СӨЖ Әлеуметтану ғылымының даму тарихы

• СӨЖ
• Әлеуметтану ғылымының даму тарихы
• Келдос Л.Е.

• Біршама жас ғылым болып табылады. Өйткені оның ғылым ретінде қалыптасуының өзіне қоғамдық дамудың белгілі кезеңінде ғана қажеттілік туды.

• Әлеуметтану

Әлеуметтану ғылымының кеш пайда болуынан оған дейін қоғам және қоғамдық құбылыстар жайлы ойлар болмады деуге болмайды, қоғам туралы ойлар басқа ғылымдардың шеңберінде көріне бастады: философиялық, экономикалық, тарихи, саяси шығармаларда бой көрсетті.

• Әлеуметтану ғылымының кеш пайда болуынан оған дейін қоғам және қоғамдық құбылыстар жайлы ойлар болмады деуге болмайды, қоғам туралы ойлар басқа ғылымдардың шеңберінде көріне бастады: философиялық, экономикалық, тарихи, саяси шығармаларда бой көрсетті.

• Конфуцийшылардың қоғам туралы іліміндегі негізгі мәселе -

• адамдар арасындағы қатынас және тәрбие мәселесі: абыройлылық, шыншылдық, өнегелілік, адамгершілік,қайырымдылық кішіпейілділік, адамды сүю, тура жолмен жүру.

Конфуциий:

• Адамдар арасындағы әлеуметтік қатынасты

• Борыш пен заңды мойындайтын, оны бірінші орынға қоятын адам

• Өз пайдасын көдейтін адам

• Ω

• Олардың адамдық образдарындағы айырмашылықтарды ашу арқылы көрсетеді.

Ежелгі Үндістан

• Буддизм және Джайнизм мектептері:
• Этикалық, эстетикалық нормалар, мінез-құлық нормалары, тақуалық (аскетизм- «нәспіні тыю») мінездің формалары беріледі. Ондай нормалардың бірі ретінде «тірі жанға зиян келтірмеу принципі негізге алынады.
• Шығыста әлеуметтік ой-пікір прагматистік (тәжірибелік) сипатта болды. Жағымды мінез-құлық үлгілері тек уағыздалып, адам міндеттерінің тізбегін атаумен шектелді.

,

• Антикалық алғашқы әлеуметтанушыларды әлеуметтік философтар деп атайды. Олар қазіргі әлеуметтанушылар сияқты салт – дәстүрді, адамдар арасындағы қарым–қатынасты зерттеді, фактілерді жинақтап қорытты, тұжырымдар жасады, бәрі –бәрі қоғамды қалай жетілдіру керектігі жөніндегі практикалық нұсқаулармен аяқталады. Антикалық дәуірде «қоғам» мен «мемлекет» ұғымдары ажыратылмай, синонимдер ретінде қолданылады.

• Платон (б. з. д. 427-347)
• мен Аристотель (б. з. д. 384-322).

Жалпы әлеуметтану мәселелеріне арналған алғашқы еңбек Платонның «Мемлекеті». Ол еңбек бөлінісінің ерекше рөлін баса көрсетіп, бірінші болып стратификация теориясының негізін қалады. Оның теориясы бойынша қоғам үш топқа бөлінеді:

• Жалпы әлеуметтану мәселелеріне арналған алғашқы еңбек Платонның «Мемлекеті». Ол еңбек бөлінісінің ерекше рөлін баса көрсетіп, бірінші болып стратификация теориясының негізін қалады. Оның теориясы бойынша қоғам үш топқа бөлінеді:
• 1) Жоғарғы мемлекет басшылары, даналар, аристократтар;
• 2) Орта, тәртіпсіздік пен бүлікшіліктерді басатын әскерлер;
• 3) Төменгі, қолөнершілер мен шаруалар кіреді.

• П л а т о н.

Платон ілімінде:

• Әлеуметтану үшін басты нәрсе:
• Қоғамдық еңбек бөлінісі – қоғамдық қатынас үшін маңызда фактор;
• Таптық күрестің болуы – ол еңбек бөолінісі мен адамның табиғи теңсіздігінен туындайды;
• Қоғамдағы адамдар бірлігі үшін қажетті тәрбие мен қоғамдық сана қажеттілігі.

