Шешен бейнесінің Қалыптасуындағы стиль мәселесі құрбанов А. Г., Қайырбекова Ұ. Ж

ОҚМПИ, Шымкент қ.

Шешендік өнер - сөйлеудің теориясы мен өнері ретінде танылады, дұрыс сөйлеудің заңдарын үйретеді. Сөйлеу - әлеуметтік және шаруашылық процестерді ұйымдастыру мен басқарудың құралы бола отырып, қоғамдық өмірдің сөз нормасы және стилистикалық мүмкіндіктерін қалыптастыруға тікелей ықпал етеді. Бұл өнер функционалдык стильдердің кез келген ауызша түрінен көріне алады. Бұрынғы шешендік өнерден қазіргі шешендік сөздердің тілдік-стильдік жағынан ерекшелігі бар, бірақ шешендік сөздердің түрлері мен тектерінің арасында үлкен айырмашылық жоқ. Қоғамдағы әлеуметтік - тұрмыстық өмірінің мәні, оның тақырыбын қамтиды. Яғни, шешендік сөз функционалдык стильдердің ауызша түрін тарату формасы ретінде қарастырылады. Ол қазақтың ұлттық табиғи болмысының, әлеуметтік өмірінің шынайы көрінісі.

Ғалым Г.Қосымова шешендікте шешен бейнесін қалыптастыру мәселесі өте - мөте құнды проблема екендігін ескертеді [2, 281–б.]. Шешендік теорияда шешен бейнесі сөйлеу түріне қатысты екендігі айтылады. Шешен бейнесі сөйлеу стилі арқылы айырылады. Заманына қарай халықтың өмір сүру стилі өзгереді, халық өміріндегі сан салалық саяси өсу, ғылыми - техникалық даму, әр халықтың мәдени қалпы сөйлеу стиліндегі әр түрлілікке алып келеді. Мысалы: қоғамдагы өзгеріс бұрынғы өсиет, дау, тағылым түріндегі билер сөзінің орнына қазіргі шешендіктің түрлерін - тұрмыстық, саяси, білім-ғылым, діни, сот шешендіктерін қалыптастырды. Шешендіктің осы түрлері шешендердің бейнесінде қазіргі қоғамға тән ерекшеліктерді туындатты, әр саладағы шешендердің әрқайсысына тән стилін қалыптастырды. Мысалы, саясат шешендері Қазыбек би мен Әбіш Кекілбайұлының ойлау жүйесі мен дүниетанымдық көзқарасы, білімі, өмірлік ой - толғаныстары, соған сәйкес сөйлеу стилі бірдей емес, бұлардың әрқайсысы - өз заманының көрегендері. Сондай-ақ, әр түрлі сөйлеу түрлері ретінде танылатын шешендіктің қазіргі түрлерінде көсем болып жүрген шешендердің сөйлеу стилін салыстырсақ та, әрқайсысы сөйлеу мазмұнына, сөз қолданыстары, жеткізу мәнеріне қарай айырылады.

Шешендікте сөйлеу түрлеріне қарай шешендердің стилі әр басқа. Мәселен, діни мазмұнда сөйлейтін шешеннің стилі әлеуметтік-тұрмыстық мазмұнда сөйлейтін шешен стилінен өзгеше. Тіпті әлеуметтік-мазмұндық тақырыбында сөйлеуші шешендердің де стилі түрлі болып келеді. Барлап отырсак, бата, тілек, еске алу, естірту, т.б. жайттарды филолог шешен бір басқа жеткізеді де, ал математик шешен бір басқа, өзінше жеткізуі мүмкін. Стильдегі айырмашылық тіл құралдарын пайдаланудан, шешен тілінің сөздік - қорынан, тіл байлығын сөз мазмұнына қарай іріктеп жұмсаудан байқалады. Мысалы, белгілі шешен тілді ақын, Қазақстан Республикасының ЮНЕСКО-дағы Өкілетті елшісі О.Сүлейменов Қазақстан Жазушылар одағының 70 жылдығына арналған құттықтау сөзін былай жеткізеді:

«Құрметті әріптестер, қадірлі достар!

