«Елжандылық» ұғымының құрылымдық мәнін

Қазіргі кездегі мектеп тәлім-тәрбиесінің мақсаты жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында қалыптасқан тәрбиеліліктің және оның құрамды көріністері – білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру болып табылатындықтан, технократтық парадигманы жаңа оқу парадигмасымен ауыстыруды ұсынады. Елжандылық тәрбиесі тұлғаны қалыптастыру процесінің маңызды және құрамдас бөлігі ретінде тәрбиенің жалпы заңдылықтары мен принциптерінің негізінде жүзеге асатындықтан, ғылыми-педагогикалық еңбектерді сараптай келе, елжандылық тәрбиенің принциптері 1) сабақтастық және үздіксіздік; 2) жүйелілік; 3) аймақтық; 4) икемділік пен баламалық; анықталды.

Ғылыми еңбектерді саралап, ғалымдардың пікіріне сүйене келе, елімізде қалыптасқан толеранттықтың (төзімділік) негізінде бірнеше факторлар анықталды. Бірінші фактор – Қазақстан азаматтарының елдің болашағына сеніммен қарауы.

Екінші фактор – еліміздің өткен тарихы мен халықтың бай психологиясы.

Үшінші фактор – Қазақстан халықтарының басым көпшілігін құрайтын қазақ халқының өзіндік ерекшелігі.

Төртінші фактор – қазақ халқы ұрпағын кек сақтамайтын етіп тәрбиелей алу қасиеті.

Бесінші фактор – ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған дастан, жырлар, қазақ даласының ойшылдары Қорқыт ата, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари, жыршы Асан Қайғы, Бұхар жырау, Махамбет Өтемісұлылар мен кейінгі қазақ зиялыларының шығармалары арқылы бүгінгі ұрпаққа еліне, жеріне, халқына деген сүйіспеншілікті дәріптеп, зерделеуге мүмкіндіктің болуы.

Алтыншы фактор – Қазақстан елінің мемлекеттік тілі – қазақ тілінің ресми бекітілуі.

Жетінші фактор – көпұлтты Қазақстанның арасында татулық пен келісімнің болуы.

Ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушыларының елжандылығының қалыптасуын әдіснамалық тұрғыда тану үшін «елжандылық», «елжандылықты қалыптастыру», «оқушылардың елжандылығын қалыптастыру» ұғымдарының мәнін ашуды қажет етеді. «Қалыптастыру» түсінігі ғылыми әдебиеттерде бірнеше мәнге ие болады. Оларда «қалыптасу» белгілі бір жағдай немесе дайын қасиет ретінде қарастырылады. Кейбір жағдайда «қалыптасу» деген түсінік «қалыптасып болған, толық аяқталуына жеткізілген» деген мағынаны береді. Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде «қалыптастыру» түсінігі алда тұрған іс-әрекетке жеке тұлғаның бағыт алуы, белсенді өмірлік ұстанымды жүзеге асыруға қажетті білім мен іскерлікті меңгеру екендігі анықталған. Бұл жерде «қалыптастыру» жеке тұлғаның кең көлемдегі сапаларын дәлірек айтқанда жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуын қамтиды. «Қалыптастыру жұмысы» түсінігі педагог-тәрбиеші еңбегіне қатысты айтылады. Бұл жалпы алғанда педагог-тәрбиешінің адамға қатысты нақты міндеттерді саналы түрде шешуге арналған, педагог-тәрбиешінің іс-әрекетінің жиынтығын көрсетеді. Оқушылардың елжандылығын қалыптастыру жеке тұлғаның елжандылық үлгілерін қабылдауы арқылы, елжандылық үлгілерінің білімдерін, елжандылық іскерліктері мен дағдыларын, қызығушылығын, көзқарасын, идеалын қалыптастыру мақсатын көздейді.

Шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің әдіснамалық негіздерін талдау, бұл проблеманың шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің теориясы мен шет тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудің практикасына бөлу арқылы тануға болатынын көрсетті.

Шет тілін оқытуды елжандылық тәрбие берумен ұштастыра жүргізуі үшін педагогтардың басшылыққа алатын шарттарымен анықталады.

Тәрбие қызметіне қарағанда тәрбие жұмысы педагог-тәрбиешінің жасайтын немесе қайта құратын педагогикалық қатынастар жүйесінен туындайтын шарттарды білдіреді.

