Т ф 042 02-2015-01 №1 басылым 01. 09. 2016 ж



бет2/5
Дата17.06.2018
өлшемі0,54 Mb.
#42939
1   2   3   4   5
1.Жануарлар систематикасы – жануарлар классифкациясы туралы ғылым. Құрылысындағы ұқсастық, шығу тегі және өмір сүру салтына байланысты келесідегідей бөлінеді: патшалық (жүйелеу бойынша ең үлкен категория), тип, класс, отряд, тұқымдас, туыс және түр.
2. Биологиядығы таксаномия – ғылыми систематикамен классификация теориясы, систематиканың бөлімі, таксономиялық санаттарға бөлуді білу.
3. Түр- популяциядағы бір түрдің жиынтығы.
4.Класс- жоғары таксономиялық топтардың бірі, жануардың туыс отрядтардан тұрады.
5. Отряд – жануар иеррархиясындағы таксономиялық топ, класс пен тұқымдас арасында аралық орын алады.
6.Тип – туыс класстар бірігетін жоғарғы таксономиялық топтардың бірі. Бір типке жататын барлық организмдердің құрылысы жағынан ұқсас болып келеді.

7.Популяция - нақты бір территорияны мекен ететін бір түрге жататын ағзалардың тобы.

совокупность особей одного вида, занимающих определенную территорию.

8.Фенотип- қоршаған ортаға байланысты ағзаның сыртқы белгілерінің ұқсастығы.

9. Модификация- ағзаға пайдасын тигізетін, генотипке байланысты емес белгілердің өзгеруі.

10. Тақ тұяқтылар- ортаңғы саусақтары жақсы дамыған сүтқоректілер.

11.Алаптация- организмнің мінез-құлқы (дарақтың, популяцияның, түрдің) белгілі бірі.

12. Биоритмдер- жануар ағзасындағы өмір сүру дәрежесінің молекулалық, жасушалық, ағзалық, популяциялық және биосфералық жағынан сан және сапалық өзгеруі.

13. Буаздық- сүтқоректілердің жатырындағы ұрықтың дамуына байланысты физиологиялық процестердің жиынтығы.

14.Экосистема-функционалдық топтарды және қоршаған ортаны өзіне біріктіретін биологиялық система.



2. Тәжірибелік сабақтардың тақырыбтары

1 - тақырып. Сүтқоректілердің классификациясы (2 сағат)

Сабақтың мақсаты:

1. «Жануарлар систематикасы» пәнінің мақсаты мен міндеттерін қарастыру

2. Сүтқоректілер отрядының классификациясымен танысу

1 - тапсырма. Жануарлардың таксономиялық категориясымен танысу.



Таксономиялық категория

Қазақша атаулары

Латынша атаулары

патшалығы (царство)

regnum

тип

phylum

топ (класс)

classis

отряд

ordo

тұқымдас (семейство)

familia

туыс (род)

genus

түр (вид)

species

2 - тапсырма. Жануарлар систематикасының классификациясын білу

Сүткоректілер отрядын анықтайтын кесте.



Отрядтар

Құрылыс ерекшеліктері

Кеміргіштер

Жыртқыш тістері жоқ. Күрек тістері иілген қашаулар немесе өткір жиектері бар долот. Күрек тістері мен азу тістерінің арасында – диастема бар. Күрек тістері астыңғы және үстіңгі жақ сүйектерінде 2 жұптан.

Қоян тәрізділер

Күрек тістері жоғарғы жақ сүйегінде 2 жұп. Олар бірінін артында бірі орналасқан.

Жыртқыштар

Аяқтары шынтақ және тізе буындарынан бастап денесінен ажыратылған.

Ескек аяқтылар

Қысқа мойны біртіндеп біліктей денеге білінбей ауысады. Алдыңғы және артқы аяқтары жүзу ескектеріне өзгерген.

Тақ тұяқтылар

Тұяқтарының саны әр аяқта бір жұптан.

Жұп тұяқтылар

Әрбір аяқтағы тұяқ саны төртеу. Оның екі орташасы басқа екеуінен улкендеу.

3 - тапсырма. Дәптерлеріне сүтқоректілер отрядын анықтайтын кестені көшіріңдер.

Кемірушілер тұқымдасын анықтайтын кесте.



Кемірушілер тұқымдасы

Құрлысындағы ерешеліктері

Тиіндер тұқымдасы

Бұл тұқымдасқа кіретін өкілдерінің көлемі орташа, ірі, дене ұзындығы 70 см, оның салмағы 9 кг болады.

Құндыздыр тұқымдасы

Бұл аңдар тиіндермен тығыз туыстық байланыста болады. Қазіргі жүйелеу кәдімгі құндыздың сегіз түршесін ажыратады. Құндыздар жұптасып немесе жалғыз өмір сүреді.

Жанғақты (ұйқышы) тұқымдасы

Көлемі жағынан ұсақ, ірі кеміргіштер сырттай тышқандарға (жерүсті мекендеуші) немесе тиіндерге (ағашта мекендеуші) ұқсас келеді. Дене ұзындығы 8-ден 20 см дейін. Құйрығы сәл денесінен қысқа 4-17 см. Көзі мен құлағы жақсы дамыған, соңғы дөңгелек тәрізді, ұштарында шашағы болмайды. Аяқтары бір шама қысқа. Алдыңғы аяқтарында 4, артқысында - 5 саусағы болады.

Бақылау сұрақтары:

1. «Жануарлар систематикасы» пәні нені оқытады? 2. Сүтқоректілер отрядының классификациясын атаңыздар. 3. Кемірушілер отрядының систематикасын атаңыздар 4. Сүтқоректілер отрядының халық шаруашылығындағы маңызы қандай?

Ұсынылатын әдебиеттері: 7.1.1-7.1.13 (негізгі), 7.2.-7.2.10 (қосымша)

2-тақырып. Қоянтәрізділер, шақылдақтар тұқымдасының систематикасы, таралуы, көбеюі, халық шаруашылығындағы маңызы (2 сағат)

Сабақтың мақсаты:

1. Кеміргіштер отрядының классификациясын оқу.



2. Шақылдақтар, қоян тәрізділер тұқымдасының құрылысын, таралауын, көбею мен өсіп-дамуын қарастыру.

1 - тапсырма. Отрядтың жүйеленуін қарастыру.



Түрлері

Атауы

Ақ қоян

Lepus timidus

Ор қоян

Lepus europaeus

Құм қоян

Lepus tolai

Жапон қояны

Lepus brachyurus

Маньчжур қояны

Lepus mandschuricus

Қылтанды қоян

Caprolagus

Жолақты қоян

Nesolagus

Үй қояны

Oryctolagus

Өрмелеуші қоян

Pentalagus

2 - тапсырма. Құрылысын, таралауын, көбеюі мен өсіп-дамуын қарастыру.

3 - тапсырма. Шақылдақтар, қоян тәрізділер тұқымдасын анықтайтын кестені дәптерлеріне көшіріп алыңдар.




Түр

Құрылысының ерекшеліктері.

Шақылдақтар

Көлемі кішкентай. Ұзындығы 12-28 см аралығында толқиды, салмағы 170-240 г. Аяқтары қысқа, алдыңғы аяқтарында 5, ал артқы аяғында 4 бармақтары бар. Түсі қызғылт немесе бурыл . тұқымдаста 1 туыс бар.

Қоян тәрізділер

Кемірушілер отрядының ең ірі өкілі. Денесінің ұзындығы 25-74 см. Аяқтары 5 бармақты тұықталған. Өрмелегіш, жолақты, бушменді, африкалық қояндар сияқты туыстарға бөледі.

Бақылау сұрақтары:

1. Кемірушілер отрядына сипаттама беріңдер. 2. Қоян тәрізділер отрядының классификациясын атаңыздар. 3. Шақылдақтардың қоянтәрізділерден қандай айырмашылығы бар? 4. Қоян тәрізділердің халық шаруашылығында қандай маңызы бар?

Ұсынылған әдебиеттер: 7.1.1-7.1.13 (негізгі), 7.2.-7.2.10 (қосымша)

1. Жануарлардың таксонамиясы ( жануарларға ғылыми анықтама беріп, олардың түрлерін сипаттап және туыстық байланыстарын қарастыра отырып топтарға жіктейді) бөлімі ?

А. биологияның

В. орнитологияның

С. генетиканың

D. зоологияның

Е. ботаниканың



2. Екі таксономия категориясын «түрді» және «тұқымдасты» кім енгізді ?

А. Платон

В. Аристотель

С. Сократ

D. Демокрит

Е. Гиппократ




3. Жануарлар дүниесі бөлінетін ең үлкен топтар ( таксондар) қалай аталады ?

А. типтер

В. тұқымдастар

С. отрядтар

D. түрлер

Е. туыстар



4. Зоологиялық номенкулатураның Халықаралық кодексі қай жылы қабылданды ?

