Сөж инклюзивті білім беру Дайындаған
жүктеу/скачать 78,73 Kb.
|
1.Жақсылық Панаби
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. Инклюзивті білім беру жағдайында есту қабілеті зақымдалған мектепке дейінгі оқушыларға көмек көрсету
- Пайдаланылған әдебиеттер
|
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университет СӨЖ Инклюзивті білім беру Дайындаған : Жақсылық Панаби 211 топ Жоспары : 1. Есту қабілеті зақымдалған төменгі сынып оқушыларға қоршаған әлемді таныстырудың түрлері мен әдістері 2. Инклюзивті білім беру жағдайында есту қабілеті зақымдалған мектепке дейінгі оқушыларға көмек көрсету Сөйлеу тілі есту қызметінің нашарлауына тікелей тәуелді. Естімейтін балалар нашар еститіндерге қарағанда даму деңгейі төмен. Естімейтін балалар сөйлеу тілін арнайы оқыту барысында ғана меңгереді, ал нашар еститіндер өздерінің есту қызметінің қалдығы көмегімен, сөздік қорын аз да болса жинай алады. Педагогикалық дерісті дұрыс ұйымдастыру үшін сөйлеу тілінің деңгейін, арнайы білім беру мекемесін анықтау мақсатында есту қызметінің деңгейін білу қажет.Сөйлеу тілінің дамуына есту қызметінің бұзылу уақыты үлкен әсер етеді. Есту қызметі бала өмірінің қай кезеңінде болмасын бұзылуы мүмкін, сөйлеу тілінің деңгейі де осыған байланысты болады. Есту қызметі қанша ерте бұзылса, сонша сөйлеу тілінің деңгейі төмен болады. Мектеп жасына дейінгі нашар еститін балалардың сөйлеу тіл деңгейінің диапазоны кең: бала нақты заттарға қатыстырмай, жеке буындарды айтып, былдырлағаннан қысқа сөз тіркесіне тіпті аграмматизмді және онсыз сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлеу тілін меңгерген болуы да мүмкін. Бірақ есту қызметі бұзылған бала қарым-қатынастық сөйлеу тілі дамыған кезде де оның тілінде өзіндік ерекшеліктері болады. Дыбысталудың өзіндік бұзылушылықтары болады («жазылған» артикуляция, екпінді бұрып айту және т.б.). Нашар еститін балаларда пассивті және активті сөздігінің көлемі қатысты, ал есту қызметі қалыпты мөлшерде пассивті сөздік қорынан әлде қайда басым болады. Есту қызметі бұзылған бала өзі сөйлеу тілінде қолданатын сөздерді ғана жақсы түсінеді. Бұл балалардың сөздігінде жалпы мағыналы сөздер болмайды (керемет, жеңіс, арман, еркін, байсалды және т.б.), сол сияқты бүтіннің бөліктерін білдіретін нақты сөздер де бар. Бала ұқсас заттардың атауын білмейді. Мысалы,үй деп шалашты да, ит үйшігін де атайды. Сол сияқты мағынасы мен дыбысталуы, ұқсас сөздерді ауыстырады (бақ-гүлзар және т.б.). Мағынасы ұқсас сөздер лексиконында қажетті сөздер болмағандықтан, есту қызметі көмегімен ажырата алмағандықтан акустикасы ұқсас дыбыстарды шатастырады. Сөйлеу тілінің тәжірибесінің аздығы, сөздік қорының таяздығы және сөздің басы мен аяғын толық естімегендіктері тілдің грамматикалық құрылысын меңгеруге әсер етеді. Жиі кететін қателіктері тоқталып өтейік: — синтаксистік байланыстың үйлесімділігі мен ережесінің бұзылуы; — артық шылау сөздерін қосу, ауыстыру, қоспау; — септік жалғауларын шатастыру; — сөздерді дұрыс қолданбау; — сөйлем мүшелерін тастап кету. Нашар еститін балаларда сөздің дыбыстық құрамы туралы нақты түсініктері болмайды, бұл олардың дыбысты айтуы мен жазуынан байқалады. Бала сөзді бұрыс естігендіктен сөздерді өзгерген түрінде естерінде сақтайды, сондықтан да оны қате айтып, жазады. Жиі кездесетін қателіктер түрі: — дыбыстарды араластырып жіберу (қатаң-үнді, ұяң және т.б.); — аффрикат; — дыбыстарды тастап кету; — дара дыбыстардың орнын ауыстыру және қосу; — сөздің екпін түспейтін бөлігін тастап кету. Бала қаншалықты кіші болса,оның арнайы сабақ «өтілі» соншалықты аз, сондықтан да жіберетін қателері де көп болады. Сөйлеу тілінде синтаксистік құрылымдарды пайдалану, оның сөйлеу тілінің дамуына тәуелді болады. Нашар еститін балалардың дауыс реңі кедей, сөйлеу тілі бірқалыпты, айқын емес,көңілсіз болады. Балалар жиі қайталап сұрайды, айтқан адамның артикуляциясын бақылайды. Балалардың көп бөлігі сөзге түсетін екпінді дұрыс қоя алмайды. Ұсынылған әдістеме нашар еститін мектепке дейінгі балалардың сөздік қор көлемін, өзіне айтылған сөзді түсінуін, байланыстыра сөйлеу тілінің даму деңгейін анықтауға бағытталған. Сөздік қор көлемін анықтау және өзіне айтылған сөзді түсінуін бағалау. Сұрақтар мектеп жасына дейінгі нашар еститін балаларда жиі кездесетін қиындықтарды талдау үшін таңдалып алынған. Сұрақтар мазмұны нашар еститін мектеп жасына дейінгі балалардың меңгеруіне қиындық туғызатын тақырыптарға негізделген. Түсініктерді жинақтауы, адамдардың кәсібін, туыстық қатынасы, табиғат құбылыстары мен заттардың белгілері туралы білімі тексеріледі. Сұрақтың әр түрлі лексикалық – грамматикалық құрылуы, өзіне айтылған сөзді түсіну деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. А). Әр түрлі қатынасты түсінуді талап ететін сұрақтар. Алмұрт, алма, апельсин – бұлар не? Сен қандай мамандықтарды білесің? Алматы, Мәскеу, Астана – бұлар не? Сен көліктің қандай түрін білесің? Үй (жабайы) жануарларын ата. Байланыстыра сөйлеу білу деңгейін анықтау. Бала тапсырманы орындай отырып, сюжетті суреттегі жағдайдың бірізділігін табуға міндетті. Байланыстыра сөйлеу тілінің даму деңгейін бағалап қана қоймай, ойлай білуге үйрету. Балаға әр қайсысы біткен істі білдіретін 4 сурет ұсынылады. Тапсырмаға нұсқау: «Суретке қара. Суреттерді ретімен біріншісін, екіншісін, үшіншісін, төртіншісін қой. Мұнда ненің суреті салынғанын айтып бер». Сөйлеу тіл дағдыларын тексеру. А). Істелген іс туралы есеп бере отырып, тапсырманы орындау. Әрбір балаға алты-алтыдан тапсырма беріледі. 1. Тұр. Орындықты және басқа жиһазды көрсет. 2. Менен қарындаш сұра. 3. Апельсинді емес, алма суретін сал. 4. Кітапты ал және шкафқа қой. 5. Есікті жап. 6. Ботадан апасының атын сұра. Ә). Сұрақтарға жауап бер. Әрбір балаға алты-алтыдан сұрақ беріледі. 