Құстардың табиғатта және шаруашылықтағы ролі

Құстардың табиғатта және шаруашылықтағы ролі

Көптеген жерлерде майда торғайтектес құстардың (көкшымшықтар, қараторғайлар) ұялауына жағдай жасалып, жасанды ормандар, парктер, бақтарда жасанды ұялар қойылады. ТМД елдерінде соңғы жылдарға дейін құстар күн аталып өтетін, бұл кезде мыңдаған оқушылар бақтар мен парктерде құстар орналасатын ұялар ілетін-ді.

Жылына екі рет қаздарды, үйректерді, тауықтектестерді, ірі шалшықшы құстарды аулауға рұқсат етіледі, мұндай рұқсатты көптеген әуесқой аңшылар пайдаланады. Араб Эмираты жабайы кәсіптік маңызы бар құстардың (дуадақ, безгелдек, жиек дуадақ) жұмыртқаларын сатып алып, оларды арнайы лабораториялардағы инкубаторларда шайқап, балапандарын өсіріп, ересек кезде оларды табиғатқа жіберіп, одан соң сұңқарлармен аулайды. Қазақстан мен Қырғызстанда қоян, түлкі және қасқырға бүркіт салып, саятшылық жасайтын дәстүр бар. Жақсы бүркіт бір маусымда бірнеше ондаған түлкі бастайды.

Десе де құстар кейбір аймақтарда кейде біршама зиян да келтіруі мүмкін. Жас қараторғайлар, үлкен топқа жиналып, жүзімдікке, шиелі баққа шабуылдап, бұл жемістердің өнімін тұтастай жойып та жібереді. Адамның шаруашылық әрекеттерінде құстардың алуан түрлі және үлкен маңызы бар. Қөптеген түрлерін үйретіп, үй кұсына айналдырған, бұл әрекетті осы кезге дейін жетілдіріп келеді. Ет, жұмыртқа, мамық алу, байланыс мақсатына, әсемдік үшін құстардың жақа тұкымдарын шығарады. Жабайы құстардың — ауыл, орман, балық шаруашылығында, ан, аулау кәсібінде және денсаулық сақтауда зор маңызы бар. Құстардың экономикалық маңызы өте күрделі, оны механикалық шеше салатын мәселе емес. Бір түрге жататын құстың, өзі бір жағдайда пайдалы болса, екінші бір жағдайда зиянды болып саналады, Шаруашылықтың бір түріне пайдалы болған құс, шаруашылықтын. екінші саласына зиянын тигізуі мүмкін. Көпшілік құстар егін, бау-бақша, тоғайлы және далалы жердегі өсімдіктер тигізеді. Орман зиянкестерімен қоректенетін құстарға: сары шымшық; пищухалар, түрлі славкалар, шыбын қаққыштар, түрлі сары шымшықтар, қызыл құйрықтар, малионовкалар, көкектер, жағалтайлар, ешкіемерлер, тоқылдақтар, кішкене торғайлар, жорға торғайлар т. б. жатады. Дала мен шабындық жерлердегі зиянкестермен қоректенетін құстарға: кәдімгі қара торғай, түрлі қаратамақ торғай, боз торғайлар, ақсарылар, көк қарғалар, айдарлы көкектер, кәдімгі және дала бөктергісі, қырғилар, ақ тұмсық қарғалар, ұзақтар, кейбір жерлерде шағалалар т. б. жатады.

Күлгін қара торғай (Рastor roseus) Орта Азияға, Қазақстанға, Кавказда Төменгі Еділде тараған. Кейбір жылдары Украинада да болады. Ересегі бір тәулікте көптеген жүз насекомдарды жояды.

Р.Н.Мекленбурцевтін, мәліметі бойынша, Орта Азиядағы қараторғайдың әрбір үйірі, ұялаған кезінде (бір айда) 100 мыңдай шегірткелерді құртады. Сонымен қатар жас балапандары жүзім мен шиені жеп зиянын тигізеді. А, Н. Формозов Қазақстанда дала бөктергісінің шегірткелерді жейтінін бақылаған. Оның айтуынща, безгелдек (Міcrotus tetrax) таңертеңгі уақытта 250 шегірткені жегенін байқаған, Батыс Сибирьде және Қазақстанда мыңдаған шағалалар, үйректер, қызғыштар және ақ тұмсық қара қарғалар далалық жерлерге шығып, шегірткелермен қоректенеді.

Құстар ұсақ кемірушілерді жеп, ауыл шаруашылығына үлкен пайда келтіреді, Көптеген күндізгі жыртқыш құстар және жапалақтар көпшілігінде ұсақ кемірушілермен қоректеніп, оларды қырады. Ұсақ кемірушілермен қоректенетін кұстарға кәдімгі жамансарысы; (Вuteo buteo), қорған жамансарысы (Вuteo forax), қыстақ жамансарысы (Archibuteo lagopus), құладындар (батпақ жердің құладынынан басқалары), қорған бүркіті (Aquila helaica), дaла бүркіті (А. nipalensis), кәдімгі бөктергі, дала бөктергісі, күйкентайлар, ителгілер, батпақты жердің жапалағы, құлақты жапалақ және сұр неясыттар т.б. жатады.

Кемірушілер аз болған жылы, бұлардын, бірқатары насекомдармен, рептилилермен, құстармен қоректенеді. Кемірушілер көбейіп кеткен жылы ұсақ кемірушілермен тек қана жыртқыш құстар емес, құзғын, сауысқан, құтандар, дегелектер де қоректенеді. Олар кемірушілер көбейіп кеткен жерге топтанып ұшып барып, қырады.

Құстардың зиянды жануарларды құртып, адамның шаруашылық әрекетіне пайда келтіретін фактыларды көптеп келтіруге болады. Сондықтан құстарды қорғау және егістік бау-бақшалы жерлерге тарту үшін қолдан жасанды ұялар салу, ағаштарды көбірек егу керек. Бұл жұмысты бүкіл еліміздегі мектеп оқушылары жүзеге асырып, халық шаруашылығына үлкен пайда тигізіп отыр.