Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы

Қола дәуіріндегі таптық қоғамдар мен алғашқы мемлекеттік құрылымдардағы Қазақстан аумағындағы этносаяси процестер.

Қазіргі қазақтар мен олардың ата-бабалары Ерте Қазақстан аумағында мекендеген. Ең ерте қоныстар тас дәуірі кезеңінде шамамен миллион жыл бұрын пайда болды. Ежелгі тас құралдарының қалдықтары Қазақстанның әр түрлі бөліктерінен табылды. «Неолиттік революция» дәуірінде ежелгі қоныстар өте жоғары шаруашылық-мәдени деңгейге жетті. Антропологиялық олжалар Қазақстанның ежелгі қоныстанушылары өзінің сыртқы келбеті бойынша өзіне тән протоевропеоидтар екендігін көрсетеді.

Андроновтар өзінің нәсілдік типі бойынша жаппай мезокранды (орта мүйізді) сүйекті, төмен және кең бетті, төмен көзілдірігі және мұрыны тік пішінделген едәуір дамыған сүйегі бар еуропеоидтар болды. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-батысында басқа да антропологиялық типтегі халық тұрды. Андроновшылар Қазақстан аумағында негізінен өңірдің солтүстігінде, шығысында және ішінара батысында өзен алқабында, сондай-ақ Орталық Қазақстанда тұрады.

Қазақтардың этникалық процесі қола дәуірінде қалыптасты. Темір ғасырында сақтардың, үйсіндердің тайпалық одақтары пайда болған кезде ол одан да үлкен дами бастады. Бұл процесс ғұндардың батыс бағытта қозғалуын жалғастырды. Дәл осы тайпалық қоғамдастық қазақ халқының этникалық келбетін және антропологиялық қатынастарды қалыптастырды. Олар өзара түркі тілдік негізде қарым-қатынас жасады.

Біздің ғасырымыздың алғашқы мыңжылдықтарын иран тілді көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар тобының ұжымдық атауы. Массагеттермен қатар скиф халықтарының Шығыс тармақтары болып саналады. Бұл көшпелі тайпалар болды, сақ деп оларды ежелгі парсылар атаған, қытайлықтар деп, ал гректер - скифтер деп атаған. Бірақ барлық сақтар көшпенділер емес, олардың ішінде көпшілігі отырықшы өмір салтын жүргізіп, егіншілікпен айналысты. Сақтар әдемі шабандоздар болды. Олар әлемдегі бірінші болып садақ атуды үйренді. Дәл осы сақ шабандозы артылай адам, жартылай ат – кентаврдтың образына үлгі болған.

Сақтар Андрон тайпаларының ұрпақтары болды, кейін олар қазақтардың алыс ата - бабалары болып табылады, ал біздің дәуірімізге дейін III ғасыр мен біздің дәуіріміздің ІІІ дәуірінде өмір сүрген үйсін тайпасы сақтардың орнын ауыстырды, осы есім әлі күнге дейін қазақ тайпаларының бірі - үйсін атауында сақталған. Сақтардың материалдық мәдениетінде зерттеушілер анық көрсетілген қоғамдастықты көреді. Ол скиф триадасы - өнердегі «аң стил»", қару-жарақтың ерекше заттары мен ат әбзелдерінің элементтері, сондай-ақ скиф киімдері деп аталады. Алайда, бірқатар ғалымдар мәдениеттің барлық осы элементтері этникалық сипатқа ие және басқа тайпалармен оңай алмастырылған деп санайды.

Даланың жылжымалы тұрғындары – көшпенділер әлемнің барлық жағына мәдени элементтердің ығысуына ықпал етті, олар жаңа тілдер, тәртіптер мен әдет-ғұрыптар әкелді. Өйткені, бүкіл ескі әлемді дүр сілкіндірген көшпенділер жазбалары жоқ, сондықтан қандай да бір мәдениет ескерткіштерін және өз әрекеттерінің заттай айғақтарын қалдырмады. Осының салдарынан, іргелі деректік базаға, жазбаша дереккөзге, археологиялық деректерге ие болмайынша, біз олардың тарихы мен мәдениетін толық көлемде көре алмаймыз.

І мыңжылдықтың соңындағы - біздің дәуіріміздің бірінші ғасырлары Қазақстан тарихындағы жаңа кезең - бұл, ең алдымен, ғұн, үйсін, қаңлы империясы Күшан, Бақтрия, Парфия, Қытай: ғұн және аландармен байланыс, тайпалар мен бірлестіктердің Орталық Азиядан Орта Азия, Поволжье және одан әрі батысқа қарай қазақ далалары арқылы жаппай қоныс аударуы сияқты ірі мемлекеттік құрылымдардың тарихымен байланысты.

Әрине, мұндай маңызды саяси және демографиялық факторлар ішкі әлеуметтік-экономикалық үдерістермен өзара іс-қимылда Қазақстанның ежелгі қоныстанушыларындағы шаруашылық пен қоғамдық қатынастардың эволюциясына әсер етті. Археологиялық материалдар мен жазба дереккөздердің мәліметтері жалпы сипатта қаңлы мен үйсіндердің киімдері, тұрғын үйі, материалдық мәдениеті мен діни салт-дәстүрлерімен танысуға мүмкіндік береді.

Үйсін және қаңлы тайпалық одақтарының құрылуы этногенетикалық үдерістерді дамытуда үлкен маңызға ие болды. Бүкіл Одақ үшін ортақ мәдениет формалары, ортақ тіл қалыптасты, біртіндеп тайпалық және рулық айырмашылықтар түзілді. Қаңлы мен үйсіндер – негізінен еуропеоидтар, алайда олардың бейнесіндегі моңғолоидты элемент бірнеше күшейе түсті, бұл, бәлкім, ғұндардың шапқыншылығына байланысты. Сақтардың тілі сияқты үсін мен қаңлылардың тілі туралы мәселе даулы, олардың иран тілділігі мен түркі тілдестігі туралы болжамдар бар.

Сонымен, мыңжылдықта көшпенділік генезисі – Еуразиялық дала аймағының барлық алып белдеуі бойынша халықтың өте мобильді және жылжымалы топтарының пайда болуына алып келді. Көшпелілердің осы түрлі тілді және түрлі этникалық топтары Еуразия құрлығының ішінде барлық бағыттар бойынша белсенді түрде қозғала бастады. Алғашқы қозғалыс малға арналған жем-шөп ресурстарды іздеумен тұрды, бірақ нәтижесінде олар қалалар мен өзен алқаптарында бүкіл Оңтүстік периферия бойынша отырды, әр түрлі әскери іс-қимылдарға қатысты, шабуыл жасады, бекініс пен қалаларды шабуылмен алды, үлкен империялар мен мемлекеттерге біріктірілді, ыдырады және қайтадан біріктірілді.

Түркі дәуіріндегі және моңғолға дейінгі кезеңіндегі этникалық өзгерістер.

І мыңжылдықтың ортасынан бастап Қазақстан аумағының этносаяси картасы анағұрлым тереңдей түсті және күрделі болып келеді. Осы кезеңде Қазақстан аумағындағы этногенетикалық процестерде түркілердің жаппай инфильтрациясы маңызды рөл атқарды. Солтүстік Монғолиядан Амудария түбіне дейінгі үлкен аумақта жалпы теле атты түркі тайпалары қоныстанды. Түркілер тек даласында ғана емес, қалаларда, селоларда да қоныстанды. Сақ, үйсін, қаңлы ұрпақтарының түркілермен араласуы күшейе түсті. Түркі сөзі басым болды. Бірыңғай биліктің жоқтығы көшпенділердің тектері мен тайпалары арасындағы тұрақты қақтығыстарға алып келді, оларды әлсіретіп, егіншілік халықтармен экономикалық алмасуды қиындатады. VI ғасырдың ортасында бірлестік пайда болды.

Бұл Түркі қағанаты болды, кейіннен шығыс пен Батысқа тарады. Қазақстан тарихы үшін Шығыс және Оңтүстік Қазақстан аумағы кірген батыс-түркі қағанаты үлкен маңызға ие. Қағанаттың тайпалық негізін түркі тайпалары одағы құрады, онда Шығыс Қазақстан мен Тарбағатай көшті, Балқаш көлінен оңтүстікке қарай Іле Алатауына дейін көшкен түркештер, Ыстықкөл көлінің ауданын мекендеген шегіл тайпалары, кеңгір-Шығыс Түркістанда мекендеген Сырдария мен Ягма өзендерінің орта ағысының ауданы болды. Бұл тайпалардың барлығы түркітілдес болды.

Батыс Түрік мемлекетінде жергілікті автохтондық халықтың нәсілдік типіндегі моңғолдану жалғасты, өйткені Шығыстан келген түркілер моңғолоидтар болды.

VIII-X ғғ. пайда болған жаңа саяси бірлестіктер, түргеш, кейін қарлұқ қағанаттары Түркі қағанаты сияқты түркі тілдес тайпалардан тұрды.

Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аудандарында алғашқы дамуды алып, феодалдық қатынастар бірте-бірте кең байтақ қазақ даласының қалған аумағына тарады. Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-батысында патриархалды-феодалдық қарым-қатынастардың қосылуы IX-X ғғ.басталды; осы негізде алдымен оғыз, одан кейін қыпшақ тайпалары тобын біріктіру процесі жүріп жатыр. Бұл әлеуметтік-экономикалық қарқындағы біртектес емес, осының салдарынан Қазақстанның үлкен аумағындағы этногенетикалық процесс оңтүстік және оңтүстік-шығыста отырықшылықтың және егіншіліктің таралуына қолайлы табиғи-географиялық жағдайлардың ерекшеліктерімен, сондай-ақ Орта Азиямен бұрыннан бар экономикалық байланыстардың ерекшеліктерімен түсіндіріледі, бұған осы жерден өткен халықаралық сауда жолдары ықпал етті. Далалық аймақта, солтүстік-батыс және шығыс Қазақстан аймағында алдыңғы ғасырлардан сақталып қалған экстенсивті мал шауашылығы басшылық етті.

IX ғасырда пайда болған оғыз тайпаларының ерте феодалдық мемлекеті, бастапқыда оған Батыс Қазақстанның Үстірттен солтүстікке, Жайық пен Ембі өзендерінің арасына жанасқан Сырдарияның орта және төменгі ағысының ауданын қамтыды. Оғыздардың антропологиялық бейнесінде моңғолоидты белгілер басым болды, бірақ олардың бір бөлігі палеоантропологиялық - еуропеоидты-моңғолоидты түрге тиесілі болды. Қазақтарда оғыз тайпаларының өзіндік атаулары сақталған, бұл олардың қазақ халқының этногенезіне қатысуын айғақтайды.

Солтүстік, Шығыс, Орталық Қазақстанның аудандарында қимақ, кейіннен тайпалардың қыпшақ конфедерациясы этногенетикалық процестерде маңызды рөл атқарды.

ХІғасырдың басында қимақ-қыпшақ тайпаларының бұрынғы қоныстануының негізгі аумағындағы әскери-саяси гегемония қыпшақтардың қолына өтті.

ХІ-XII ғғ.Қыпшақ мемлекеті Шығыстағы Ертістен батыстағы Еділге дейінгі аумақты алды. Махмуд Қашғаридіы картасы Каспий теңізінің шығыс жағалауында қыпшақтар қонысы мен оңтүстігінде олар Тараз қаласына жақындады. Кейінгі кездерінде оған Дешті-Қыпшақ деп аталатын оңтүстік-орыс далалары, яғни қыпшақ даласы кірді, ол өңір мен Оралдың барлық этносаяси бірлестіктерінің табиғи мұрагері болып табылады, олар өздерін Қыпшақ деп атаған көптеген рулар мен тайпалар. Қыпшақ конфедерациясына кірген көптеген туыстық тайпалар біртіндеп жақындап, қыпшақ этносының мәдени-тілдік бірлестігі қалыптасты. Қараханидтердің материалдық мәдениетінің қалдықтарын археологиялық зерттеу Іле мен Сырдарияға дейін үлкен аумақта біртектес материалдық мәдениеттің бар болғанын көрсетеді.

XII ғасыр басында Қазақстан аумағына кидандар (қарақытайлар) басып кірді. Кидандардың этникалық негізі белгісіз. Әлбетте, олардың құрамына моңғол, тунгус-маньчжур және басқа тайпалар кірді, мүмкін, Солтүстік Қытай тұрғындарының кіші топтары болар. Өзінің антропологиялық типі бойынша кидандардың көп бөлігі тілдік қатыстылығына қарамастан монғолоидты болды, бұл Қазақстан халқының моңғолизациясын күшейтті.

XIII ғасырдың бірінші онжылдығында Қазақстан аумағында Шыңғыс хан талқандағаннан кейін Алтайдан көптеген тайпалар наймандар мен керейттер қоныстанды. Олардың тілдік және этникалық ерекшеліктеріне қатысты әртүрлі пікірлер бар. Кейбір ғалымдар XIII ғ.басында Қазақстан аумағында пайда болған наймандар мен кереиттер моңғолдар болды және кейіннен түркі тілді ортада, Қазақстанда бірішіп кетті деп санайды. Соңғы лингвистикалық зерттеулер наймандар мен кереиттердің XII-XIII ғғ.түркі тілдестігі туралы айтады.