1. Сенің атың кім? 2. Сенің апаңның аты кім? 3. Сенің жасың нешеде? 4. Сен қайда тұрасың? 5. Қазір қандай жыл мезгілі? 6. Бүгін ауа райы қандай? Балалардың жауаптары бағаланады және хаттамаға жазылады. Сөйлеу тілін тексеру, үш түрлі тексеріс түрі бар әдістеме бойынша жүргізіледі. Сөйлеу тілінің дағдысын тексеруге екі тапсырма енеді: нұсқауды орындау және сұрақтарға жауап беру. Берілген екі тапсырма сөздік қорын тексеруге арналады: дыбысталу ерекшеліктерін белгілей отырып, белсенді сөз қорын бағалау мен пассивті сөздік қорын тексеру. Балалардың грамматикалық тіл құрылысын меңгеру деңгейін және байланыстыра сөйлеу дағдыларына үш тапсырма берілген: суреттер бойынша сөйлем құрау, өзінің іс-әрекеті туралы хабарлау және сюжетті сурет бойынша байланыстыра әңгіме құрастыру. Тапсырманың барлық түрі балалармен жеке – дара жүргізіледі. Келесі талаптарға сүйене отырып, таңдалған сөздік материал бағдарлама талаптарына сәйкес болуға міндетті. Сөздердің тізіміне қосылатын сөздер: — нақты заттардың атын білу үшін зат есімді, осы заттардың белгілерін білдіретін сын есімді, іс-әрекетті білдіретін етістік; — күнделікті өмір, қоршаған орта туралы балалардың түсінігін білдіретін және әр түрлі сабақтар кезінде, түзімдік жағдайларда жиі қолданылатын сөздер; — иллюстративтік материалды пайдалана отырып, олардың түсініктерін тексеру сөздері. Нашар еститін балалардың сөйлеу тілінде жіберетін қателіктері жазған кезде де қайталанады. Жазу барысында жіберілетін қателіктер есту қызметінің бұзылу түріне тәуелді: кондуктивті бұзылу кезеңінде төменгі және орташа жиіліктегі дыбыстарды (У,О,Ы,Р,Л,М,Н,Д,Г,Б,Х,Т,Ц,В,К), ал нейросенсорлық бұзылыстар кезінде жоғары жиіліктегі дыбыстарды жіктеу қиынға түседі (И,Ә,Ш,Ж,Ч,Щ,С,З,Ф), сондықтан көрсетілген дыбыстарды жазған кезде олар түсіп қалады, ауыстырылады немесе араласып кетеді. Сөйлеу тілінің дамуына баланың мектепке дейінгі тәрбиесі үлкен әсер етеді. Балаға арнайы көмек қаншалықты ерте көрсетілсе, соғұрлым оның сөйлеу тілінің қалыптасуы дұрыс дамиды. Балалардың арнайы мекемелерге баруы (балабақша, есту қабілеті мен сөйлеу тілі бойынша зертхана жанында ашылған топқа және т.б.), сол сияқты олармен мақсатты бағытта жүргізілген жұмыс балалардың мектептегі даму деңгейіне әсер етеді. Баланың сөйлеу тілінің дамуына оның тұрақты зейіні, салмақтылығы, есте сақтау қабілеті, зердесінің дамуы және жалпы дамуының әсері, оның арнайы педагогикалық жағдайда құрылған сөйлеу тілін жақсы және тез меңгеруіне себебін тигізеді. Баламен жүргізілетін дамыту түзету жұмысын дер кезінде бастау үшін, баланың өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ естуіне зер салу керек, қажетті көмек неғұрлым ерте басталса, бала еститін құрбыларынан көп артта қалмайды. Есту қызметі сәл төмен болса да, егер арнайы оқытпаса, жасқа толғанда ешқандай сөз айта алмайды. Баланың дыбысты қабылдауы біртіндеп қалыптасады,әрбір жастың өзінің ерекшелігі бар. Бала құрсақта жатқанда да дыбысты сезінеді. Бұны арнайы құралдар көмегімен дыбыс дабылы берілгенде баланың жүрек соғысының жиілігінің өзгеруі анықтайды. Бала өмірінің алғашқы сағаттарында арнайы тексеру арқылы баланың есту қызметін анықтауға болады. Баланың есту қабілетін өмірінің екінші-үшінші апталарынан, ешқандай арнайы құралсыз оның дыбысқа деген реакциясын бақылауға болады. Есту қызметін жұмылдыру дегеніміз –бұл бала ағзасының сыртқы тітіркендіргіштерге деген реакциясы. Бұл реакция балаға жақын жерден шыққан қатты дыбыс пен айқай кезінде пайда болады. Бірнеше секундта (кейде 15-20 сек.) бала қозғалмай тына қалады. Кейде дабылдың дауысы тоқталғанша созылады. Бұнда реация алғашқыда дыбысталатын ойыншыққа, кейіннен дауысқа пайда болады. Нәресте өмірінің екінші айының бірінші аптасында сөйлеп тұрған ересек адамға қарап жымияды, содан сәл кейінірек (2 ай 2 аптадан соң) дауыс реакциялары пайда болады. Бала ересек адаммен сөйлескен сияқты болады. Баланың бұл жымиуы мен гуілдеуін ата-аналары баланың өздеріне Берген жауабы деп ойлайды. Бірақ бұндай реакция естімейтін балаларда да болады. Бұл реакция балаға қараған жылы жүзден, көзқарастан туындайды. 2-3 айда (шала туған, әлсіз балаларда 3,5-4 айда) еститін нәрестеде дыбыс шыққан жаққа басын бұру, көзін аудару сияқты дыбысқа реакция пайда болады. Зерттеушілер бұл реакция алғашқы реет Адам дауысына пайда болатынын байқады. Бала басқа дыбыстарға назарын кеш аударады. Реакциялардың жылдам пайда болуының өзіндік ерекшеліктері бар. Кейбір балалар дауыс шыққан жаққа сол сәтте, екінші бірі дыбыс тоқталғанда, ал басқалары тоқталғаннан кейін 0,5 минуттан соң ғана басын бұрады. Нәресте ең алдымен дыбыс бағытын оң және сол жағынан, кейіннен артынан шыққан дыбысты ажырата алады. Ең кішкентай бала 3 м аспайтын қашықтықтағы дыбысқа басын бұрады, тек алты айдан ақанда ғана 5-6 м жердегі дыбысқа көңіл аударады. 3 айдан 6 айға дейінгі көптеген балаларда айқайға немесе бөтен дыбыстарға деген кері реакциялар пайда болады. Бала тітіркеніп, көзін кең ашып, тына қалады, содан кейін бетін тыжырайтып, қызарады, кейде 10-15 сек кейін айқайға басады. Бұл реакция тұрақсыз, бұл баланың жағдайына, әсіресе оның өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді. Бұндай реакция көп жағдайда қорқақ балалар бойында тіпті, сәл тітіркендіргіштерге де пайда болады. Сонымен балаларды мұқият бақылай отырып, есту талдағыштар дамуының қалыпты мөлшерден ауытқуын ерте жастан-ақ байқауға болады. Егер бала дыбыс шыққан жаққа басын бұрмаса, ешқандай реакциясы болмаса, баланың жымиып күліп, былдырлағанына алданбаған жөн. Осындай қауіпті белгілер байқалысымен, баланы жақын арадағы сурдолог дәрігерге немесе арнайы ғылыми орталықтағы мамандарға көрсету керек. Мамандар баланың есту қызметі жағдайының диагностикасын жүргізіп, қажетті жағдайда есту аппараттарын таңдайды, дефектолог