Қазастан Жазушылар одағының 70 жылдық мерейтойымен құттықтаймын. Қаламгерлердің ғана емес, қазақ руханиятының Қарашаңырағына айналған осынау киелі ордамыздың 70 жылдық өмір жолы – ел тарихының шежірелі беттерімен астаса өріліп жатыр. Қазақ елінің рухын көтеріп, тәуелсіз ұлт дәрежесіне кетеруді арман еткен Алаштың қалам ұстаған қайраткер ұлдарының басы осы шаңырақтың астында біріккенін білеміз. Бізге тәуелсіздік оңайлықпен келген жоқ. Осы жолда қаншама арыстарымыз бен ұлтын сүйген ардақтыларымыз кұрбан болды. Кешегі Кеңес дәуірінде осы Қарашаңырақтың іргесін қалап, уығын көтерген Сәкен, Ілияс, Бейімбеттер, сол тұста ел тәуелсіздігі идеясын алға тартқан Ахмет, Әлихан, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақыптардың кейінгі тағдыры қалай болғаны тарихтан белгілі. Әуезов бастаған каншама қазақ жазушыларына «ұлтшыл» деген жала жабылып, азап пен тозақ жолынан өткенін өскелең ұрпақтың ұмытуы мүмкін емес.

«Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, қанаты бүтін сұңқар жоқ» деген ата-бабаларымыз. Біз даланың кеңдігін бойымызға сыйдырған халықпыз. Кеңдіктен кемелдік туындайды. Біз үшін мемлекеттік тәуелсіздік, ұлттық тұтастық, рухани кемелдік ұғымынан биік тұратын не бар? Осы бағытта жүргізіп келе жатқан елбасы Н.Назарбаевтың сындарлы саясатын өркениет жолындағы іргелі елдердің бәрі де бағалап отыр. Қазақстан халқы бірлік, берекені, татулықты, тұрақтылықты бәрінен жоғары қояды. Ел зиялылары, қалам қайраткерлері халықты ізгілік, жақсылық жолына қарай бастай береді деп сенемін.

Қадірлі қаламдастар! Сіздерді Қазақстан Жазушылар одағының 70 жылдық мерейтойымен шын жүректен құттықтай отыра, үлкен шығармашылық табыстар, отбасыларыңызға амандық пен бақыт тілеймін!

Осы мерейтойға арналған келесі құттықтауды келтіріп көрейік. Бұл сол кездегі Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және спорт министрі Е.Қосыбаевтан түскен құттықтау:

«Қазақстан Жазушылар одағын 70 жылдық торқалы тойымен құттықтаймын!

Қазаққа қасірет пен қуанышты қатар берген жиырмасыншы ғасырда Абай өлеңдерімен бесігін тербетіп, Жамбыл жырларымен жөргегін ораған Жазушылар одағы Махамбеттің өршіл рухымен ержетіп, Алаш айбынымен кемелденді.

Жетпіс жыл аралығында жарқын болашақтан сенім үзбеген Жазушылар одағы іргелі кезеңдерден еңсесін биік көтеріп, қабырғасы рухани игілік үшін қайсарлықпен қызмет ете білді. Сондықтан да бүгінгі күндері алыс-жақын шетелдермен терезесі тең болып отыр.

Қадірлі қаламгерлер! Қадірлі бұл қара шаңырақ – қазақ елінің бай да терең рухани арсеналын, интеллектуалдық деңгейін төрткүл әлемге жан-жақты таныта береді деп сенемін.

Мерейтойларыңыз құтты болсын! Сіздерге үлкен табыс, сәттілік тілеймін!»

Екі құттықтаудың әлеуметтік - мазмұндық, тілдік сөз саптастарында өзіндік ерекшеліктер барлығы байқалады. Бірі бүгінгі қазақ елінің жеткен жетістіктері сындарлы саясаттың арқасы екендігін алға тартса, ал екіншісі бүгінгі жеткен табыс халқымыздың өткен Махамбет, Жамбыл, Абай сынды алыптарының салған сара жолында екендігін әдемі жеткізеді. Құттықтаудағы шешен тілдің сөз байымдаулары мақал, канатты сөздер арқылы ерекше көрініс тапқан. Мысалы, «тұяғы бүтін тұлпар жоқ қанаты бүтін сұңқар жоқ» деген халық мақалы, сол сияқты «даланың кеңдігін бойымызға сыйдырған халықпыз», «кеңдіктен кемелдік - туындайды» деген сөз орамдары құттықтау салтында қазақ жұртының еректігін паш ете алған жолдар дейміз. Ал екінші құттықтау хатынан мынадай жарқын жолдарды шешендіктің үлгісі деп тануға болатын сияқты: «Абай өлеңдерімен бесігін тербетіп», «Жамбыл жырларымен жөргегін ораған», «Махамбеттің өршіл рухымен ержетіп», «Алаш айбынымен кемелденді». Келтірілген бұл тіркестердің әрқайсысының салмағы тұтас өлең, поэманың айтарымен бірдей келіп жатыр. Сондай-ақ, автор қазақ елінің бай да терең табиғатын «рухани арсеналы», «интеллектуалдық деңгейі» деген әлеуметтік, ішінара саяси, мәдени тілмен береді.