XIV-XV ғғ.Қазақстан аумағында пайда болған түркі мемлекеттері халқының этникалық құрамына жергілікті түркі тайпаларының бөліктері кірді: қыпшақтар, қаңлы, қарлұқтар, наймандар, үйсіндер, арғындар, қырғыздар, қытай, дулат және т. б. сондай - ақ аксимиляциялауға ұшырағандар моңғол тайпалары-маңғыттар, меркиттер, кеңгіресілер және т. б. XIV-XV ғғ. ішінде қазақ тілінің негізгі әдеби сипатты белгілері бекітілді. Ежелгі түркі тайпаларының тарихи қалыптасқан территориясы негізінде тайпалар мен руларды одан әрі біріктіру XIII-XIV ғғ.соңында моңғол шапқыншылығы үзілген, кейін ғана өзінің этникалық атын "қазақтар" алған халықтықты қалыптастырудың этникалық процесінің жаңғыруын тудырды.

XV ғасырдың ортасында біртұтас этникалық қауымдастық негізінде шаруашылықтың одан әрі дамуына, феодалдық қатынастардың дамуына байланысты ірі феодалдық мемлекет - Қазақ хандығы қалыптасты. Ол қазақ халқының бірігуін аяқтауға және ұзақ тарихы бар оның мемлекеттілігінің одан әрі дамуына ықпал етті.

Алғашында Моғолстан, Жәнібек және Керей территориясы шегінде өз мемлекетін құрып, елеулі әскери күшке ие бола отырып, Жетісуда берік тыл бола отырып, қазақтардың барлық территорияларын біріктіргені үшін Дешті Қыпшақта билік үшін Әбілхайыр ұрпақтарымен табысты күреске кірісті. XV ғасырдың 70-ші жылдарындағы күрес барысында Қазақ мемлекетінің шекарасын біртіндеп кеңейту болды. Барлық жаңа және этникалық топтар оның құрамына кірді. Қазақ хандарының Әбілхайыр-Шейх-Хайдар хан, Мұхаммед-Шейбани хан ұрпақтарымен күресі, даланың көшпелі тайпаларына билік үшін негізінен Отырар, Сауран, Сығанақ, Түркістан және т. б. жерлерді иелену үшін күреске шықты. Бұл жерде алдыңғы мемлекеттік құрылымдардың әкімшілік-саяси және сауда-экономикалық орталығы - Ақ Орда, Өзбек хандығы болды. Ол Қазақстан мен Орта Азия халқының экономикалық және мәдени өзара қарым-қатынасындағы байланыстырушы буын болып қызмет етті. Мұнда көшпенді-малшылар мал беріп, орнына қажетті қолөнер бұйымдары мен нан алды. Бұл жерде Орта Азия отырықшы диқаншылары мен Дешті-Қыпшақ көшпенділері мәдениетінің өзара әрекеттесуі синтезделді, бұл Сырдария қалаларының, атап айтқанда Отырардың материалдық мәдениетінің археологиялық зерттелуін растайды. Сонымен қатар, Сырдария маңындағы қалалар, олардың үлкен көшпенді перифериясы, Жетісу ауданы үшін күрес қазақ, өзбек, қырғыз халықтарының этникалық аумағын қалыптастыру процесін, Қазақстан-ортаазиялық өңір аумағында этникалық процестердің күрделі өрілуін бейнелейді.

Моңғол жаулап алуы этникалық үдерістердің дамуын өзгертті, Қазақстан халқының этникалық құрылымының күрделенуіне, оның антропологиялық түрінің моңғолоидты күшеюіне ықпал етті. Осылайша, Қазақстан халқының моңғолоидтық немесе шығыс компонентінің үлесі еуропеоидтан басым бола бастады, бұл қазіргі күнге дейін де сақталады. Демек, қазіргі қазақтардың нәсілдік түрі автохтондық еуропеоидты және моңғолоидты нәсілдің өзара іс-қимылының негізінде қалыптасты. Қазақстанның автохтон халқының лингвистикалық негізі үнді-еуропалық тіл жүйесіне (сақ, савроматтар) қатыстылығы болды. Сонымен қатар, ғалымдар арасында Қазақстанның ежелгі қоныстанушыларының лингвистикалық негізін прототюрк тіл ортақтығы құрайтын басқа да теория бар. Жалпы алғанда, қазақ халқының лингвистикалық қоғамдастығын жүйелі тізбек ретінде көрсетуге болады: ежелгі еуропалық-индоирандық – прототүрік-түркі-қазақ. Осылайша, XV-XVI ғасырларда Қазақстан аумағында "қазақтар" атты жаңа этнос пайда болды.