Сонымен, мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптастыру деп ағылшын тілін оқыту арқылы жеткіншек ұрпаққа ел тарихынан, мәдениетінен, халықтар достығынан білімдер беріп, олардың күнделікті өмірде ел тану білімдері, іскерліктері мен дағдыларын игертуге бағытталған мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеттерінің өзара байланыстарын көрсететін нәтижені түсінеміз. Бұл түсініктің құрылымын біз зерттеп отырған мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптасуының сандық және сапалық жақтарын анықтайтын моделдің өлшемдерінен, көрсеткіштерінен, деңгейлері мен байланыстарынан көруімізге болады.

Мектеп оқушыларының туған елді тануға елжандылығын қалыптастыруға бағытталған: эмоционалдық-мотивациялық, мазмұндық және іс-әрекеттік компоненттер, сонымен қатар олардың қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері, өздерінің жиынтықтарымен қосылып ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптастырудың құрылымдық-деңгейлік моделін құрайды (Кесте 1). Педагогика ғылымында оқушылардың тәрбиелілігі өлшемдеріне, «елжандылық» ұғымының мәні мен елжандылыққа тәрбиелеу үдерісі анықтамаларына берілген көзқарастарды негізге ала отырып, зерттеу пәнімізге қарай ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушылары елжандылығының қалыптасуы моделі жасалынды. Шет тілін оқыту арқылы мектеп оқушыларының елжандылығын қалыптастырудың құрамына кіретін әрбір өлшемді талдау олардың төмен, орта жеткілікті және жоғары деңгейлерін бөліп көрсетуге ықпал етті. Төменде оқушылардың зерттеліп отырған дайындық деңгейлерінің мынадай сипаттамасын көрсетуге болады.

Мектеп оқушыларының елжандылық тәрбиелілігінің алғашқы деңгейін айқындау үшін, оқушыларды зерттеу ұйымдастырылады. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс Түркістан қаласының жалпы орта білім беретін мектептерінде, қазақ мектептерімен қоса өзбек және орыс мектептерінде: №15 М.Жұмабаев атындағы көпсалалы мектеп – гимназиясында, С.Сейфуллин атындағы №4 және Ш.Ниязов атындағы мектептерде үш кезеңде (анықтау, қалыптастыру, бақылау) өткізілді. Экспериментке 290 оқушы қатысты. Оның 150-і эксперимент тобына, 140-ы бақылау тобына тартылды.

Қалыптастыру экспериментінің барлық кезеңдерінде педагогтардың оқу-тәрбие үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу жұмыстарын талдап қорыту, танып-білу және оны жүзеге асыру жүйесінің нәтижесі қарастырылды. Осыны негізге ала отырып ең алдымен Ресей және «Атамұра», «Мектеп» баспаларынан шыққан ағылшын тілі оқулықтарына шолу жасалынды. Шетелдік оқулықтарға, сонымен қатар соңғы жылдардағы басылымнан шыққан Ресейлік оқулықтар және өзіміздің төл оқулығымызға да оқытудың төрт аспектісі енгізілген. Олар: 1) таным - шет тілін оқытуда мәдениеттанулық мазмұнды меңгеруге бағытталған; 2) даму - шет тілін оқытуда психологиялық мазмұнды меңгеруге бағытталған; 3) тәрбие - шет тілін оқытуда педагогикалық мазмұнды меңгеруге бағытталған; 4) үйрену - шет тілін оқытуда әлеуметтік мазмұнды меңгеруге бағытталған.