педагог баламен жүргізілетін оңалту сабақтарының әдістемесімен таныстырады. Бала өмірінің алғашқы 1,5 жылдағы жас ерекшеліктері ескере отырып, есту қызметін ПМПК жағдайында объективті әдістермен, шартсыз бағдарлы реакциясын тіркеу негізінде жүргізіледі. Әлі отырмайтын баланың жөргегін шешіп, бөлейтін үстел үстіне жатқызады. Баланың жымиысын, аяқ,қол қозғалысын туғызу үшін сурдопедагог балаға еңкейіп, еркелете сөйлейді. Ол ашық түсті ойыншықты баланың көз алдында 30-40 см қашықтықта оңға, солға аыстырып, баланың көңілін аударады. Көмекші сол сәтте оң немесе сол жағына қашықтықта шарманка дауысын шығарады. Сурдопедагог баланың реакциясын бақылайды. Егер балада ешқандай реакция болмаса, көмекшісі 0,5 м жерге жақындап, қайтадан дабыл береді. Реакциясы болмаған жағдайда тағы да қашықтық азайтылады, естімеген жағдайда баланың құлағынан 5-10 см қашықтыққа жеткенше жақындатыла береді. Қандай қашықтықта алынған дыбысты болмасын тексеруші белгілеп, баланың дыбысты қабылдайтын қашықтықтығын анықтайды. Содан кейін сол дыбысты басқа жағынан шығарып, реакциясын тексереді. Хаттамада баланың реакциясының болмауын, қай қашықтықта пайда болғанын, дыбыс бағытын анықтай алатын қабілетін белгілейді. Содан кейін осындай әдіспен сылдырмақ, сыбызғы, сырнай, ысқырық ең соңында даңғара беріледі. Бұл зерттеулерден кейін тексеру сөйлеу тіліне, дауыстың қаттылығына реакциясы тексеріледі. Егер балада 1 метрден артық қашықтықта дауысқа реакциясы байқалса, белгіні сыбырлап беруге де болады. Сәл ересек бала үстел басында шешесінің алдында отырады. Сурдопедагог қарсы алдында отырып, баланың көңілін ойыншықтарға аударады. Бұл кезде оның көңілін ойыншыққа толық аудармау керек. Бұны баланың желкесіне сәл үрлеп тексереді. Егер бала оған бұрылмаса ойыншықты ауыстырады немесе мүлдем алып тастау қажет. Ең алғашқы дабылды көмекшісі артқы жағынан 5 м қашықтықта береді, 1 м қашықтықта естілген дабылды оған оң жағынан, сонан кейін сол жағынан қайталайды. Бала дыбысты қандай қашықтықта естиді, бағытын анықтай ала а сонны білу қажет. Бұндай балалар зерттеу жоғары көрсетілген әдістермен тексеріледі. Бұл тексеру нәтижесінде баланың дыбыстар мен дыбыстарға деген реакциясы анықталады: 1) Баланың қандай ойыншықтың дыбысын және қандай қашықтықтан еститінін, дыбыстың бағытын анықтай білетінін білу. 2) Баланың сыбырға және дауысқа деген реакциясын анықтау. 3) Баланың синтетикалық дыбысқа (аудиометр екпіні), қандай жиілік пен қарқынға деген реакциясын білу. 1,5 жасқа дейінгі балаларда есту қызметінің төрт деңгейі ерекшеленеді: Бірінші деңгей жас ерекшелігіне қарай есту қызметі қалыпты мөлшерде. Есту қызметі қалыпты мөлшердегі балалар сөйлеу дыбыстарына жатпайтын дауыстар жинағын 3-5 м қашықтықтан естиді. Баланың барлық дауыстарды (шарманкадан даңғараға дейін) қабылдауы оның жас ерекшелігіне тәуелді, оның жасы кішкене болса, белгі жақын жерден берілу керек. Үш айдан асқан бала дыбыстың оң, сол, артынан естілуін аңғаруы қажет.Сөйлегендегі дауысты, сыбырды 5м қашықтықтан естиді. Синтетикалық дыбысқа барлық тексерілетін жиілік диапазонында 30-70 дб қарқынында реакциялары байқалады. Кейбір жағдайларда балаларда аудиометр екпініне реациясы болмайды. Тексерушілер бұл балалардың өмірінің бірінші жылдарында болатын жағдай деп есептейді, реакциясының болмауы баланың есту қызметі кемшілігіне емес, жас ерекшелігіне байланысты. Басқа белгілерге – дауысқа, дыбысталатын ойыншықтарға – реакция түрін білу маңызды. Есту жағдайының екінші деңгейі – кереңдік. Бала барлық дыбыс белгілеріне көңіл бөледі, бірақ дыбысталу қашықтығы тұрақсыз 0,5-5м көлемінде өзгеріп тұрады. Максимальды қашықтықта айқын төменгі жиіліктегі дыбысталу қабылданады. Егер балалар 1м кем емес қашықтықтан шыққан дыбысты еркін қабылдай алса, онда олар дыбысты локализациялауға қабілетті. Сәл кереңдігі бар балалар 0,3 – 1м, қатты сөйлегенде дауысты ести біледі. Синтетикалық белгіні 4000-600 Гц диапазонында 45-100 дб қарқында қабылдай алады; бұл белгілердің бағыты анықталмайды. Есту жағдайының үшінші деңгейі – ауыр кереңдік. Бұндай балалар сөйлеу тіліне жатпайтын белгілердің бірең-сараңын ғана қабылдайды. Айқын жоғары жиіліктегі дыбыстар есебінде олардың саны азаяды. Жоғары жиіліктегі белгілерді қабылдау қашықтығы 0,1-0,3м дейін, ал орташа және төменгі жиіліктегі белгілерді қабылдау, үнемі өзгеріп тұратын тұрақсыз қашықтығы 2,5-5м дейін. Егер бала 1м кем емес қашықтықта шыққан дыбыс белгісін қабылдай алса, онда ол дыбысты локализациялауға қабілетті. Көптеген балалар қатты сөйлеген дауысқа мән бермейді. Синтетикалық белгіні шектелген диапазонда (2000 Гц дейін) 50-100 дб қарқында қабылдай алады. Бұл ынталандырылушы белгі локализацияланбайды. Есту жағдайының төртінші жағдайы – саңыраулық. Саңырау бала бірнеше дыбыстарды ғана қабылдай алады (негізінде төменгі жиіліктегі дыбыстар — даңғара). Дыбыстың шығу жеріне дейінгі қашықтық 2,5-5м дейін болуы мүмкін, кейбір саңырау балалар ынталандыру белгілерін мүлдем қабылдамайды. Синтетикалық белгіге 500-1000 Гц диапазонында 70-100 дб қарқынында синтетикалық белгіге реакциясы болады. Бұл балалар дыбыстың шығу тегін анықтай алмайды. Есту қызметін бағалауға берілген бұл әдіс педагогикалық әдіс деп аталады. Бұл әдіс негізінде аңғарым қоюға, баланың есту қызметін біздің елімізде қабылданған жүйе арқылы жіктеуге болмайды (Б.С.Преображенский, Л.В.Нейман, Е.Н.