Тақырыбы: Рационалды тамақтануды оқып үйрену

1. 
   Рационалды тамақтану дегеніміз не екенін білу?
   
2. 
   Тепе-теңдірілген тамақтану дегеніміз не?
   
3. 
   Рационалды тамақтанудың негізгі принципі қандай?
   
4. 
   Энергиялық тепе-теңдік дегеніміз не екенін білу?
   
5. 
   Негізгі алмасу дегеніміз не?
   
6. 
   Негізгі тамақтану заттарына қажеттілікті қанағаттандыру.
   
7. 
   Тамақтану режимінің негізін құратын принциптер қандай?
   
8. 
   Негізгі тағамдық заттарға тәуліктік қажеттілікті білу.
   
9. 
   Рационалды емес тамақтану неге алып соқтырады?
   
10. 
    Тепе-теңдірілген тамақтану принципін атаңыз.
    

№ 8,9 тәжірибелік сабақтар

1. 
   Емдік-сауықтандыру және диеталық тамақтануды оқып білу.
   
2. 
   Балалардың, жасөспірімдердің, егде адамдардың тамақтануының ерекшеліктерін өз бетімен оқу.
   
3. 
   Бақылау сұрақтарға жауап беру.
   

Емдік-сауықтандыру өнімін және рационын даярлау жеке тағамдық заттардың метаболизмді сору немесе ағзадан улы қосылыстарды шығару қабілетіне негізделеді. Қазіргі кезде емдік-сауықтандыру тамақтану рационы қабылданған, олар өнімдік жиын және өнімді алмастыру нормасы түрінде болады:

• 
  дәрумендермен байытылған емдік-сауықтандыру және диеталық өнімдер;
  
• 
  минералды заттармен байытылған емдік-сауықтандыру және диеталық өнімдер;
  
• 
  тағамдық талшықтармен байытылған емдік-сауықтандыру және диеталық өнімдер;
  
• 
  диеталық тамақтануға арналған арнайы өнімдер.
  

1. 
   Емдік-сауықтандыру тамақтануының ерекшеліктері.
   
2. 
   Бала, жасөспірім, егде адамдардың тамақтануының ерекшелігі.
   
3. 
   Ауыр физикалық еңбекпен және спортпен шұғылданатын адамдардың тамақтануының ерекшелігі.
   
4. 
   Комбинирленген тағам өнімдерінің жаңа бағыттары.
   
5. 
   Қазіргі уақытта қолданылатын тамақтану рационы.
   
6. 
   Дәрумендермен байытылған, емдік-сауықтандыру және диеталық өнімдерге сипаттама.
   
7. 
   Тағамдық талшықтармен байытылған, емдік-сауықтандыру және диеталық өнімдерге сипаттама.
   
8. 
   Диеталық тамақтануға арналған аранайы өнімдерге сипаттама.
   

№10, 11 тәжірибелік сабақтар

1. 
   Энегия шығыны түрлерін және әдістерін анықтау және зерттеу.
   
2. 
   Балансты тамақтану формуласы мен химиялық құрамын оқып-білу.
   
3. 
   Тәуліктік энергия шығынын хронометражды-кестелік әдіспен анықтау.
   
4. 
   Негізгі тағамдық заттарға тәуліктік қажеттілікті анықтау.
   
5. 
   Тәуліктік рационның тағамдық құндылығын химиялық құрам туралы анықтама кестесінің көмегімен анықтау.
   
6. 
   Бақылау сұрақтарына жауап беру.
   

Әртүрлі халық топтары үшін энергия және тағамдық заттарға физиологиялық қажеттілік нормалары, әртүрлі контигенттер үшін энергия және тағамдық заттарға қолайлы қажеттілік шамасын анықтайтын мемлекеттік нормативтік құжат болып табылады (1-кесте).

Энергия қажеттілігін тәуліктік энергия шығыны бойынша анықтайды.Негізгі тағамдық заттардың айналым процесінде ағзада түзілген энергияны жылу энегиясының бірлігі – килокалория (ккал) немесе – килоджоуль (кДж), 1 ккал=4,184 кДж өлшейді.

Адам ағзасының энегия шығынын реттелмейтін және реттелетін энергия шығынына бөледі.

Энергияның реттелмейтін шығыны негізгі алмасу және тағамдық спецификалық-динамикалық қызметін қосады.