Шешеннің сөз саптауы, шешеннің бейнесі тіл заңдылықтары мен стилистикалық қағидаларды меңгерумен ғана өлшенбейді, тіл байлығын жетік білуге де байланысты. Шешендік тілдік қатынаста ең өзекті мәселе – шешеннің айтқан сөзін тыңдаушылардың толық түсініп, соған оң баға беруі. «Шешендіктану ғылымында сөзді түсіну дегеніміз - сөзді тілдік таңбалар ретінде қабылдау, шешеннің айтпағын қандай тілдік құралдармен жеткізгенін ұғыну деген сөз», - дейді шешендіктің тілдік танымын ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалым Г.Қосымова [3, 282–б.].

Шешендікте тілдік құралдарға жасалатын талдау лингвистикалық, грамматикалық, стилистикалық талдаулардан өзгешерек. Лингвистикалық талдау мәтінде қолданған сөздердің тізімін қарастырады, топ-топқа бөліп сипаттайды, грамматикалық жүйеге түсіреді. Лингвистикалық тілдік құралдарды сипаттағанда стилистикамен бірігеді, яғни сөздерді қолданысы түрғысы жағынан жалпыхалықтык, диалектілік, кәсіби, т.б. сөздер деп топтайды. Сөйтіп, стилистикалық белгісі жағынан сөздерді талдап, тіл тазалығы туралы ойлайды. Міне, осы жерде лингвистика стилистикамен жақындасады.

Авторлық сөз қолданыстарды талдау кезінде лингвистика автор қолданған сөздердің сөздігін жасайды. Сөздікте автор қолданған көркемдегіш тілдік құралдарды қарастырады. Осы жағынан лингвистика шешендікке жақындайды.

«Ал стилистика шешендікке қай жағынан көмектеседі десек, біріншіден, шешендік сөздің стильге қатысты толықтық, қысқалық, тазалық тәрізді талаптарын көрсетеді». [3, 282–б.]. Шешендік сөздің толықтығы дегеніміз - ойдың толық қамтылып, баяндалуы, ал қысқалығы дегеніміз - ойдың мейлінше үнемделіп берілуі, тазалығы дегеніміз - басы артық сөздің қатыстырылмауы. Екіншіден, стилистика мәтінді стильдің түрлеріне қарай шешен баяндама, шешен тілді мақала, шешен әңгіме, т.б. деп жіктейді: ғылыми, ауызекі, публицистикалық, т.б. шешендік сөздерді әсерлілігіне қарай рационалды стиль, романтикалық стиль, орта стиль деп айырады. Рационалды стильді - төменгі, романтикалық стильді жоғарғы стиль деп те атайды. Рационалды стиль дегеніміз - ойдың қатаң тәртіппен, байыпты талдаумен, эмоционалды-экспрессивті сөздерсіз «салқын қандылықпен» ұсынылуы; ал романтикалық стиль дегеніміз - тыңдаушылардың сезіміне, көңіл-күйіне әсер ететін көркемдеуіш құралдардың, эмоционалды-экспрессивті сөздердің молырақ жұмсалуы; орта стиль дегеніміз -жоғарыдағы екі стильдің де элементтерінің қолданылуы. Осылайша, шешендік тілдік құралдарды зерделегенде лингвистика мен стилистика жетістіктерін пайдаланады. Шешендік пен лингвистиканы кез келген сөйлеудің түсінікті болуын қадағалау міндеті біріктіреді, ал стилистиканы шешендік пен авторлық даралыққа ұмтылу мақсаты біріктіреді. Шешендік лингвистика мен стилистика жетістіктеріне сүйеніп, ол өзіндік мақсатына қарай тілдік элементтерді грамматикалық мағыналардан тыс қызметте де жұмсай алады.

Мысалы, сөйлемнің айтылу сазына қарай бөлінетін түрлерін өз мағынасында жүмсаумен қатар, сұраулы сөйлемді сұрау мағынасынан бөлек риторикалық сұрақ түрінде көркемдегіш тәсіл ретінде пайдаланады. Сол сияқты шылауларды да өзінің қызметінен (септеулік, жалғаулық) басқа, бір нәрсеге ұқсату, теңеу кызметінде (гүл тәрізді, теңіз сияқты, т.б. түрінде) қолдана алады немесе еөз тіркестерін заңды грамматикалық байланысында жұмсап қана қоймайды (мысалы, анықтауыш), даралық қолданысқа түсіріп, арнаулы мақсатта (эпитет) жұмсайды. Сондықтан шешендік талдауда жалпы лингвистикаға, жалпы стилистикаға тән категорияларды түгендемей-ақ, авторлық қолданысқа тән ерекшеліктерді талдау қажет.

1. 
   Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, 1997.
   
2. 
   Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы. –Алматы, 2005.
   
3. 
   Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері. –Алматы, 2003.