Сред в. истор. Кш-7-2012. p65
§48–49. ЋАЗАЋ ХАЛЋЫНЫЃ ШЫЅАРМАШЫЛЫЋ ДЌСТЉРI
жүктеу/скачать 2,01 Mb. Pdf көрінісі
|
7 сынып Қазақстан 193-200
Document, 2 KURS EMTIKhAN 1178 AZA 1178
| §48–49. ЋАЗАЋ ХАЛЋЫНЫЃ ШЫЅАРМАШЫЛЫЋ ДЌСТЉРI
ХV–ХVI ѕасырлардаѕы аћын-жыраулар. Ћазаћ халћыныѓ ауыз ќдебиетiнде жыраулар поэзиясы ерекше орын алады. Сз нерiн пiр тџтћан кшпелi ћоѕамда кмейiнен жыр ћџйылѕан жы! раулар зор беделге ие болды. Жыраулар ерте кездерде хандардыѓ жанында кеѓесшi ћызметiн атћарып, батырларды дќрiптедi, ћаза тапћан белгiлi адамдарѕа жоћтау арнады.Тiршiлiк, мiр жайлы фи! лософиялыћ ойлар айтып, табиѕаттыѓ ќр алуан ћџбылыстарын тљ! сiндiрдi. Жыраулар хандар мен сџлтандардыѓ ћайсыбiр ќрекетте! рiн маћџлдап, дќрiптедi немесе сынады. Белгiлi бiр оћиѕаѕа байла! нысты кеѓес бердi, тiлек бiлдiрдi. Ќйгiлi жыраулардыѓ бiрi Сыпыра жырау (XIV ѕ.) – Ћазаћстан! ныѓ батысында мiр сљрген тљрiк тiлдес ру!тайпалардан шыћћан ћазаћ пен ноѕайѕа ортаћ тџлѕа. Жырау есiмi ел ћамын жеген ћам! ћоршы аћсаћал ретiнде “Ер Тарѕын”, “Едiге” жырларында кездеседi. XV ѕасырда Ћазаћ хандыѕы ћџрылѕан кезеѓде Асан Ћайѕы, Ћотан аћын, Ћазтуѕан Сљйiнiшџлы есiмдерi елге белгiлi болды. Ауыз ќдебиетiнде Асан Ћайѕыныѓ ћазаћ ханы Жќнiбекпен бiрге болѕан! дыѕы айтылады. Жќнiбек пен Керейдiѓ Жетiсуѕа ауѕан кезiнде ха! лыћпен аћылдасып, кеѓес ћџрмаѕандыѕын кiнќлап, Асан Ћайѕы: «Жемде кеѓес ћылмадыѓ, Жемнен де елдi кшiрдiѓ», – деп ханды жазѕырады. Асан Ћайѕы Жерџйыћты iздеп, Жетiсуда болѕан кезiнде “Же! тiсудыѓ аѕашыныѓ басы жемiс екен”, екi сџлтан келiп орналасћан жер Шу туралы “Ей, Шу, атыѓды терiс ћойыпты, мына ну ћамысыѓ елiѓдi ешбiр жџтћа бере ћоймас” дептi. Дештi Ћыпшаћћа ќйгiлi Ћотан аћынныѓ жырлары ел аузын! да онша кп саћталмаѕан. «Ћараћыпшаћ Ћобыландыда Неѓ бар едi ћџлыным? Сексен асып, таяѕанда тоћсанѕа, Тџра алмастай љзiлдi ме жџлыным!...» деген толѕауы тарихи маѕлџмат бередi. Бiрiншiден, ру!тайпалар арасындаѕы араздыћ байћалса, екiншiден, Ћазаћ хандыѕы ћџрыл! ѕандыѕын, ал ноѕайлардыѓ блiнгендiгiн крсетедi. Аѓыз бойын! ша аћынныѓ џлы Дайырћожа Ќбiлћайырдыѓ атаћты билерiнiѓ бiрi болѕан. Оны ќдiл билiк жљргiзгенi љшiн халыћ Аћжол би атап кеткен. Ћазаћ хандыѕы ћџрылуыныѓ алѕашћы кезiндегi жыраулардыѓ бiрi Сљйiнiшџлы Ћазтуѕан . Ол 1420 жылы Астрахандаѕы Ћызыл! 