиғаттану білімдері де ана тілі көмегімен үйреніледі. Демек, ана тілі баланық жалпы кемелденуінде де, білім алу мен еңбекке ынтасын арттыруда да ерекше маңызға ие.

Тіл — тәрбиенің басты құралы. Көркем әдебиеттерді, газет-журналдарды оқыған бала өзінің ең жақсы қасиеттерін дамытып барады, тілін жаттықтырып, тіл мәдениетін игереді.

Бастауыш сыныптарда ана тілі жаттығуларының түрі мен мазмұны мыналарды қамтиды:

1. Оқу, жазу, грамматикалық материалды үйрену, бақылаулар және оқушылардың әлеуметтік қызметтерімен байланысты олардың ауызша және жазбаша тілін дамыту.

2. Бірінші сыныпқа келген балалардың сауатын ашу, яғни оларға элементар оқу мен жазуға үйрету, бұл дағдыларды іскерлікке айналдыру.

3. Әдеби тіл нормаларын, яғни емле қағидаларына мойынсұнып, тыныс белгілерін дұрыс қойып, сауатты жазуды, дұрыс сөйлеуді үйрену, сөйлеу және әдістемелік элементтерді меңгеру.

4. Грамматика, фонетика, лексикологиядан теориялық материалдарды үйрену, тілдік ғылыми түсініктерді қалыптастыру.

5. Оқушыларды оқу және грамматика сабақтары арқылы көрем, ғылыми-көпшілік және басқа әдебиеттер үлгісімен таныстыру, оларда көркем шығарманы тану дағдысын қалыптастыру.

Бұл міндеттердің барлығын бастауыш сыныптарда ана тілі сабақтары шешеді, олар ана тілі бағдарламасында өз көрінісін табады. Бағдарлама мемлекеттік құжат саналып, онда оқу сабағының мазмұны мен көлемі, сондай-ақ осы пәннен білім, дағды және іскерліктер дәрежесіне қойылатын негізгі талаптар белгіленген болады. Оқытушы мен оқушылар сол бағдарлама талаптары негізінде жұмыс жүргізеді.

Бастауыш сыныптардың ана тілі бағдарламасы екі бөлімнен тұрады:

1. Түсіндіру хаты.

2. Негізгі бөлім.

Түсіндіру хатында ана тілі сабағының орны мен маңызы, оның атқаратын міндеттері көрсетіліп, әдістемелік жол-жобалар беріледі.

Бағдарламанық негізгі бөлімі ішінара мынадай тарауларды қамтиды:

1. Сауат ашу және тіл дамыту.

2. Сыныпта, сыныптан тыс оқу және тіл дамыту.

3. Фонетика, грамматика, емле және тіл дамыту.

Оларда оқушылар меңгеруі қажет болған білімдер мазмұны мен олардың білім, дағыларына қойылған талаптар көрсетледі:

Әрбір тарау бірнеше бөліктерден құралады. Мысалы, «Сыныпта, сыныптан тыс оқыту» тарауы «Сыныпта оқыту», «Сыныптан тыс оқыту», «Оқыту тақырыптары», «Оқу дағдылары», «Мәтінмен жұмыс» сияқты тақырыпшалардан тұрады.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Ана тілін оқыту әдістемесінің предметі не?

2. Әдістеме ғылымы нендей мәселелерді зерттейді?

3. Ана тілін оқыту әдістемесінің негізгі міндеттерін сипатта.

4. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің негізгі бөлімдерін ата.

5. Ана тілін оқыту әдістемесі пәнінің әдіснамалық негіздерін түсіндір.

6. Ана тілін оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысын түсіндір.

7. Ана тілін оқыту әдістемесінің өзіне тән қағидаттары қайсылар? Оларға анықтама бер.

8. Теориялық әдіс дегеніміз не? Ол нендей жағдайларда пайдаланылады?

9. Эмпирикалық әдісті түсіндір.

10. Эксперимент атқаратын міндетіне қарай нендей жағдайларда өткізіледі?

11. Бастауыш сыныптарда ана тілі жаттығуларының түрі мен мазмұнын айт.

12. Бастауыш сыныптарда ана тілінің мемлекеттік білім стандарты мен бағдарламасына өз көзқарасыңды білдіріп пікір жаз.

13. «Ана тілі — бастауыш сыныптарда оқу пәні» тақырыбына қысқаша баяндама дайында.