Аристотель:

• Оның ілімінде қоғамдағы тәртіптің тірегі – орта топ. Одан басқа қоғамды екі топ бай – плутократия және меншігі жоқ - пролетариат бар.
• Мемлекет мынадай жағдайда жақсы басқарылады:
• 1) егер кедейлер тобы мемлекетті басқарудан шеттетілмесе;
• 2) байлардың мүдделілік өзімшілдігі шектелсе;
• 3) орта топ көпшілікті құрап қоғамда тұрақтылық қалыптасады.
• Қоғамды жетілдіру адамдарды теңестіру емес моральдық жағынан елді көтеру керек деп үйретеді

Әлеуметтану ғылымының қалыптасуына әсер етуші әлеуметтік факторлар:

• Себептер:
• Франциядағы үш революция (1789, 1830, 1848) – яғни қоғам мен ондағы өзгерістерді зерттеуге алғышарттар туындайды.
• Жаратылыстану ғылымының дамуы (химия, физика, биология).
• Англиядағы, Франциядағы капитализмнің дамуы.
• Қалалардың өсуі.

Әлеуметтанудың дамуы төрт негізгі кезеңінен өтті

• 1-кезең. Әлеуметтану XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 20 – 30 – жылдарының басында - Бұл кезеңде әлеуметтану философиядан бөлініп шығады, қоғамды зерттеудің, түсіндірудің жаңа ғылыми, әдістемелік тұжырымдарын іздестіре бастады, алғашқы мектептер, бағыттар, ілімдер қалыптасты. Бұл кезеңде әлеуметтанудың қолданбалы саласы қалыптаса бастады.
• 2- кезең. Қолданбалы әлеуметтану XX ғасырдың 30-60 жылдары. Бұл кезеңде әлеуметтанудың әдістемелік және әдістік аппартын дайындау басталды, әлеуметтану эксперементальды (практикалық ) ғылымға айналды.
• 3- кезең. ХХ ғасырдың 60-90 жылдары. Бұл кезенде әлеуметтану өткен кездегі әлеуметтанудың теорияларын алуан түрлі ой-тұжырымдарын өмірде қолдана бастады.
• 4-кезең. Бүгінгі таңда әлеуметтану әлемдік шеңберде жүйелі білімге айналды. Бұл кезеңде әлеуметтану ғылымында алуан түрлі тұжырымдамалар, көптеген теориялар пайда болды.

Әлеуметтанудың дербес ғылым ретінде пайда болуы француз философы Огюст Конттың есімімен байланысты(1798-1857 ).

• Әлеуметтанудың дербес ғылым ретінде пайда болуы француз философы Огюст Конттың есімімен байланысты(1798-1857 ).
• Ол ең алдымен Батыстағы позитивті философияның негізін қалаушы. «Позитивті философияның курсы» (1830 ж.) деп аталатын 6 томдық еңбегі жарық көреді. Осының үшінші томында алғаш рет Әлеуметтану деген ұғымын енгізген

• теологиялық

• позитивтік

• метафизи-калық

• О.Конт адамның интеллектуалды дамуының үш сатысын ұсынады:

КОНТТЫҢ ҮШ ТҮРЛІ ЖАҒДАЙ ТУРАЛЫ ЗАҢЫ :

• О.Конттың социологиялық концепциясында басты екі идея:

• қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану

• әлеуметтік реформаларды жасауда іс жүзінде ғылымды қолдану

Конт әлеуметтануды

• Конт әлеуметтануды
• 2-ге бөлді:
• 1. Әлеуметтік статика -әлеуметтік жүйелердің өмір сүруінің жағдайлары мен қызмет ету заңдылықтарын қарастырады. Әлеуметтік институттардың қызмет етуі мен қоғамдық бірлікті қалыптастырудағы ролі қарастырылады.
• 2. Әлеуметтік динамика- әлеуметтік жүйелердің дамуы мен өзгерістерінің заңдылықтарын қарастырады.