Харшак). Бұл әдістеме есту қызметінің бұзылу түрін (кондукативті немесе нейросенсорлы), есту сезімталдық деңгейін, сүйек өткіздігішін анықтай алмайды. Бұл зерттеулер баланы зерттеуге дайындауды, немесе объективті әдстерді пайдалануды ұсынады. Баланы мектепке дейінгі мақсатты есту қызметінің деңгейін нақтылайды. Оқыту барысында, қалдық есту қызметін дамытып, есту қызметінің жағдайын нақтылайды. Сонымен, диагностикалық тексеру кезінде балалардың дыбысты ойыншыққа, дауыс пен сыбырға және де аудиометриялық тексеру нәтижелерін жинақтай отырып, түзету жұмыстың бастапқы кезеңінде-ақ есту қызметінің нашарлау деңгейін бағалауға болады. Алынған мәліметтер негізінде есту қызметі қалыпты мөлшерде, кереңдіктің жеңіл, орташа, ауыр түрі бар және саңырау балалар анықталады. Есту қызметі қалыпты мөлшерде дамыған балалар барлық ойыншықтардың дыбысталуын және сыбырды 5м қашықтықта естиді. Жеңіл кереңдікті нашар еститін балалар ұсынылған барлық ойыншықтардың және сөйлеу дауысын 4м қашықтықтан, ал сыбырды құлақ қалқанынан 1,5-2м қашықтыққа дейін естиді. Аудиометриялық тексеру кезінде бұл балалардың қабылданған жиіліктегі 55 дб дейінгі толық диапазонында есту қызметінің нашарлауы байқалады. Ауыр кереңдікті нашар еститін балалар төменгі және орташа жиіліктегі ойыншықтар дыбысын 3-4м, ал биік жиіліктегіні құлақ қалқанынан 0,1-0,5м, сөйлеу дауысын 0,4-1м (сыбырды естімейді) қашықтықта естиді. Бұл балалардың есту қызметінің төмендеу диапазоны 4000-8000 Гц 75-85 дб жиілік деңгейінде болады. Саңырау балаларды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа қалдық есту қабілеті бар балалар жатады. Олар төменгі жиіліктегі, жоғары жиіліктегі ойыншықтардың дыбысталуын естімейді. Олар сөйлеу дауысын құлақ қалқанынан 0,3м қашықтықта қабылдайды. Аудиометриялық зерттеуде қабылдайтын 2000-8000 Гц жиіліктегі 85-100 дб диапазон деңгейінде есту қызметінің нашарлауы байқалады. Екінші топқа қалдық есту қызметі өте аз балалар жатады. Олар төменгі жиіліктегі даңғара дыбысы мен құлақ түбінде айтылған сөздерді ғана қабылдайды. Бұл балаларда есту қызметі жиілігі тарылған диапазонында 100 дб-ге дейін төмендеген. Есту қызметін педагогикалық тексеруді аудиометриялық зерттеу нәтижелерімен салыстырғанда, әр түрлі факторларды есепке алу керек. Оның бірі төменгі жиілікті қабылдау қабілет деңгейі. 125 және 250 Гц жиілікті қабылдау қабілеті жақсы нәтижелерді күтуге болады. Әсіресе, түзету жұмысы ерте, 1,5 жастан басталған балалардың есту қызметінің педагогикалық және аудиометриялық зерттеу мәліметтерін салыстырудың маңызы зор. Сәби жастан балалардың есту қызметі жағдайы туралы алғашқы педагогикалық мәліметтерді баланың шартсыз бағдарлы рефлекстерін тіркеу негізінде алуға болады. Жұмыс алғашқы күннен бастап-ақ балалардың есту қызметін дамыту бойынша мақсатты бағытталған жолмен жүргізіледі. Осы жұмыс барысында 1,5-2 жастағы балаларда әр түрлі дыбыс белгілеріне шартты қимыл реакциясы қалыптасады. Осының көмегімен тек ойыншықтардың дыбысы мен дауысқа ғана емес, сонымен қатар аудиометр тонын қабылдауға да мүмкіндік туады. Ерте жастан бастап жүргізілген жұмысқа орай, есту қызметін педагогикалық тексеруде жақсы нәтиже алуға болады. Есту қабілетін тексерудің жоғарыда берілген зерттеу әдістері баланың есту қызметі төмендеген бе, төмендеу деңгейі қандай деген сұрақтарға жауап алуға көмектеседі. Есту талдауыштарының бұзылу түрін (кондуктивт немесе нейросенсорлық) анықтаудың да маңызы зор. Бұны аудиолог – дәрігер әр түрлі аудиометриялық тестер негізінде анықтайды. Қатты, кенеттен шыққан дыбыстарға бала өмірінің алғашқы күндерінен-ақ реакция пайда болады, ал 3-4 айда бала дыбыс шыққан жаққа басын бұрып, көзімен іздейді. Есту қызметі қалыпты дамыған бала жоғары жиіліктегі сылдырмақ, қоңырау дауысын, төменгі жиіліктерді (даңғара дауысы) қабылдайтын қашықтықты ескеру керек. 1,5 жасқа дейінгі баланы тексеруге алдын-ала дайындаудың қажеті жоқ, қайта дыбысқа деген шартсыз бағдарлы реакциялардың тежелуін тудырмас үшін, есту қызметін тексеру үшін үй жағдайындағы дыбыс белгілерін үздіксіз қайталауды тоқтатқан жөн. 1,5 жастан бастап баланы есту қызметін зерттеуге дайындауды , сөзге және ойыншықтардың дыбысына шартты қимыл реакциясын жетілдіруді бастайды. Бұндай дайындық баламен жұмысты берілген уақытта бастауға және диагностикасын түзетуге мүмкіндік береді. Ата-анасына баланың реакциясын бақылау күнделігін жүргізген пайдалы. Күнделікте баланың қандай дыбыстарға, қандай қашықтыққа реакцияларын, дыбыстың шығу жерін анықтайтын туралы белгіленеді. Баланың жасына байланысты күнделікке шартсыз бағдарлы реакциялар негізінде (1,5 жасқа дейін), немесе шартты қимыл реакциясын жетілдіру негізінде алынған нәтижелер белгіленеді. Сонымен, есту қабілеті дамыған балада сыбырға 6м қашықтықта реакция болу міндетті; егер бала тексеру кезінде ешқандай белгіге көңіл аудармаса, бұл тексеруді бірнеше күннен кейін қайталау керек, осы уақыт ішінде баланы дайындау қажет; егер бір-екі белгіге ғана реакциясы болса, бұл есту қызметінің төмендеуін білдіруі мүмкін. Баланың есту қызметінің төмендеу қауіпіне байланысты, ол арнайы аудиологиялық тексеруге жіберіледі. Мектеп жасындағы балалардың есту қызметін тексеру Бұл тексеруге бірнеше сөздер тізімі ұсынылады, әрбір нұсқада жоғары және төменгі жиіліктегі сөздер кездеседі. Сөздердің дәйектілігі – берілуге арналған, қайталанатын, бірақ дара сөздер (бірден төртке дейін) әр түрлі тізімде кездесуі мүмкін, бір сөздің реттік нөмірі 10 сөздің арасында бір реет қайталанады. Мектеп оқушыларының есту қабілетін тексеру мектепке дейінгі балалардың есту қызметін тексеру әдісіне ұқсас. Берілген сөз әрбір құлаққа кезекпен қайталанады. Есту кемістігі бар баланы психологиялық-педагогикалық тексеру оның даму еркшеліктерін Жан-жақты тексеруді қамтамасыз ететін психологиялық тексеру кешенінің бір бөлігі болып табылады. Баланы психологиялық – педагогикалық тексерудің негізгі мақсаттары: баланың психикалық даму деңгейін анықтау, психикалық күйінің қалыптасу ерекшеліктерін жіктеу, психикалық дамудың бұзылу түрі мен деңгейін анықтау. Психологиялық – педагогикалық тексеру міндеттері: Баланың сезімдік және коммуникативті даму деңгейін анықтау және мінездеме беру. Сенсорлық және