Шетел және Ресей басылымдарынан шыққан оқулықтармен оқыту шет тілі мәдениетінің төл мәдениетімізбен диалог құруына қайшы келеді. Сондықтан да елжандылыққа бағытталған тақырыптар мен материалдарды іріктеп бағдарлама құрастыру қажет болды. Ағылшын тілі пәні бойынша сыныптан тыс ұйымдастырылған «English Club» (ағылшын тілі) үйірмесіне бағдарлама жасалып, эксперименттік жолмен тексерілді. Бағдарламаның мақсаты ағылшын тілін оқыту үдерісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуге арналған материалдар арқылы туған жерінің, елінің сонымен қатар Ұлыбритания мен Американың және де ағылшын тілінде сөйлейтін елдердің тарихын, мәдениетін, табиғатын, әдебиетін оқу, зерттеу болып табылады. Ағылшын тілі үйірмесінің бағдарламасын құрастыруда шет тілі мәдениетінің мазмұнын меңгерту үдерісінде мазмұн компоненттері (мәдениеттанулық – елдің мәдени фактілері, осы мәдениеттің төл мәдениетінің диалогындағы бөлінбейтін компоненті; психологиялық – сөйлеу әрекетін, қарым-қатынас, оқу әрекетін және т.б. жүзеге асыру қабілет; педагогикалық – адамгершілік, патриотизм, интернационализм, гуманизм, этикалық мәдениет, эстетикалық мәдениет, экологиялық мәдениет; әлеуметтік – қарым-қатынас құралы ретінде 1. сөйлеу, 2. оқу, 3. тыңдау, 4. жазу білігі;) негізге алынды. Бұл жұмысты жоспарлы, жүйелі түрде жүргізу аса маңызды. Егерде бұл жұмыс жақсы жолға қойылып, жүйелі түрде жүргізілсе, онда осы бағдарламаның алдына қойған мақсатын ойдағыдай жүзеге асыруға, оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуге үлес қосты деп есептеуге болады.

«Ағылшын тілі» атты үйірменің бағдарламасында 6, 7 сыныптар бойынша Қазақстан, Ұлыбритания және АҚШ елдеріне саяхат; Ағылшын тілінде сөйлейтін елдер; Түркістан және оның географиясы (географиялық орны, елді мекендері, климаты мен ауа-райы); Қ.А.Ясауидің өмірбаяны және оның кесенесі; Әр елдің тағамдары; Батырлар: Алпамыс батыр, Қобланды батыр және Робин Гуд; Бекзат Саттарханов және спорт. 8, 9 сыныптар бойынша Қазақстан, Ұлыбритания және АҚШ елдерінің мерекелері; Отырар мұражайы және Арыстан-баб; Әл-Фараби, оның өмірбаяны және шығармалары; Халықаралық қазақ-түрік университеті, Оксфорд университеті, Гарвард университеті; Кітапханалар: Алматыдағы Ұлттық кітапхана, Британ кітапханасы; Абай Құнанбаев және Шекспир; Менің сүйікті жазушым. 10, 11 сыныптар бойынша Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, Ағылшын тілі – халықаралық тіл; Қазақстан – менің сүйікті елім; Қазақстан және ағылшын тілінде сөйлейтін елдер (телекөпір); Қазақстан, Ұлыбритания, АҚШ, Канада және Жаңа Зеландияның нышандары; Менің сүйікті мамандығым; Есірткі және жастар; XXI ғасырдағы білім беру жүйесі.

Қалыптастыру экспериментінің соңғы кезеңінде анкеталық сұрақтарды қайталап жүргізу бақылау сыныптарында бірінші және екінші анкета жауаптарының арасында үлкен айырмашылықтың жоқ екендігін көрсетсе, эксперименттік сыныптарда елжандылыққа бағытталған тәрбие процесі тиімділігін көрсетті. Ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушылары елжандылығының қалыптасуы компоненттерінің даму деңгейлерінің эксперимент басындағы және соңындағы көрсеткіштері кесте 2-де берілген (Эксперимент тобында – 150; Бақылау тобында – 140)

Кесте 2 - Ағылшын тілін оқыту арқылы мектеп оқушылары елжандылығының қалыптасу компоненттерінің даму деңгейлерінің көрсеткіштері %

Қорытынды нәтижелерден мынаны көруге болады: егер эксперимент тобындағы алғашында төмен деңгейді көрсеткен оқушының саны – 31,3% болса, эксперимент соңында төмен деңгейді оқушының саны – 2,1% төмендеді, орта деңгейдегілердің саны алғашында – 41,8% болса, соңында олардың саны – 30,9% болды, жеткілікті деңгейді алғашында 26,9% көрсетсе, соңында олардың саны – 45,4% көтерілді, жоғары деңгейді алғашында ешбір оқушы көрсетпесе,

Жоғарыда келтірілген эксперимент нәтижелері эксперименттік топ оқушыларының елжандылығының қалыптасу деңгейлерінің табысты динамикасын көрсетті.

Сурет 1 - Ағылшын тілін оқыту арқылы оқушылар елжандылығының қалыптасуы