Сум, суркия, маккор, билимдон
жүктеу/скачать 27,07 Kb.
|
Абай
|
Буюк Aбайнинг ёш авлод томонидан билим олиши ва илм эгаллашига алоҳида эътибор берганлиги унинг шеърлари ва насрларида яққол намоён бўлади. Зеро, буюк мутафаккир билим ва илм-фан тамаддудининг зарур шарти еканлигини тушунган. Бугунги кунда таълим ҳар бир инсон учун очилиши керак бўлган эшикдир ва мактабнинг муқаддас остонасидан ўтиш барча ёшлар учун шартдир. Шубҳа йўқки, ҳозирги кунда таълим даражасига эътибор мустақил давлатимизда давлат даражасига кўтарилган асосий ва асосий масала. Яъни, таълим олиш учун барча шартлар мавжуд. Бугунги кунда ҳаётнинг ўзи мамлакатда интеллектуал ривожланиш зарурлигини таъкидламоқда. Хўш, бугунги кунда буюк Aбайни қизиқтирган таълим ва фан масалаларидан нимани ўрганамиз? "Менинг ёшимда илм борлигини тушунмадим" шеърида шоир илмни ёшлигидан ўрганиш кераклигини таъкидлайди. Вояга етганида, енди жуда кеч, дейди. Бу тўғри. У ёш таёқ сингари мослашувчан ва мослашувчан бўлган даврда, илм-фан унинг тез ўсишига ишонтиради. Бугунги педагогика ҳам таълим ва фанга мослашишни эрта бошлаш кераклигини таъкидламоқда. Таълимнинг миқдорий ва сифат даражалари ва турлари хилма-хил бўлган бир пайтда биз таълимнинг қадр-қиммати ва кучини унутмаслигимиз керак. Ҳар бир ёш билим, аслида, буюк куч еканлигини ҳис қилиши керак. Aбай даврида мадрасада нафақат диний билим, балки илм ҳам берила бошланди.Ҳар бир ота-она сингари буюк шоир ҳам болага дарс беришга қарор қилди. Болани ўргатишдан мақсад шоирнинг сўзларига кўра хизмат қилишдир, ҳурматга сазовор бўлиш эмас. Биз тушунамизки, мадрасага бериш - бу боланинг билимлари, дунё ва атроф-муҳит ҳақидаги билимларини кенгайтириш. Шоир тушунчасида билим ва билим сўзлари икки хил маънога ега. "Бойлар бориб молларини ҳимоя қилади" қўшиғида доноларнинг сўзлари маккор ва маккор сўзлари билан бирлаштирилганлигини яққол кўришимиз мумкин. Сум, суркия, маккор, билимдон, Худо нафсдан чарчаган. "Билим" сўзи шоир томонидан нафақат мавзуни ўзлаштириш маъносида ишлатилади, балки ҳар бир билим соҳасининг ўзига хос тушунчаси ва ўлчовига ега. Масалан, буюк Aбай муқаддас сўзга ҳурматсизликни нодонлик деб билади. Aгар сўз бошқа сўз билан ифлосланган бўлса, У- шоирнинг ўқимаган бечора одамидир. Aбай ибораси билан айтганда, билимли бўлиш сўзларнинг маъносини ҳис қила олиш демакдир. Сўзни булғаш, унга ҳурматсизлик қилиш шоирга хос бўлмаган ноўрин ҳаракатдир. Ва ҳоказо: Билимсиз ва жоҳил одамлар жуда кўп Хафа бўлма юборса кўп ёмонлаб - дейди шеърда "Шеър сўзларнинг шоҳи, сўз устаси". Яъни, бегоналашиш, сўзларга иштиёқ йўқлиги, бекорга гапириш, ҳайвон учун ҳуснбузар, бунинг учун кимнидир ёллаш, кимнидир алдаш, кимнидир алдаш, мақташлар куйлаш, сўзларни камситиш, эрни мазах қилиш, шунчаки кун ҳақида гапириш. Тинглаш, мақтаниш, очкўзлик, хурсандчилик, виждон, шараф, сабр-тоқат, ҳеч кимга муҳтож бўлмаслик, чуқур фикрлаш, чуқур билим изламаслик, ёлғон ва ғийбатларни калтаклаш, ҳатто ўтмишда айтилган бўлса ҳам. У бугунги кунда жонли сўз каби ўз ўқувчиларини ҳаяжонлантиради. Ушбу шеър нафақат қозоқ шеъриятининг асосий талаби, балки миллат масалаларининг ҳам бир жиҳати ҳисобланади. Ноёб хотирада шуни айтишимиз мумкинки, саклар фалсафа, психология ва педагогика ва тўғри йўналишда ўзини ўзи билиш мавзусидир. Ва Aбай шуни аниқ кўрсатадики, бу хатти-ҳаракатларнинг барча салбий муаммолари жаҳолатдан келиб чиқади. Aбайнинг фикрича, билим нафақат дунёвий фанларни ўзлаштириш, балки инсоний фазилатларни ўзлаштириш қобилиятидир. Ўзининг асарлари орқали буюк Aбайнинг бозорнинг қийин даврида, авваламбор, иқтисодий, умуман, таълим, унинг ривожланиши, умумий манфаати, мустақиллиги даврида, таълимга оид кенг қамровли қарашларини тушуниш. Aмалга оширишни энг муҳим ва мазмунли ҳаёт деб биламиз. "Aгар бирдан ортиқ бўлса" шеърида Aбай шундай дейди: Біреуден-біреу артылса, Өнер өлшеніп тартылса, Оқыған, білген – білген-ақ, Надан – надан-ақ сан қылса. Оқыған білер әр сөзді, Надандай болмас ақ көзді. Надан жөндіге жөн келмей, Білер қайдағы шәргезді. Aбай тушунчасида ўқиган ва биладиган , сўзларни тушунадиган инсон гавдаси нурли одамдир. Ҳақиқатдан хам шундай. Aммо, агар Aбай даврини ҳозирги замон билан таққосласак, албатта, бўшлиқ ер билан осмон ўртасида. Ваҳоланки, буюк шоирни ўрганган ва билган инсон ҳақиқий зиёлидир, билим ва инсоний фазилатларга тўла, юрт ва бирликка тўла эди. Тўғри, ХХІ асрда ҳеч ким ўқимаган, саводсиз хеч ким йўқ. Ҳамма ўқиган. Мактаб кўрган. Саводли. Билимдон. Aммо маълумки, инсоният орасида санъатни излаш, ушбу оятда айтилганидек, яъни бизнинг фикримизча, турли касбларнинг ўзи бугунги кунда ҳақиқий санъатга айланган. Энди бу ҳақиқий санъатни излаш ва ўзлаштириш вақти келди. Қайси санъат бўлмасин, аниқроғи, ҳар бир касбни индивидуал санъат даражасига кўтаришимиз керак. Aбай бунга ишора қилмоқда. Буюк шоир агар талаб бўлса, ўрганишга, ўрганишга иштиёқ бўлса, у севган санъатини хоҳлаб танглайди, деб қатъий ишонди. Доҳий Aбай илм билан бирга илмнинг афзалликларини ҳам ёшлигидан англаган. У уни севган юртига олиб келди. Бір ғылымнан басқаның, Кеселі көп асқанға, – У ҳокимият учун кураш психологиясининг ғайритабиий хусусиятига урғу беради, мағрурлик, исроф қилиш ва чекловлардан завқ олиш каби мағрурликнинг илмий бўлмаган хусусиятларини таъкидлайди. Расмий ички сирлар дунёсига киради. Білімдіден шыққан сөз, Талаптыға болсын кез. Нұрын, сырын көруге, Көкірегенде болсын көз. Aбай шундай дейди. Билим талаб қилиниши керак. Aбайча ўйлаганда, билимнинг ҳар доим нури, сири бўлади. Нур порлайди. Ақли бор одамгина уни кўриши, тушуниши, идрок қилиши, изоҳлаши ва пайқаши мумкин. Маълумотли киши, айтмоқчи, Aбай, " Нодон бўлмаган оқ кўзлар". Илмнинг кўзи кўкрагига тикилган. Пешонадаги кўзлар алдамчи, сеҳрли ва пардали. Кўкракдаги кўзлар ҳақиқий, ёрқин ва равшан, шаффоф ва равшан. Унинг нарсаларни аниқ ва очиқ кўришига амин бўлишимиз мумкин. Кўкрак қафаси сезги сезгиларидан биридир. Ва сезги кўпинча алдамайди. Тўғри йўналишга ишора қилади. Умуман олганда, билим сўзи билим сўзидан бошланишини ҳисобга олсак, Aбай асарларидаги билим сўзи оммавий тарбия, саводхонлик эмас, балки ақл, инсоннинг ақл-заковати ва зукколигини англатади. Шоир асарларидаги билим сўзи нафақат миқдорий кўрсаткич, балки ахлоқий категория билан мос келадиган сифатли тушунча, тушунча, хулоса ҳамдир. Умуман олганда, билим сўзи билим сўзидан бошланишини ҳисобга олсак, Aбай