қимыл-қозғалыс қызметтерінің даму деңгейін анықтау және мінездеме беру. Ақыл-ой және сөйлеу тіл деңгейін (сөйлеу тілінің психологиялық қызметін зерттеу) анықтау және мінездеме беру. Оқу және ойнау, манипулятивті, заттық қызметтерінің даму деңгейін анықтау және мінездеме беру. Әлеуметтік-тұрмыстық бағдарлау деңгейін анықтау және мінездеме беру. Бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынасқа мінездеме беру. Психикалық дамуды бағалау, баланың өз мүмкіндіктерін, сол сияқты түзету көмегінің жағдайы мен жолдарын анықтау. Балаға түзете көмек көрсететін ата-аналарға, мамандарға арналған нұсқауларды жетілдіру. Психологиялық-педагогикалық тексерудің негізгі әдістеріне бала анасымен әңгіме (сұрау), баланың психологиялық жағдайын бақылау және зерттеу жатады. Баланың анасымен әңгімелесу баланың психикалық және сөйлеу тілінің дамуы туралы нақты мәліметтерді алуға бағытталған. Анасына қойылатын сұрақтар баланың дамуын анасының бағалауына емес, оның өмірінің нақты жағдайлары туралы мәліметтерді алуға негізделген. Баланың анасымен әңгіме барысында оның балаға деген көзқарасын, онымен сезімдік қарым-қатынасын ұғынуға мүмкіндік туады. Тексеруші баланың өз пікірін сөзбен білдіруді талап ететін вербальды нұсқауды орындаудың шектеулі болғандықтан, есту қызметі бұзылған баланы тексеруде бақылау әдісі негізгі әдістердің біріне жатады. Баланы бақылау тексеру барысында жүргізіледі. Психолог бақылау барысында баланың психикалық даму ерекшеліктерін білдіретін белгілі бір кезеңдерді анықтай алады: жаңа жерге, бөтен адамдарға реакциясын, қарым-қатынасқа түсу ерекшеліктерін, вербальды қатынас құралын пайдалану, жалпы көңіл-күйін, баланың белсенділігін, қоршаған ортаға деген қызығушылығын, тапсырманы орындаудағы жетістікпен сәтсіздіктерге, ересектің ескертуі мен қолдауына, сезімдік реакциясы өз ісін сынауы, мінез-құлық реакциялары: гипо және гипер белсенділік, әсерлі лабильділік, қатты қозу, әлсіреу және т.б., сол сияқты анасының балаға деген сезімі, олардың арасындағы әсерлі өзара қарым-қатынас. Баланың психикалық даму ерекшеліктерін терең зерттеу, оның бұзылу деңгейі мен түрін анықтау үшін «оқыту» тәжірибесі түрінде берілетін байқау зерттеу әдістерін қолдану қажет. Оқыту тәжірибесі әдістемесі баланың оқуға жарамдығын анықтау мақсатында әр түрлі көмек түрлерін енгізуге негізделген. Тексеру үдерісінде көмектің келесі түрлері пайдаланылады: іс-әрекетті еліктеу бойынша орындау, іс-әрекетті ишаратты пайдалану, еліктеу және сөздік нұсқау бойынша орындау. Байқау зерттеулерін жүргізуде келесі қағидаларды басшылыққа алу қажет: — баланың күнделікті орындайтын іс-әрекетін психикалық үлгілеу (заттық, ойынды, оқуды); — берілген тапсырманың бала мүмкіншілігі мен жасына сәйкес және оларға орындау жолын түсіндіру. Есту қызметі бұзылған балалардың көпшілігі сөйлемейді немесе өте нашар сөйлейді, сондықтан тапсырмалар вербальды емес түрде берілу қажет (ауызша түсіндіру пайдаланбайды). Орындалу жағдайы материалдың өзінде берілген немесе ишаратымен түсіндіріледі. Баланың іс-әрекеті оның жауабы ретінде беріледі. Мектеп жасындағы балаларды тексерген кезде қажет болған жағдайда сурдоаударманы пайдалануға болады: — сапалы талдау деп берілген сынақтарды орындау нәтижесін есептеуді ғана емес, баланың барлық психикалық қызметін мұқият қарауды, оның ағымының жалпы қарқынын, сынақты орындау түрін, оқуға жарамдығын талдауды айтамыз. Психологиялық-педагогикалық тексеруді медициналық тексеруден кейін жүргізген дұрыс, себебі есту қызметі бұзылған балада психикалық даму қызметінің диагностикасы үшін амнестикалық мәліметтер, соматикалық, неврологиялық, психикалық статустары, есту қызметі мен оның диапазон деңгейінің төмендеуі, қимыл және көру қызметтерінің сақталуы туралы мәліметтер өте маңызды. Ең алдымен бала қалдық есту қызметін тұрмыста қалай пайдаланатыны, қарым-қатынаста сөйлеу тілін пайдалануы, пайдаланса қандай көлемде екенін анықтау қажет. Психолог осы мәліметтерді талдауға, тексеруді қажетті бағытта жүргізуге, зерттеу әдіс, тәсілін мақсатты түрде қолдануына мүмкіндік береді. Зерттеу әдісі мен тәсілін таңдау баланың жасын, оның моторлық, сенсорлық, ақыл-ой мүмкіндіктерін есепке ала отырып, оған қажетті жайлы жағдайды ұйымдастырады. Зерттеуді балаға оңай және қызықты жеңіл тапсырмалардан бастап, баланың жас және мүмкіншіліктеріне қарай біртіндеп күрделендіру қажет. Баланы оның іс-әрекетін сөзбен, ишаратпен, ыммен оның тапсырманы қалай орындауына қарамай үнемі қолдау қажет. Ерте жастағы балаларды психологиялық-педагогикалық тексерудің өз ерекшеліктері бар. Балалар тексерушілермен бірден қатынасқа бармайды және берілген тапсырманы орындауға кірісіп кетпейді. Бұл біріншіден 8-9 айдан 2 жасқа дейін балаларда үйренбеген жерде, бөтен адамдарға деген қорқыныш, ұялу сезімдері, екіншіден өзндік қорқыныш (ақ халат, жанасу, кеңістікте орын ауыстыру және т.б.) қырсықтық, негативизм және т.б. көрінеді. Жағымсыз қарым-қатынаста немесе шаршағанда тексеру тоқтатылады. Алғашқы бірінші қабылдауда балаға оның жасына қарай 3-4 сынақтан артық беруге болмайды. Кереңдік – туа пайда болған және жүре пайда болған болып бөлінеді. Туғаннан керең болу – ұрпақтың дұрыс дамымау салдарынан немесе әр түрлі улы заттармен уланғаннан, әр түрлі аурулардың себебінен пайда болады. Туа пайда болған кереңдікті баланың дамуына мұқият бақылағанда ғана байқауға болады. Балалардың тілі даму кезіндегі «гуілдеуі» еститін баладан еш айырмашылығы болмайды. Бірақ бес айдан бастап, дыбыстарды ажырату, оған еліктеуі жоғалады. Естімейтін бала сезімін білдіргенде ғана, дыбыс шығарады (мысалы, анасының түрін көргенде, қарны ашқанда, ауырғанда, қорыққанда және т.б.). Қалыпты жағдайда естімейтін бала тыныш жатады. Осы кезде шығарған дыбыстар түсініксіз, бірқалыпты болады. Жүре пайда болған кереңдікке-туғаннан кейінгі сырқаттар немесе ауырған аурулары жатады (менингит, қызылша және т.