Негізгі алмасу – ішкі ағзалардың, жүйілірдің және жасушалардың жұмысы; дене температурасын тұрақты жағдайда ұсьау үшін қажетті минималды энергия мөлшері.

Тағамдық заттардың спецификалық-динамикалық қызметі (СДҚ) – асқорыту негізгі тағамдық заттардың айналымы процесіне шығындалатын энергия.

Реттелетін энергия шығыны – еңбек қызметі, тұрмыстың қызметі процесінде және спортпен шұғылданғанда және т.б. жұмсалатын энергия шығыны.

Бұл шығын физикалық және ойлау қызметімен ұштасады. Физикалық қызмет тәуліктік энергия шығынын анықтайтын компонент болып табылады.Барлық ересек адамдар (еңбекке қабілетті) қызметінің түріне байланысты , ер адамдар 5 топқа, әйел адамдар 4 топқа бөлінеді.Осыған орай әр топ белгілі бір мамандарды қосады.Осыған байланысты нормада нақты топтар үшін энергияның дәлме-дәл мөлшерін анықтайтын, объективті физиологиялық критериі көрсетілеген.

Адамның энергия қажеттілігн тәуліктік энергия шығыны көлемі бойынша анықтайды.Энергия шығынын анықтайтын әдістердің ішіндегі ең қарапайымы болып, хронометражды-кестелік әдіс табылады.

Ағзаның әр жағдайы (ұйқы, жұмыс, демалыс және т.б.) қызметтің әр түрі тәуліктік энергия шығынының қосынды шамасын түзіп, белгілі бір энергия шығыны шамасымен ұштасады.Сондықтан бұл шаманы анықтаудың бірінші сатысы болып, ағзаның жеке жағдайының ұзындығын есептеу және тәуліктік (24 сағ) барысында қызмет түрлері, яғни уақыт бюджетін анықтау табылады.

Табылған энергия шығынын 5%-ке көбейту керек.Себебі онда есептелмеген қозғалыстар, берілген әдістің дұрыс еместігін табу мақсатында.

Хронометражды – кестелік әдіспен жеке тәуліктік энергия шығыныңызды анықтап, белгілеңіз.

Дене массасына, жасына және физикалық белсенділігіне байланысты ересек адамның энергия шығынын есептеудің жылдам әдісі бар, 4-кестеде көрсетілген.

Тәуліктік энергия шығынын есептеу үшін сәйкесінше жасқа және дене масса шамасын физикалық белсенділік коэффициентіне көбейту керек.

Тәуліктік энергия шығынын есептеу коэффициенті

Ер адам Әйеладам

Еңбек тобы (КФА) Еңбек тобы (КФА)

1=1.4 1=1.4

2=1.6 2=1.6

3=1.9 3=1.9

4=2.2 4=2.2

5=2.4
4-кесте. Ересек адамның энергия шығынын дене массасына, жасына және физикалық белсенділігіне байланысты есептеу.

Ер адам (негізгі айналым)					Әйел адам (негізгі айналым)
Дене массасы	18-29	30-39	40-59	60-74	Дене массасы	18-29	30-39	40-59	60-74
50	1450	1370	1280	1180	40	1080	1050	1020	960
55	1520	1430	1350	1240	45	1150	1120	1080	1030
60	1590	1500	1410	1300	50	1230	1190	1160	1100
65	1670	1570	1480	1360	55	1300	1260	1220	1160
70	1750	1650	1550	1430	60	1380	1340	1300	1230

Табиғатта ағзаға қажетті барлық заттары бар өнім жоқ екені бізге белгілі.Сондықтан әртүрлі өнімдер комбинациясы ағзаны қажетті заттармен тағам арқылы қамтамасыз етеді.

5-кестеде 18-59 жастағы ересек адамның қажетті энергия және тағамдық заттарға физиологиялық нормасы көрсетілген.Интервалдар жасқа және еңбек қызметінің қарқындылығына байланысты берілген.Жақшада орташа қажеттілік.

5-кесте. Ересек адамның тағамдық заттарға және энергия қажеттілігінің физиологиялық нормасы.