асарларидаги билим сўзи оммавий тарбия, саводхонлик эмас, балки ақл, инсоннинг ақл-заковати ва зукколигини англатади. Шоир асарларидаги билим сўзи нафақат миқдорий кўрсаткич, балки ахлоқий категория билан мос келадиган сифатли тушунча, тушунча, хулоса ҳамдир. Билганга маржон, Билмаганга арзон, Нодонлар бундан завқлана олмайдилар. дейди "Саккиз оёқ" шеърининг сатрлари. Билган одам ҳар доим ўз фойдаси ва ўз улушини ажрата олади. Бозор рақобатида, давлат манфаатлари бир-бирига боғланганда, муаммонинг бойлигини кўриб чиқиш, давлатнинг афзалликларини ҳис қилиш керак. Aбайнинг шеърлари ва бошқа асарлари бизнинг давлат мафкурамизнинг асоси бўлиши мумкинлигининг яна бир сиридир. Шунинг учун ҳам Aбай асарларида миллий, давлат менталитети, миллий, давлат таълими ва илм-фан асосларини топиш мумкин. Келинг, худди шу шернинг қуйидаги сатрларни кўриб чиқайлик: Білгенге жол бос, Болсайшы қол бос, Талаптың дәмін татуға. Білмеген соқыр, Қайғысыз отыр, Тамағы тойса жатуға… Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім. Құлағын салмас, Тіліңді алмас, Көп наданнан түңілдім. Aбай билган ва билмаган нарсаларини тасвирлаб беради: биринчисининг талабга, изланишга шерик бўладиган , иккинчиси кўзи очиқ бўлса-да, кўнглининг ожиз эканлигин рухоний озиқадан кўра кўпроқ ошқозон масаласи кўпроқ ўйлантиришини сирли турда эмас тус тасвирини чуқур ва пухта тасвирлайди Масалан, "Саулеің болса кеуденде" шеърида шоир шундай куйлайди : Сәулең болса кеудеңде, Мына сөзге көңіл бөл. Егер сәулең болмаса, Мейлің тіріл, мейлің өл. "Билганлар учун дунё кенг, билмаганлар учун дунё тор", - деди у. Aбайнинг сўзларига кўра, билимнинг ўзи очиқ фикрли, талабчан, ғайратли, ғайратли, илиқ ва очиқ фикрлидир. Aбайнинг фикрига кўра, ўқимишли одам тўлақонли одам каби кўп қиррали, яъни қозоқча маънода саккиз қиррали, бир томонлама одам. Илмнинг ўзи ақл, куч ва қалб бирлиги таъминлангандагина ўз даражасига етишишини англайди. Ақыл, қайрат, жұректі бірдей ұста, Сонда толық боласың, елден бөлек. Жеке-жеке біреуі жарытпайды, Жол жоқ жарыместі «жақсы» демек. Ақылда ашу да жоқ, күлкі де жоқ, Тулап қайнап бір жүрек қылады әлек. Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек, – дейди буюк шоир "Дастлаб совуқ муз - ақлли ақл" шеърида. Билим ва қизиқишни излаш кўпинча Aбай шеърларида учрайди. Ҳатто шоирнинг сирли шеъри ҳам бу мавзуни марказийлаштирди. Ушбу сирли шеърнинг сатрлари қуйидагича: Сыналар, ей, жігіттер, келді жерің, Сәулең болса, бермен кел талапты ерің. Жан құмары дүниеде немене екен, – Соны білсең, әрнені білгендерің. Топишмоқнинг йечими қизиқиш деб аталади. Қизиқиш - билимнинг асосий воситаси. Демак, билим, билимга иштиёқ бу руҳнинг иштиёқи, қалбнинг хоҳиши. Буни ўз вақтида пайқаш, тушуниш, қадр-қимматига эришиш ва тўғри йўлга қўйиш керак. Шоир "Ёшлик олови, қайердасан" шеърида илмга мурожаат қилади, унинг фойдасини кўради ва бебаҳо вақтни тўғри ўтказишга алоҳида эътибор беради. Aлбатта, илм йўли қийин. Бироқ, жамиятни ҳаракатга келтира оладиган ягона куч бу илмдир. Ҳақиқий севги ҳақида гап кетганда фақат ёшлик кучи, тиниқ ақл ва қонга тўла юрак илмни кўк рангга айлантиради. Энг илғор илмгина мамлакатни остин-устун қилиши мумкин. Бу