СӨзжасамды оқытудағы тиімді әдістер

Білім беру мақсатынаоқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін беру, тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп, оны меңгерудің өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру, ана тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу, тілдің қатынас құралы екендігіне көздерін жеткізу, түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың ауызша, жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру, оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру, өздігінен сөйлей, жаза білуге жол салу жатады.

Өзімізге белгілі бірінші орынға білім беру сапасын қойып отырмыз. Осымен байланысты жоғары мектепте сөзжасамды жаңа тың ізденістер тұрғысынан оқыту мәселесі жан-жақты қарастырыла бастады.  Ғалым Ж.Сүлейменова жоғары мектепте сөзжасамды оқытудағы дәстүрден тыс сабақтардың маңызын айқындады.З.Бейсембаева сөзжасамды модульдік технология арқылы оқытуда тиімді болып табылатын дәріс, практикалық сабақтар мен өздік жұмыстың түрлерін, ал Н.Оразақынова сатылай талдауды сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы меңгертудің амал-тәсілдерін ұсынды. Осыған орай  сөзжасамды оқытуда бірнеше әдістер қолданылады.

            Материалды ауызша түсіндіру әдісі - сөзжасамды оқытуда кең тараған әдістердің бірі.Ол оқушылардың рецептивтік әрекетіне  негізделеді. Материал дайын күйінде, не мұғалімнің айтуы немесе оқулықтан оқып тыңдау арқылы беріледі.

Сөзжасамдық талдау тек тілдің сөзжасам бөлімінде ғана емес, тілдің лексикология саласында да, морфология саласында да жүргізіліп отыруы тиіс. Сөзжасамдық талдау дағдысы қалыптасу үшін мынадай жаттығулар жүргізуге болады:

1.Туынды сөздер қандай сөздерден пайда болады.Мысалы:қаламгер,егінші,білім,айтыст.б. Олардың лексикалық мағынасы қандай?

2.Берілген сын есімдерден зат есім жаса: ақылды, қорқақ, ақ,т.б.

3.Берілген сөздерден мамандық-кәсіпті білдіретін туынды сөз жаса: арба, дихан, жаз, қой,т.б.

4.Берілген үлгі бойынша туынды сөз жаса: ақжайма,саябақ,саяжай, теледидар,автоқалам,т.б.

5.Берілген сөздің сөзжасамдық тізбегін,ұясын жаса: біл,жат,сурет,т.б.

6.Берілген туынды сөздердің түбірін тап: жұмысшы,егінші,басылым,т.б.

7.Берілген түбірлерден туынды сөз жаса, қалай жасалғандығын түсіндір: кітап,үй,өн,т.б.

Тілдік талдаулар оқушылардың рецептивтік әрекетіне негізделеді.Мұндай талдаулар ауызша немесе жазбаша жүргізіліп отырады.

Оқушылардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыруда мектепте қолданылатын тәсілдің, жұмыстың бір түрі -көшіріп жазу мен диктант.Көшіру кезінде оқушылардың зейіні бір жерге жинақталады,көру арқылы есінде сақтау қабілеті қалыптасады. Мысалы сөзжасамға байланыстытерме диктантын, шығармашылық диктанты, сөздік диктантын,т.б. жүргізуге болады. Терме диктантта берілген мәтіннен туынды сөздерді көшіріп жазу көзделсе, шығармашылық диктантта туынды сөз жасау,соған сөйлем құрау мақсаты болады,сөздік диктантта түбір сөз беріліп,оған туынды сөз жасау тапсырылады.

         Оқушылардың сөзжасамнан дағдысы мен іскерлігін қалыптастыруда орындалатын жаттығулардың маңызы зор. Жаттығу - оқу анасы. Тілді құбылыстар тек жаттығу арқылы, бірнеше рет орындалатын жаттығулардың негізінде оқушының дағдысына айналады, есінде ұзақ сақталады. Осыған орай жаттығулардың да бірнеше түрі бар: дайындық жаттығулары, байқау жаттығулары, машықтану жаттығулары, шығармашылық жаттығулар, тексеру жаттығулары т.б. Сөзжасамды бұл әдістер арқылы оқытудың маңызы, біріншіден, оқушылар (жаңа ) туынды сөздің лексикалық мағынасын ашудың жолдары мен амалдарын біледі.Екіншіден, тілдің лексикалық құрамының байлығын,оның баю,толығу көздерінен мағлұмат алады,үшіншіден, қосымшаның сөз құрамындағы қызметін білуге,оларды бір-бірінен ажырата алуға үйренеді. Төртіншіден,туынды сөздің құрамына талдау жасау жолын біледі. Бесіншіден, сөздің жасалу жолын,сөзжасамның қызметін білу арқылы олардың ойлау қабілеті артады.

Қазіргі таңда сөзжасамды оқытуда проблемалы оқыту, дамыта оқыту т.б. оқытудың тиімді жолдары қолданылып жүр.

Проблемалы оқытудың тиімділігі онда оқушылар ізденеді, ойланады, білетіні мен білмейтінің арасында қайшылықтар пайда болады.Ой жүйесіндегі қарама-қайшылық оқушының өз бетімен жұмыс істеуіне түрткі болады.

Дамыта оқытуда мұғалім мен оқушы оқу үдерісіндегі негізгі міндеттерді шешудегі іскер партнер ретінде жұмыс істеуі тиіс. Оқыту тиімді, оқушылардың ақыл-ойын дамытатындай болуы үшін мұғалім жай интуицияға емес,белгілі принциптерге сүйенеді: ондай принциптерге:баланың психикасын зерттеу,ұстаздың интуициясы,генетикалық принцип,жас ерекшелігіне қарай қарым-қатынас жасау,т.б. жатады.

Сөзжасамды оқытудың негізінде, тілдің басқа салалары сияқты, жалпы дидактикалық принциптер басшылыққа алынады.Сонымен қатар пәннің табиғатынан, өзіне тән ерекшелігінен шығатын арнайы принциптер болады. Ондай принциптер:жалпыметодикалық және жекеметодикалық болып келсе, жалпыметодикалық принцип: экстралингвистикалық принцип, функционалды принцип, мағыналық-құрылымдық принцип, тілдің басқа қабаттарымен байланыс принципі, тарихи принцип болып бөлінеді.