б.). Сонымен қатар әр түрлі құлақ аурулары да жатады. Кереңдік – мылқаулыққа әкеп соғады. Естімейтіндерде сөйлеу тілінің қандайда бір органикалық бұзылыстар байқалмайды. Қоршаған ортаның сөйлеу тілін естімегендіктен, оған еліктей алмағандықтан мылқау болып қалады. Есту қабілетінен айырылмағанға дейінгі баланың сөз қорындағы болған сөздерді есту қабілетінен айырылғанан кейін сөйлеу тілін дамытуға арналған арнайы жаттығулар керек. Туылғаннан және жүре пайда болған кереңдіктен балаларды есту қабілетінің қалдығы болады. Мысалы, жуан дыбыстарды, қатты шуларды, дауысты дыбыстарды, қабылдайды. Алайда, бұл есту қабілетінің жағдайы, балалардың өзбетімен сөйлеуге, ауызша сөйлеу тіліне үйренуіне жеткіліксіз болып келеді. Ортаңғы ми қабығына түсетін барлық мәліметтерді есту қабілетінің зақымдылықтарын қабылдайтын болғандықтан, даму процесінің бірінші зақымдануы болып табылады. Сол себептен есту зақымдылықтары мен байланысты бірқатар психикалық даму ерекшеліктері туады. Есту қабілеті зақымдалған балалардың дамуына әсер ететін жолдарды іздеу барысында көптеген әр түрлі естімейтін және нашар еститін оқушылардың жеке ерекшеліктерімен әлеуметтік қолдауларын, кемістікті компенсациялаудың оңай, әсерлі жолдардың оқушылардың физиологиялық деңгейін ескеру керек. Ресей дефектологтары оқушылардың оқу бағдарламасындағы қажеттіліктерін анықтай отырып, осы қажеттіліктерді іс-әрекет талаптарын өзгерте отырып қалыптастыруға болатыны дәлелді. С.А.Зыкова зерттеулері осы қажеттіліктерді заттық тәжірибиелік іс-әрекет кезінде мақсатты түзетуге үлес қосты. Есту қабілеті балаларды жан-жақты тәрбиелей отырып, қоғамның бір мүшесі етіп қалыптастыру және көптеген арнайы мектептерде сияқты, естімейтін және нашар еститін балаларға арналған мектептердің негізгі проблемаларының бірі- тәрбиешілердің арнайы мамандықтарының жоқтығы. Сондықтанда біз, келешек дефектолог-сурдопедагогтар осындай жағдайларды тудырмауға тырысуымыз керек. 1. Естімейтін және нашар еститін балаларға арналған мектептегі тәрбиенің мазмұны. Жалпы айтқанда, тәрбие дегеніміз- адамдарды қоғамдық өмірге және еңбекке дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамды тарихи тәрбие беру процесі болып табылады. Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдық құрылыс ретінде барлық салаларын қамтиды: жанұя, мектепке дейінгі мекеме, оқу, тәрбие орындары, еңбек ұжымы, информатика құралдары және басқа орындар. Тәрбие процесі- күрделі диалектикалық процесс. Жас ұрпақ, бойына саналықты қоршаған ортаға адамгершілікті көз-қарасты, мектеп мақсатына сай, адамзат тарихының бай процестерін игеру. Тәрбие процесі- ұжымды дамытумен, қалыптастыруға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушінің мақсатты және өзара байланысты қызметі. Тәрбие бұл- жағдайды ұйымдастырудың үрдісі, сондықтан жағдайды ұйымдастыру мақсатты түрде болса ғана, тәрбиенің қорытындысы жоғары және сапалы болады. Осындай жағдайлардың негізінде, тәрбиенің мөлшері шектелген, таяз түрі оқытушының, оқушыға әсер ету процесі деп байқау, осындай жағдайдың негізінде құрастырылған. Сондықтан да, бұл тәрбиеден бас тартуға тура келеді. Тәрбие- балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне дайындығы мен даму дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру үшін тәрбиелеп, тәрбиешінің құралдары мен әдістерін және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие алдын-ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және ұйымдастырыла жүргізіледі. Сондықтан да, тәрбиешінің ортадан айырмашылығы осындай заңдылықтарға байланысты. Арнайы мектеп, жалпы мектептің тәрбиелік міндеттері бірдей. Арнайы мектептің тәрбиелік проблемаларына оқушының жеке ерекшеліктері, кемістіктері күрделеніп, әлеуметтік, экономикалық, мәдениеттік жағынан жанұя, кемістіктің құрамы, жас ерекшеліктері, тәрбиешілердің арнайы білімдерінің жоқтығы жатады. Сондықтан тәрбие процесі мұғалім мен тәрбиешінің жұмысына байланысты. Сондықтан біз, яғни келешек ұрпақтың мақсаты- мүмкіндігі шектеулі бала- болашақта қандай адам болатыны педагог пен тәрбиешінің жұмысына байланысты. Ол үшін оқушыларға дәйекті білім беру мен мамандарды еңбек білімін, іскерліктерін және дағдыларын жариялау ғана емес, қалыпты адамға сай, адамгершіліктік сапаларын тәрбиелеу керек, яғни, еңбек сүйгіштік ұжымда жұмыс істей алу, кіші, үлкендерді сыйлау, жауапкершілік, адамгершілік. Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеудің мектептегі басты мақсаты- тәрбиелеу және білім беру болып табылады. Тәрбие беру табысты болу үшін анамальды балалардың есту және сөйлеу дамуын ескеру қажет. Осы балаларды тәрбиелеу балалардың даму ерекшеліктері дене дамуына, тәрбие әдістеріне байланысты. Есту қабілеті бұзылған балалардың мінез-құлқы ерекше болады, балалар болған жағдайды ескермейді. Мұндай балалар сөздерін, ойларын толық жеткізе алмайды. Есту қабілеті зақымданған балаларға білім беруде және тәрбиелеуде, сонымен қатар түзету жұмыстарын жүргізуде, танымдық процестері дамиды. Есту қабілеті зақымданған қалыпты балалар бірдей заңдылықпен дамиды. Осыған байланысты есту қабілеттері зақымданған оқушыларға арналған арнайы мектеп жұмыстарының қағидалары мен тапсырмалары жалпы мектептердегідей. Бірақ арнайы мектепте оқитын естімейтін және нашар еститін оқушылардың даму психикасының кейбір жақтары өзіндік формада қалыптасады. Сол себептен есту қабілеті зақымданған оқушыларға арналған мектеп мұғалімдері оқу-тәрбие жұмысын балалардың жас және тұлғалық, есту зақымдықтарын ескере отырып құру қажет. Арнайы мектеп жалпы және арнайы тапсырмаларды шешу үшін есту мүшесі зақымданған балалардың тәрбиесін жалпы мектеп бағдарламасына сүйене отырып қолданады. Мектептің жалпы және басты мақсаты естімейтін және нашар еститін балаларды өз бетімен өмір сүруге және жұмыс істеуге бағытталған. Тұлғаны қалыптастыруда және арнайы мектеп баласының ақауын түзетуде келесідегідей жағымды жағдайларда қалыптастыру керек: 1. Күн тәртібін орындау. 2. Жекелеген қатынас 3. Әр түрлі үйірмелерге қатысуы. 4. Жүйелі қадағалау. Ұжым тұлғаның мінезіне толығымен әсерін тигізеді. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша « Ең бастысы- адам ұжымда қалыптасады. Сол себептен бала ұжымын тәрбиелеу басты міндет болып табылады.» Есту қабілеті зақымданған оқушыларға арналған мектеп ұжымын ұйымдастыру үшін әрбір баланы жете танып, зерттеп, жекеше жұмыстар жүргізу керек. Тәрбие процесін жүргізу үстінде тұлғаның жағымды жақтарын айқындау қажет және де есту мүшелері зақымданған балалардың қалыпты қызметке сүйене отырып, түзету жұмыстарын жүргізу керек. Мектеп ұжымының іс-әрекеті баланың арасындағы қарым-қатынасты ұлғайтады. Есту қабілеті бұзылған балалардың қарым-қатынасын сабақта және сабақтан тыс уақыттарда да ұйымдастырады. Есту кемістігі бар оқушылардың басты факторы- іс-әрекет болып табылады. Есту қабілеті бұзылған оқушыларға арналған мектептердегі тәрбиелеудің басты бағыты- еңбек болып табылады. Еңбек жайында бастапқы түсініктерін қалыптастырады. 1.Еңбек ету үшін оқи білу, жаза білу, санай білу, көп нәрсені үйрену қажеттігі жөніндегі мысалдармен танысады. 2.Үй шаруасындағы жұмысқа шамасы келгенше қолғабыс тигізіп отырады. Есту кемістігі бар балаларға арналған мектептерде мұғалімдер сабақта көптеген көрнекіліктерді пайдаланады, сол арқылы оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Есту қабілеті бұзылған балаларды және де басқа да ауытқуы бар балаларды мемлекет өз қарамағына алғанымен, олар мұндай балалардың білім алу дәрежесін көтеру қажеттілігін көрсетті.
Естімейтін және нашар еститін рухани байлықтарды әртүрлі қабылдайды. Осының салдарынан психикалық даму ерекшеліктері байқалады. Қоғамдағы қарым-қатынасты игеру балалардың жанұядағы қарым-қатынасына, жанұядағы мәдениетіне, педагогикалық жұмыс жүйесіне байланысты. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы естімейтін балалардың негізгі іс-әрекеті- ойын. Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша « Ойын арқылы іс-әрекет пайда болып, адамгершілік артады.» Ойын әрекеті балалардың психикасын, тұлғасын дамыту үшін маңызды. Естімейтін және нашар еститін балалар ойын әрекеттерінде қоғамдық өміріндегі формаларымен және қоршаған ортамен танысады. Өмірдің әртүрлі жағдайларын ойнай отырып затар, құбылыстар және адам турлы мағлұматтар алып, оларда ұжымдық, қоршаған ортамен және бір-бірімен қарым-қатынасы қалыптасады. Естімейтін балалар және нашар еститін балаларды тәрбиелеуде, мұғалімдер мен тәрбиелеушілер, олардың даму ерекшеліктеріне қарап, методтар мен тәрбиенің салаларына байланысты нақты формаларды өңдеп, қарастырған жөн. Осы мәселелерді арнайы мектептерде қарастыру үшін ең алдымен тәрбиені тәжірибелер арқылы зерттеп, жалпылап алу керек. Естімейтін және нашар еститін балаларға арналған мектептерде балаларды, қоғам-еңбек іс-әрекетіне дайындап, оларға білім мен дағдыны ғана қалыптастыру емес, сонымен қатар, адамгершілікке, әлеуметтік ортадағы, ортадағы адамдардың жақсы қасиеттерін, яғни еңбек сүйгіштікке, коллективте және коллективпен жұмыс істеуге, тәртіптілікке, қоғамдық мүліктерді қастерлеуге көзқарастарын қалыптастыруға, үлкенді сыйлап, кішіге қамқор болуға, табиғатты қорғауға, тапсырылған жұмысқа жауапкершілікпен қарауға, жан-жануарлармен өсімдіктерді қастерлеуге үйрету- мұғалімдер мен тәрбиелеушілердің міндеттері. Адамгершілік нормалар, ұғымдар мен мәселелер естімейтін және нашар еститін тәрбиеленушілердің мінез-құлқына терең әсер ете отырып, олардың сезімін оятып, рухани дүниесіне, танымына ықпал етеді. Естімейтін және нашар еститін оқушылардың абзал адамгершілік саналарын қалыптастыруда әлеуметтік орта, адамдармен қарым-қатынас, теледидар, әдебиет,өнер, тағы да басқалар әсер етеді. Әдетте бұл процесті орындауда жанұя, ата-ана, мұғалім, тәрбиешілер маңызды рөл атқарады. Жанұя ортасы- әр бала үшін алтын бесік, қанатын қатайтып, үлкен өмірге аттандыратын мейірімді биік тұғыр. Гүл күнге қарап өсетін сияқты, бала да тәрбиешінің мінез-құлқына қарап, ер жетеді. Тәрбиешілер, ең алдымен, өзі үлгі болатындай етіп, өз-өзін тәрбиелеуі керек. Әр баламен жеке дара жұмыс жасап, әңгімелесіп, сырласу тәрбиешінің ғанибетті ісі. Тәрбиешілер табиғи болуы қажет, олардың жылы жүрегі, мейірімді жүзі, аялы алақаны, ыстық құшағынан балаға дүние есігі ашылады, оның дүние танымы, өмірді танып білуінен басталады. Әр тәрбиешінің бойында, естімейтін және нашар еститін балаларға деген сүйіспеншілік, қамқорлық сезімі, елеулі рухани күштің, сезім сұлулығы мен мінез байлығының, өмірдің әр қырының жағымды үлгі-өнегесі болуы қажет. Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептерде оқитын оқушылар тез шаршағыш болып келеді және де тілдері дамымаған, сөздері дамымаған, сөз қоры өте аз, дыбыс шығарулары дұрыс емес, айтқан сөздері түсініксіз болады. Қоршаған ортаның сөздерін ұғынуға қиналады. Естімейтін және нашар еститін баланы коллективтің рухында тәрбиелеу, оның өз тәртібіне, жеке басының жауапкершілігіне тәрбиелеуді, барлық оқу міндеттерін орындауды талап етеді. А) Топтық жұмыстың мәні-балаларды бір-біріне көмектесе отырып, өздеріне жүктелген ортақ тапсырманы бірлесіп, жемісті еңбек етуге үйрету. Тәрбие ісіндегі бірізділіктің,педагогикалық негізгі баланың мектеп жасына дейінгі игерген мінез-құлық формалары мен мұғалімге, жолдас құрбыларына қарым-қатынасы, адамгершілік жайындағы бастапқы білім мен сезімі бастауыш сыныптарда адамгершілік мінез-құлықтың, ой-сананың, сезімнің, қарым-қатынастың жаңа формалары дамитын іргетасы болып табылады.