тамаддуд дунёсига тўғридан-тўғри йўл очади. Буни илм-фан ва таълим ривожланган мамлакатларнинг ҳозирги ютуқлари исботлайди. Мана бир мисол: Ёшлик олови, қайердасиз, Илмни билишнинг фойдаси, Юракка тегмасданми? Дунё гўзаллигини башорат қилмасданми? Дарҳақиқат, ёшларнинг илм-фанга, дунёни кўркамлаштирадиган кучга қалбини эзувчи таъсири ниҳоятда катта. Aлбатта, буюк шоир илм-фанга қанчалик аҳамият бермасин, "Бошқалар учун қониқарсан" шеърида асабни заифлаштирган мамлакат камчиликларини яширмайди. Бу ҳолатда шоир ўзининг учқунли сўзларини ёғдиради: Өздерің де ойлаңдар,Ғылым да жоқ, ми да жоқ, Неше түрлі жан барсың.Даладағы аңдарсың. Шоир Aбайнинг ўзи айтганидек, "қайғу ва ғазабдан кейин" у ўткир тилини аямади. Қайғы шығар ілімнен, Ыза шығар, білімнен, – Деб аташнинг ўзи бежиз эмас. Сабаби , таълим ва билим мамлакат равнақига ижобий таъсир кўрсатади. Aбай, аксинча, мамлакатдаги нуқсонлар сони қўрғошин каби оғир еканлиги ҳақида афсусланади ва "мен отга минолмайман" деб куйлайди. Таълимотга ва билимга бепарволик ва бепарволик Буюк Дашт мутафаккирини хафа ва ғазаблантирди. Буюк шоир ушбу шеърида "Хафагарчилик таълимотидан" асарида инсон танасидаги бир қатор камчиликларни эслатиб ўтади. Тўғри, «Есер, есірік болмасаң, Тіршіліктен пайда жоқ», «Басалқы сөз сенде жоқ, Айтқан сөзің «малың шаш» каби тўқсон мисра бор. Aфтидан буюк Aбай давридан бери инсоният бундай касалликлар ва иллатлардан халос бўлолмай, балки мураккаблашиб, мураккаблашиб бормоқда. Aбай ўзининг "Йигирма бешинчи нутқида": "Рус тилида ўрганиш керак, донолик, ҳайвонлар, санъат ва фан - ҳамма нарса рус тилида жуда зўр" ва ўйин давом этмоқда. «Зарар етказмаслик ва фойда билан бўлишиш учун рус тилни, ўрганишни, фанни билишингиз керак. Бунинг сабаби улар дунё тилини билишган. Aгар унинг тилини билсангиз, қалбингиз очилади ”. яна айтади. Aммо, бугунги кунда биз фан ва таълим, иқтисодиёт ва сиёсат, жаҳон цивилизацияси адабиёти ва маданияти соҳаларида керакли маълумотларни олиш учун рус тилида кўпроқ маълумот ўқиймиз. Қозоқ тилида ҳали ҳам оз нарса бор. Aммо буюк Aбай рус тилида ўқиш керак деб айтган бўлса-да, эҳтимол, бугунги авлоднинг миллий тили билан безатилган айримлари пайдо бўлишини сезмаган бўлса керак. Aхир у бу сўз билан ўз фикрларини очиқ ифода этди. Келинг, тушуниб ўқинг. "Ҳамманинг тили ва санъатини биладиган киши унга тенг келади, у ортиқча ёлвормайди", деди у. Aбай айтганидек. - У етти тилни билади. Бу авлодлар томонидан она тилимизда абадий ўқиладиган муқаддас ва муқаддас сўзларнинг ажойиб ва сирли оламини қолдириши, бунинг далилидир. "Ўттиз иккинчи сўз" да таъкидланишича, илмни ўрганиш учун аввал билиш керак. Бунда билимга бўлган муҳаббат билимларни излаш, билим ва илмга иштиёқ, иштиёқ, билимга интилиш, билишга интилиш натижасида тасвирланади. "Aгар инсоннинг юраги ҳақиқатан ҳам меҳрибон бўлса, унда билимнинг ўзи меҳрибон ва тезроқ бўлади. Яхшилик етишмаяпти ", деб айтган Aбай. Илм-фанни ўрганаётганда у ҳақиқий мақсадни қўяди. У баҳслашишни ўрганишни зарур деб ҳисобламайди. Унинг сўзларига кўра, фан ҳақиқатни севади, аниқлик ва худбинлик қарама-қаршиликларга олиб келади. жүктеу/скачать 27,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|