196 жар деген жерде, дќулеттi отбасында мiрге келген. Жыраудыѓ бiзге жеткен љш жыры белгiлi. Солардыѓ iшiнде “Алаѓ да алаѓ, алаѓ жџрт” деген жырында Асан Ћайѕы сияћты Едiл мен Жайыћты маћ! тап, елге, малѕа жайлылыѕын суреттейдi: «Жабаѕылы жас тайлаћ Жардай атан болѕан жер». Ћазтуѕан да Едiлдi ћимай, басћа жаћћа ауып бара жатћанды! ѕын былай жырлайды: «Ћайран менiѓ Едiлiм, Мен салмадым, сен салдыѓ, Ћайырлы болсын сендерге Менен ћалѕан мынау Едiл жџрт!..» XVI–ХVII ѕасырларда мiр сљрген ћазаћ жырауларыныѓ леѓ! дерiнен сол кездегi халыћтыѓ салт!санасын, ой!рiсiн, тiлек!маћса! тын айћын аѓѕарамыз. XVI–ХVII ѕасырларда: Доспамбет, Марѕасћа, Жиембет, Аћтамбердi, Шалкиiз т.б. жыраулар мiр сљрдi. Доспамбет жырау 1490 жылы Азов ћаласында туып, 1523 жы! лы Астрахан маѓында ћаза болѕан. Доспамбет сз бастаѕан шешен, ћол бастаѕан батыр едi. Оныѓ леѓдерiнен жастарды ерлiкке, елiн, жерiн шапћыншы жаулардан ћорѕауѕа шаћырѕан жалынды наси! хат, љгiттiѓ сарыны сезiледi. “Айнала бџлаћ басы теѓ”, “Тоѕай, тоѕай, тоѕай су”, “Азау, Азау дегенiѓ”, “Арѕымаћћа оћ тидi”, “Айналайын Аћ Жайыћ” т.б. жыр! ларыныѓ мазмџны Отан ћорѕауѕа арналѕан. Шалкиiз Тiленшiџлы (1465–1560 жж.) аса крнектi жырау бол! ды. Жайыћ зенiнiѓ шыѕыс жаѕалауында дљниеге келген. Шалкиiз жырларыныѓ мазмџнына ћараѕанда, Ноѕайлыныѓ ќмiршiсi Темiр бидiѓ жанында кбiрек болѕандыѕы байћалады. Жырау ќскери жо! рыћтармен Кавказдыѓ терiстiгiн, Ћырым, Дон бойын аралап шыћ! ћан. ?з жаћындарыныѓ кљншiлдiгiне џшыраѕан жырау Ћазаћ хан! дыѕыныѓ жаѕына шыѕады. Оныѓ жырынан асћан дарынды аћын! ныѓ асћаћ бейнесi мен асыл тектi жауынгер!батырдыѓ ћџдiреттi тџлѕасы бар болмысымен крiнедi. Жиембет Бортоѕашџлы XVI ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiнде, XVII ѕасырдыѓ алѕашћы жартысында мiр сљрген. Жырау алшын руын ертеден билеп келе жатћан атаћты рубасыларыныѓ ќулетiнен шыћ! ћан. Саћталѕан жырларыныѓ мазмџнына ћараѕанда, Жиембет Есiм ханныѓ ќскербасы ћызметiн атћарѕан жќне кеѓесшiлерiнiѓ бiрi бол! ѕан. Мџны жыраудыѓ мына шумаѕынан айћын круге болады: «Есiм, сенi есiрткен Есiл де менiѓ кеѓесiм». 197 Жырау Есiм ханныѓ 1620 жылы ойраттарды жеѓуiне зiнiѓ љлкен љлесiн ћосћан. ?