О. Конттың әлеуметтануды дамытудағы ролі:

• Алғаш рет қоғамды ғылыми тұрғыдан танудың қажеттілігін негіздеді;
• Әлеуметтануды әртүрлі экспреименттерге, бақылауларға негізделетін ерекше ғылым ретінде анықтады;
• Әлеуметтану ғылымында эмпирикалық зерттеулерді жүргізу мәселесін көтерді;
• Тарихи дамудың заңдылық сипатын, әлеуметтік құрылымды және ондағы әлеуметтік институттардыың өзіндік ерекшеліктері мен маңызын негіздеумен анықталады.

О. Конттың әлеуметтанулық концепциясындағы екі басты идея:

• Біріншісі- қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану;
• Екіншісі – әлеуметтік реформаларды жасауда іс жүзінде ғылымды қолдану.

• Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың бірі – Эмиль Дюркгейм (1858 – 1917 ж. ж.):
• Ол француз фиолософы және әлеуметтанушысы, Бардосконың (1887 ж.) және Париждің (1902 ж) университетітің профессоры болған. Дюркгеймнің әлеуметтануды тани бастауына Конт әсер етеді.
• Оның шығармалары “Өзіне-өзі қол жұмсау”, ”Қоғамдағы еңбектің айырмашылығы”(1893 ж.), ”Социологиялық әдістердің ережесі” (1895 ж.), ең үлкен шығармаларының бірі “Элементарлы діни өмірдің формасы”(1912 ж.) жазған.

• Социологизмнің мәні мен мазмұны әлеуметтілікте. Тек әлеуметтілік арқылы зерттеу, басқаша айтқанда, қандай да бір әлеуметтік құбылысты, процесті алмайық, олардың бәрі әлеуметтік ортамен байланысты өмір сүреді. Қоғам – ерекше құбылыс, оны табиғатпен, психикамен шатастырып, алмастыруға болмайды. Әлеуметтанудың методологиясы (яғни, әдістемелері) жаратылыстану ғылымдарына ұқсас болуы қажет, әлеуметтану өз алдына ғылымға айналу үшін оған белгілі бір жағдайлар қажет, осылардың ішінде оның тек қана өзі зерттейтін, өзіне ғана тән пәні мен таным әдістемелері болуы керек. Э. Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік нақты мәні бар, оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуі керек.

• Дюркгеймнің «социологизм» методологиясы

Э. Дюркгейм діннің ерекше әлеуметтік тұжырымын да жасады. Ол дінді қоғамның өзі, қоғам барлық киеліктің, қасиеттіліктің шығатын көзі деп есептеді. Осыған орай әлеуметтік бірлікте дін шешуші рөл атқарады. Қоғам дінсіз өмір сүре алмайды. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді бейнелейді.

• Э. Дюркгейм діннің ерекше әлеуметтік тұжырымын да жасады. Ол дінді қоғамның өзі, қоғам барлық киеліктің, қасиеттіліктің шығатын көзі деп есептеді. Осыған орай әлеуметтік бірлікте дін шешуші рөл атқарады. Қоғам дінсіз өмір сүре алмайды. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді бейнелейді.

• Қоғамдағы реттілік пен ретсіздіктердің себептерін зерттеудің маңыздылығына мән берді (ұжымдық сана, сенімдер, нормаларға ерекше мән берілсе әлеуметтік интеграция орнайды, ал керісінше болса қоғам аномияға-(ретсіздік) ұшырайды деп түсінді) осыдан барып;
• Өзіне-өзі қол салу белгілі әлеуметтік топ өкілдеріне тән сипат және сондықтан да ол әлеуметтік құбылыс, яғни «әлеуметтік факт». Ол жеке дара ерекшеліктерге байланысты емес, ол адамның әлеуметтік қызметіне негізделеді.
• Моральдық мәселе.
• Девиацияның себебі неде деген мәселелерді қарастырды. Оған жауап: біріншіден, ол ерекше құбылыс және адам көңілін тартқыш қасиеті болуы. Екіншіден оған назардың басым болуы оған деген халықтағы, мемлекеттегі қобалжулықтың көтеріңкі болуы деп жауап берді.

• Дюркгейм мына мәселелерге көңіл бөлді: