Шоқан Уәлихановтың туғанына 180 жыл толуына арналған

Аққан жұлдыз атаныпсың,

Жан бабам!

Ғасырлардан ғасырларға самғаған.

Сорғалапсың қараңғыда тұңғиық,

Тамғандай - ақ ғарыштағы таңбадан.

Асыл бабам,

Аққан жұлдыз атанған,

Аққан жұлдыз,

Лапылдағын от - арман,

Аққан жұлдыз,

Ағып өткен найзағай.

Саналардың сағыныш тауын қопарған, - деп ақын Еркеш Ибраһим жырлағандай халқымыздың ойшылы, ұлттық мақтанышымыз Шоқан Уәлихановтың қысқа да саналы ғұмырында артына қалдырған сан қырлы ғылыми еңбектері туралы кеңінен мағлұмат беріп, елі, халқы үшін істеген игі істерін мақтан, үлгі ету мақсатында ұсынылып отырған «АҚҚАН ЖҰЛДЫЗ» атты әдеби – танымдық кешке қош келдіңіздер!
Орталарызда: Төлендин Жантөре «Адай» күйімен
1 – жүргізуші: Дастан

Ия, қазақ сахарасында «құйрықты жұлдыз» атанған Шоқан Уалиханов есімі мәңгі ұмытылмайды. Шоқанның таланты телегей теңіз, оның ғалымдық өрістері ұлан – байтақ биіктерге серпілтіп жатады.

Шоқан Уәлиханов (Мухаммедқанафия)

Шыңғыс Уәлиұлы – аға сұлтан

Уәлихан – хан

Абылай (Әбілмансұр) – жүздердің басын қосқан хан

Әбілфаиз – Бұқара ханы

Есім – хан

Жәнібек – қазақ хандығын құрушы

Жошы – хан

Шыңғысхан – әлемді билеуші хан.

Шоқанның тағы бір інісі – Мақы (Мақажан) Уәлиханов (1844 – 1923) суретші болған.Петербургтегі көркем өнерпаздар академиясының шеберханасында суретшілік қызметін атқарған. Мақы Петербургте 11 жыл тұрған. Қазақстанның атақты суретшісі Шота Уәлиханов Мақының немересі.

Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде туған. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан болған. Өз атасы Уәли де хан болған. Арғы атасы қазақтың ұлы ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында өткен.

Шоқанның рухани байлығының басты белгілері бала кезінде-ақ біліне басталды. Ол ерте есейіп, үлкендерше ойлайтын болды. Бала Шоқанның рухани жағынан өсуіне әжесі Айғаным үлкен әсер етті. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі білім мен халық даналығының сарқылмас көзі болды. Ол Шоқанға қазақтың ежелгі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі қатысқан тарихи оқиғаларды еске алып отырды. Халықтың озық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің соңына дейін ұмытпай есте сақтады.

Ғылым оқып, білгенше,

Тыным, тыныштық таппаған.

Дүние кезіп көргенше

Рахат іздеп жатпаған.

Құйрықты жұлдыз секілді

Туды да көп тұрмады.

Көрген, білген өкінді

Мін тағар жан болмады.

1 – жүргізуші: Дастан

Шоқан Уалиханов туған халқы үшін көп еңбек етті, оның салт – дәстүрін, әдет ғұрпын, дінін тілін және тұрмыстық ерекшеліктерін зерттеді. Бір сөзбен айтсақ, Шоқан – ғұлама.

Әлемді шолып ой көзбен,

Тереңге сүңгіп бойлаған.

Қайғыны жазып бойды езген,

Толғанған әр кез ойлы адам.

Тарихшы елді зерттеген,

Сапармен барып Қашқарға!

Сандуғаш:

Тауларын кезіп Тянь-Шань,

Манасын жазған қырғыздың.

Жете алмай кеткен сан қыран

Нақ жұлдыз еді бұл біздің.

Жоңғардың батыс сілемін,

Мекендеп қалған мәңгілік.

Туған жер жауып кілемін,

«Алтынемел» тұр жаңғырып.
2 – жүргізуші: Арай

1847-1853 жылдары оның әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы, батыс, орыс әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері жүрген.

1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторымен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы Алматыға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.

Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы» атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттейді. Осыдан барып оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, география саласындаы даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.

Қазақтын көгінде,

Әлемнің төрінде,

Жарқырап, жайнаған

Жұлдыздай көрінді - деп ақын жырлағандай тарихшы, публицист, лингвист, географ, археолог, этнограф, саяхатшы Шоқан Уәлиханов туған халқы үшін көп еңбек етті, оның салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, дінін,тілін және тұрмыстық ерекшеліктерін зерттеді.Бір сөзбен айтсақ, Шоқан – ғұлама.


Арнұр:

Ш.Уәлиханов 1856 жылы аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.С.Семенов-Тян-Шанскиймен танысты. Ол жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсіне қайран қалды. Шығыс қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне жасаған сапары Шоқанның ғалым ретіндегі даңқын арттырды. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның тарихын, энтнографиясын және халықтық поэзиясын зерттеді. Қырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазып алды.

Шоқан – саяхатшы. П.П.Семенов-Тянь-Шанский өзінің Жетісу бойындағы зерттеулерін жүргізген кезде Шоқан пікіріне үнемі ден қойып, ақылдасып отырған. Ыстықкөл сапарында біраз жерлерді бірге аралаған. Семенов-Тянь-Шанскийдің ұсынуымен 1857 жылы 27 ақпанда Шоқан Орыс География қоғамының толық мүшелігіне сайланады. Бұл орыс қоғамы зиялыларының, орыс ғылымының жас ғалым еңбектерін зор бағалағандығы, ғылым мен мәдениетке қосқан үлесін мойындағандығы екенінің дәлелі.

Дарынға бақ тілеп,

Айтылып ақ тілек,

Ғылымның шыңында ол,

Қанатын жоғары қақты - деп Шоқанды қазақ халқының ғана емес, жалпы ғаламның азаматы ретінде таниды.
Нұрберген:

1858-1859 жылдары Шоқан атақты Қашғария сапарына барып қайтты. Шоқанға дейін өлкеде бірде-бір зерттеушінің болып қайтуының сәті түспеген еді.

Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлік еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы Санкт-Петербургте ол орденмен марапатталып, әскери шені де жоғарылатылды. Оны орыс патшасы ІІ Александрдің өзі қабылдады. Осы кездесу кезінде Шоқан патшаға орыс шенеуніктерінің қазақ халқына жақсы қарауы жайлы өз өтінішін батыл жеткізді.
Самат:

«Шыңғыстың сүйген ұлы Шоқан еді,

Империя – патша жұрты тәмам көрді.

Өнері топтан асқан жігіт еді,

Сұм тағдыр сапар жолда қаза берді », - деп жырлады Ақан сері.


Мақсат:

Арқада жер жетпейді Бурабайға,

Бөленген бұйра сыпсаң қарағайға.

Кербез сұлу Көкшетау Арқадағы,

Ертеде қоныс болған Абылайға. Шоқанның ата - бабаларына қоныс болған жер -Көкшетау елі (Слайд)

2 – жүргізуші: Арай

Шоқанның өмірі – ең үлгілі өмір. Ол не бары 30 жасқа келіп қайтыс болды. Сондықтан да шығыстанушылар оның өмірін аққан жұлдызбен, жарық жұлдызбен, дала жұлдызымен теңеп келеді. Шоқан – ғасырларға қызмет ететін ұлы тұлға.

Өзі батыр тарихшы да, заңгер де,

Саяхатшы, географ, фольклорист,

Ағартушы - демократ,

Əдебиетші ғалым еді əлемде.

Қостанайдың нағыз өзі тумасы.

Басқа елде мұндай батыр тумады,

Мақтан етіп Шоқан аға есімін,

Барша əлем дүркіретіп тойлады.

Мұхаммед Қанафия шын аты,

Арғы атасы Абылай хан болғанды.

Мың сегіз жүз отыз бес туып ап,

Мың сегіз жүз алпыс бесте қоштасты.

Кеткенімен қайта келмес əлемге,

Жадымыздан кетпейді ғой əлі де,

Қала береді жадымызда мəңгіге.