з алдына тќуелсiз хандыћ ћџрмаћ болѕан Ћатаѕан руынан шыћћан Тџрсын ханныѓ бљлiгiн басуѕа да Жием! бет жырау кмек крсеткен. Алайда Есiм мен жыраудыѓ арасын! да ћайшылыћ пайда болады. «Ќмiрiѓ ћатты, Есiм хан» деген жыр! ѕа ћараѕанда, жырау iнiсi Жолымбеттi бiр жнсiз ћылыѕы љшiн жазаламаћ болѕанда араѕа тљсем деп зi де ханныѓ ћањарына iлiгiп, айдауда ћаза болады. Ал екiншi бiр деректерге ћараѕанда, 1628 жылы Есiм хан ћаза болѕаннан кейiн Жиембет з жерiне ћайтћан. Ол Есiмге ћарсы елдiѓ, халћыныѓ атынан сйлейдi. Мќселен: «Арћаѕа ћарай кшермiн, Алашыма џран десермiн», — деп зiл крсетедi. Марѕасћа жырау да Есiм ханныѓ еѓ жаћын жорыћ жырауы бол! ѕан. Жыраудыѓ туѕан, лген жылдары белгiсiз, Есiм ханмен бiрге жљргендiгiне ћараѕанда XVII ѕасырда мiр сљрген. Марѕасћа жы! раудыѓ Есiм ханѕа арналѕан «Еѓсегей бойлы ер Есiм» атты жетi мыѓ жолдыћ тарихи жыры белгiлi. Сол жырдан алынѕан мына бiр шумаћћа ћараѕанда Тџрсын ханныѓ бљлiгiн басуѕа Марѕасћа да ћатынасћан: «Ей, Ћатаѕанныѓ хан Тџрсын Кiм арамды ант џрсын ...» – деп оны жазалауѕа Есiм ханныѓ келiп тџрѕанын хабарлайды. Аћтамбердi Сарыџлы (1675–1768 жж.). Оѓтљстiк Ћазаћстан! даѕы Ћаратау бойында, дќулеттi отбасында дљниеге келген. Ол 17 жасынан бастап ћазаћ хандыѕы мен Орта Азия хандыћтарыныѓ арасындаѕы соѕыстарѕа ћатынасћан. Тiптi, 1729 жылы лiм жаза! сына бџйырылып, ћашып ћџтылѕан. Жырау жоѓѕарларѕа ћарсы Отан соѕысы (1723–1730 жж.) кезiнде Орта жљз рубасы аћсаћал! дарыныѓ бiрi болды. Жоѓѕарлар талћандалып, елiмiздiѓ шыѕысы жаудан азат етiлгеннен кейiн, босаѕан жерге елдi ћайта ћоныстан! дыру кезiнде де жырау айтарлыћтай ћызмет атћарады. Жырау зiнен бџрынѕы Доспамбет, Шалкиiз дќстљрлерiн жалѕас! тырушылардыѓ бiрi. Толѕауларынан халћымыздыѓ зiне тќн ерек! шелiктерi, мiнез!ћџлћы, зiндiк кзћарастары айћын байћалады. «Кљлдiр де кљлдiр кiсiнетiп Кљреѓдi мiнер ме екенбiз, Кљдерiден бау таѕып, Аћ кiреуке киер ме екенбiз! Жаѕасы алтын, жеѓi жез, Шыѕыршыѕы торѕай кз Сауыт киер ме екенбiз!» – 198 Жетiген. деп, жерiн жаудан азат етер кљндi аѓсап, халћын џрысћа жiгер! лендiредi. ХV–ХVI ѕасырларда мiр сљрген жыраулар халћымыздыѓ ба! сына ауыр кљн туѕанда аћыл!кеѓес берген данагйлерi, жау шап! ћанда, ћолдарына аћ найзаларын џстап ћарсы шыћћан батырлар. Олардыѓ есiмi тарихымызда мќѓгi саћталады. жүктеу/скачать 2,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|