Нутриенттер	Қажеттілік
Ақуыздар В т.ч. животные Майлар,г В т.ч. растительные Тағамдық талшықтар,г Рациондағы май қышқылдарының қатынасы,% Полиқаныққан Қаныққан Моноқаныққан Минералды заттар Кальций Фосфор Са:Р қатынасы Магний Са:Мg қатынасы Калий Натрий Хлор Күкірт Микроэлементтер,мг Темір Мыс Йод Фтор Дәрумендер: Тиамин (В1),мг Рибофлавин (В2),мг Пиродоксин (В6),мг Пантотеновая кислота (В3),мг Флацин Кобаламин (В12),мг Ниацин (РР),мг Аскорбин қышқылы (С),мг А тобы дәрумендері,мг В тобы дәрумендері,мг Д тобы дәрумендері,мг	65-117 (91) 26-64 (50) 70-154 (112) 24-47 (36) 20-25(22.5) (10) (30) (60) (800) (1200) 1:1.5 400 1:0.7 2500-5000 (3750) 4000-6000 (5000) 7000-10000 (8500) (1000) (10) (15) (0.15) (3) 1.3-2.6 (1.8) 1.3-3.0 (2.1) 1.5-3.0 (2.1) 10-15 (12.5) (200) (3.0) 16-28/1 70-100 1000/2 (10)/3 (2.5)/4
Энергетикалық құндылығы, ккал	2200-4300 (3250)

Тәжірибелік бөлім

Тәуліктік рациондағы тағам құндылығын анықтау

Жұмыс жеке тапсырма бойынша жүргізіледі.Осы мақсатпен студентке тағам өнімдерінің шегін (тәуліктік тағам рационын) құрау ұсынылады.

Химиялық құрамды есептеу анықтама кесте «Тағам өнімдерінің химиялық құрамы» арқылы жүргізіледі.Бұл кестеде негізгі тағамдық заттардың құрамы және 100 г тағам өнімінің энергетикалық құндылығы берілген.

Өнімнің сапасын анығырақ бағалау үшін «Химический состав пищевых продуктов» книга 2 анықтамасын қолдануға болады.Онда аминқышқылдардың, май қышқылының, дәрумендердің, микро- және макроэлементтердің, органикалық қышқылдардың, көмірсулардың құрамы туралы мәліметтер көрсетілген.

Жұмыс нәтижесін 6-кестеге толтыру.

6-кесте. Тәуліктік рационның тағамдық және энергетикалық құндылығы

Өнімді қолдану			Нетто мөлшері			Ақуыз Май, г
Минералды заттар, мг											Дәрумендер ,мг
Na	K	Ca		Mg	P		Fe	F		каротин	B		B	PP		C	Энерг. құнд. ккал
11	12	13		14	15		16	17		18	19		20	21		22	23

Нәтижесін рәсімдеу:

1.Әр тәуліктің тағам өніміндегі тағамдық заттарды жеке табу, сосын барлығын қосу.

2.Сіздің энергия шығыныңыз бен тәуліктік энергия құндылығы арасындағы энергетикалық баланс сақталады ма?

3.Өзіңіздің рационыңыздағы тағамдық заттар көлемін 1-кестеде ұсынылғандай, физикалық белсенділікті, жас және жынысынды есепке алып салыстыр.

1.Адам тамақтануындағы судың маңызы

2.Суды өңдеу кезінде оған қосылатын, өндіріс ауылшаруашылығында нәтижесінде пайда болған, табиғи суларда кездесетін химиялық және биологиялық тектес зиянды заттармен ауыз суының ластануы.

3.Ауыз суының ішкі және халықаралық стандарттар талаптары бойынша сапа көрсеткіштері.

Су артығын қазіргі уақытта қорғау және рационалды қолдану актуальді проблемелардың бірі.

Бұл өндіріс кәсіпорындары жағынан суға деген сұраныстардың әруақыт өсіп отыруына, бір жағынан табиғи су құбырлары мен көздерінің ластану мүмкіндіктеріне де байланысты.

Тағам кәсіпорындарының стоктарында сақталған органикалық заттардың үлкен мөлшері көміртегіні жұтып алады және осымен өзендер мен суқорларында қалыптасқан биологиялық циклді бұзады..Стоктардың көп түрінің құрамында су флорасы мен фаунасы уландырушы улы заттар бар.Ең қауіптісіне – ет, сүттің, қант, сыра, спиртті кәсіпорын салалары жатады.

Ішуге жіберілетін, тағам өндірісінің кәсіпорындарында қолданылатын судың қасиеті мен құрамы су құбыры типіне, оны өңдеу әдісіне және суқұбыр желісінің конструкторлық маңыздылығына байланыссыз ГОСТ 2874-82 Ауыз суы талаптарына сай болуы керек.