Алдыңғы өткен тәрбие осы кезеңнің ерекшеліктерін сақтай отыра, болашақтың ерекшеліктеріне қарай бағыт алып, баланы соған дайындайды, ал келесі тәрбие ісі баланың өмір сүрген кезіндегі тәжірибесіне барынша сүйенеді. Арнайы мектептің сабақтарында жүргізілетін дидактикалық ойындардың да тәрбиелік мәні өте зор. Бұл жағдайда, кемістігі бар балалардың ұжымдық жұмысын ұйымдастыру формасы тәрбиелеуші фактор болып табылады, мұнда оқушылар бір-бірімен араласып,ортақ жауапкершілікті көтеріп, бір-біріне көмектеседі, тапсырмаларды шеше алмай жатқанда бір-біріне жандары ашиды. Міне, осы жағдайды арнайы мектептегі педагог, балалар арасындағы жолдастық, ізгі ниеттік қатынастарды қалыптастыруға, әдептілік және жолдастық сезімді тәрбиелеуге пайдаланады. В) Еңбек сабақтарында дамуында кемістігі бар балаларды еңбекке тәрбиелеудің маңызы өте зор. Онда мұғалімнің міндеті- оқушыларды еңбекке қарым-қатынасын, еңбекке мәдениеттің, еңбекке дұрыс қатынасын және еңбек үшін жауапкершілік, бірлесе жұмыс істеуге үйрету, шығармашылық қатынас жасауға тәрбиелеу. Сабақта өздері жасайтын бұйымдар балаларға өте көп тәрбиелік ықпал жасайды. Бұл бұйымдардың әдетте, белгілі бір тәжірибелік құндылығы болуы тиіс, оқушыларға немесе басқа адамдарға пайда келтіруі тиіс. Естімейтін және нашар еститін оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу үшін, еңбек дайындығы керек. Еңбек оқушыға қоршаған ортаны танып білуге көмектеседі. Еңбекке тәрбиелеудің кең тараған методтарының бірі- еңбек жайында әңгімелесу. Мұндай әңгімелесулерді арнайы мектептерде тәрбиелеушілер өткізеді. Әңгіменің тақырыбын тәрбиелеуші өзі таңдайды. Мысалы: «Неге біздің мемлекетімізде барлық адамдар еңбек етеді?», « Еңбек сіңірген қызметкерлер туралы» және тағы сол сияқтылар. Сонымен қатар, мектептерде әр сыныптар арасында альбом, газет шығару көптеп кездеседі. Еңбекке тәрбиелеуде оқушыларды өнеркәсіптерге, ауыл шаруашылығына апарып, еңбек түрлерімен таныстырудың маңызы зор. Бірақ, оқушылар еңбек түрлерімен танысып қана қоймай, сонымен қатар, еңбек адамдарымен де танысады. Осындай жағдайлардың арқасында оқушылар өмірдегі ең қажетті нәрсе , ол- еңбек. Еңбек- адамдарға бақыт әкеледі, әр адам адал еңбек етуі қажет. Арнайы мектепте оқытылатын естімейтін және нашар еститін оқушылардың көбі, бейнелеу өнеріне қабілетті болады. Бұл әрекет – балада әлемді эстетикалық тұрғыдан ұғыну қажеттілігін тудырады, сол арқылы бала бойында эстетикалық тәрбие қалыптасады. Бейнелеу әрекетінде баланың бақылағыштық, қиял, көру арқылы аз болса да , есте сақтауы, қабылдауы қалыптасады. С) Сонымен қатар, эстетикалық, алғырлық, өмірден әсемдікті түсіну және бағалай білу қабілеті де қалыптаса бастайды. Әсемдікті қабылдай білу баланың өмірін байытады, қоғамдық құбылыстардың кез-келген көріністеріне ынталарын арттыра түседі және әсемдікті бағалап, қорғау қабілеті арқылы оның әрекеті мен қылықтарын бағыттайды. Бейнелеу әрекетінің дамуында кемістігі бар балалардың рухани өміріне, адамгершілік саласына әсер ету олардың сезімдерді өзгерту және байыту жолымен өтеді. Бейнелеу сабағында табиғат әлемін оқушыларға эстетикалық тұрғыдан ұғынуды үйретеді. Баланы тәрбиелеу үшін, бейнелеу өнерінің алуан түрі қажет. Заттың түп нұсқасынан сурет салу, декаративтік тапсырмалар, сурдопедагогтардың шығармалары туралы әңгімелер- осының бәрі дамуында ауытқуы бар балаларды жан-жақты дамытады. Балалар суретінің мазмұны- бұл баланың бақылаулары, әсерлері мен тілектері. Эстетикалық, тәрбиенің негізі- оқушылардың қабылдауын, сезуін, көптеген нәрселердің жақсы жақтарын өнерде, табиғатта, еңбекте, қоғамдық қарым-қатынаста, адамның іс-әрекеттерінде қалыптастыру. Эстетикалық, тәрбие- саяси-идеялық адамгершілік, еңбек және дене тәрбиесін кешенді түрде іске асырады. Арнайы мектептерден эстетикалық тәрбиенің негізгі міндеттері: 1. Балалардың сезім мүшелерінің дамуы және оның эстетикалық қабылдау қоршаған орта нақтылығына қабілетті қылу. 2. Оқушылардың бойында эстетикалық көзқарастың көркемдік талғамын қалыптастыру және дамуында әдемілікті көріп және де, оны түсіне білуге де үйрету. 3. Шығармашылық қабілеті мен эстетикалық бейімделген оқушылардың бойына дамыту. Серуендеуді арнайы мектепте оқитын нашар еститін оқушыларға жақын және түсінікті құбылыстардан бастау керек. Мысалы, мектеп мұражайларын, мектепке жақын көшелерде орналасқан- завод, фабрика, почта, магазин, кітапхана, дәріхана, балалар бақшасы, клуб, ауылдардағы шеберхана мен фермалардан серуендеуді бастау керек. Д) Баланың байқампаздығын, қиялын, сезімдерін дамытуға- табиғаттың ықпалы өте зор. Табиғатпен араласу- балаларда мейірімділік, қайырымдылық, сезімталдық қасиеттерін тәрбиелеудің тамаша мектебі. Кімде-кім бала кезінде табиғатқа немқұрайлы қарап, оның сұлулығын көре алмай, хайуандарға табиғаттағы әлсіз тіршілік иесі ретінде қарап, қамқорлық жасауды үйренбесе, кейін ондай оқушылардың адамгершілік мейірім күту қиын, өйткені, қайырымдылықтың жақын адамға деген нышаны адамға бала кезінен егіледі ғой. Кейбір жекеленген жағдайларда байқауға болатын балалардың хайуанаттарға деген мейірімсіздігі көбінесе, оның түсінбеушілігінен туады. Мәселен, су қоймаларына суруен жасаған кезде, кейбір оқушылар бақаларды көре салып, дереу тас ата бастайтынын жиі кездестіруге болады. Мұғалім балаларға бақаларды, пайдалы хайуанаттарды адамдардың әрқашанда, оған қамқорлық жасайтынын түсіндіру керек.
1. Кузьмичева Е.П. Развитие речевого слуха у глухих. – М.: Педагогика, 1983. 2. Специальная педагогика /Под ред. Н.М. Назаровой. – М., 2002. 3. В.Г.Петрова « Особенности умственного развития учащихся вспомогательной школы. 1965 г.» 4. Журнал «Дефектология»1997ж №4 5. Саңырау балаларды оқыту-тәрбие әдістемесі. Алматы,2002 жүктеу/скачать 78,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|