А.1903 жылы

В.1902 жылы

С.1905 жылы

D.1904 жылы

Е. 1901 жылы




3 - тақырып. Тиіндер тұқымдасынын систематикасы, физиологиясы, таралуы, көбеюі, халық шаруашылығындағы маңызы (2 сағат.)

Сабақтың мақсаты:

1. Тиіндер тұқымдасының жүйеленуін қарастыру.

2. Тиіндердің құрылысын, таралуын, көбеюі мен дамуын оқып білу.

1 - тапсырма. Тиіндер тұқымдасының жүйеленуін оқып білу.




Түрлері

Атауы

Тиіндер тұқымдасы (Sciuridae). Аса ірі тиін түрі (Ratufa)

Үлкен құйрықты тиін

Ratufa macroura

Үнді алып тиін

Ratufa indica

Екі түсті тиін

Ratufa bicolor

Ақ сары түс тиін

Ratufa affinis

Ергежейлі тиін түрі (Microsciurus)

Орталық Америка ергежейлі тиін

Microsciurus alfari

Амазон тиіні

Microsciurus flaviventer

Батыс ережелі тиін

Microsciurus mimulus

Сантадер тиіні

Icrosciurus santanderensis

Тиін түрі (Sciurus)

Парсы тиін 

Sciurus anomalus

Аризон сүр тиін 

Sciurus arizonensis

Кәдімгі тиін

Sciurus vulgaris

Ергежейлі тиін

Sciurus microsciurus

Қызыл тиін

Sciurus tamiasciurus

Лағыл тиін

Sciurus rubrisciurus

Ұшар түрі

Солтүстік Азия ұшар

Pteromys

Қара ұшар

Aeromys

2 - тапсырма. Тиіндер тұқымдасын анықтайтын кестені дәптерлеріне көшіріп алыңдар.



Тұқымдас

Құрылыс ерекшеліктері.

Жер үсті тиіндері

Артқы аяқтары тым ұзын. Тырнақтары ұзын.


Тиіндер

Артқы аяқтары сәл ғана ұзарған. Тырнақтары қалыпты ұзындықта. Құйрығы ұзын және үлпілдек. Құлақ қалқаны жақсы жетілген.

Суырлар

Құйрығы үлпілдек емес, ұзындығы дене ұзындығынан сәл қысқа. Құлақ қалқаны жетілмеген тері жұмыры бар.

Бақылау сұрақтары:

1. Тиіндер тұқымдасына сипаттама беріңдер. 2. Тиіндердің таралуы және таралу аймағы қандай? 3. Көбеюі мен дамуы. 4. Тиіндердің халық шаруашылығындағы және өндірістегі маңызы қандай?

Ұсынылған әдебиеттер: 7.1.1-7.1.13 (негізгі), 7.2.-7.2.10 (қосымша)

Тестер:

1. Тиіндер тұқымдасын табыңдар:

А.Sciuridae

В.Scidae

С. Skiuride

D.Sciuridaa

Е. Sciuriid



2.Тиін тұқымдасына неше тұқымдас асты жатады

А. 45.


В. 35

С. 40


D.45

Е. 50


3. Қазақстанның Қызыл кітабына тиіндер тұқымдасының қандай жануарлары тіркелген?

А.мензи бирасуры

В.құндыздар

С. соқыртышқандар

D.саршұнақтар

Е. кәдімгі тиін



4. Тиіндер тұқымдасында қандай тіс болмайды?
А. алдыңғы

В. күрек

С. иттістер

D. Үлкен азу тістер

Е. кішкентай азу тістер



4 - тақырып. Тышкандар тұқымдасының систематикасы, физиологиясы, таралуы, көбеюі, халық шаруашылығындағы маңызы (2 сағат.)

Сабақтың мақсаты:

1. Тышкандар тұқымдасының жүйеленуін оқып үйрену.

2. Тышкандар тұқымдасының құрылысын, таралуын, көбеюі мен өсіп-дамуын оқып білу.

1 - тапсырма. Тышкандар тұқымдасының жүйеленуін оқып білу.




Түрлері

Атауы

Тақтатісті егеуқұйрық

Nesokia indica

Сұр егеуқұйрық

Rattus norvegicus

Қара егеуқұйрық

Rattus rattus

Түркістан егеуқұйрық

Rattus turkestanicus

Үй тышқаны

Mus musculus

Дала тышқаны

Apodemus agrarius

Азия тышканы

Apodemus speciosus

Орман тышканы

Apodemus sylvaticus

3 -тапсырма. Тышкандар тұқымдасының анықтайтын кестені дәптерлеріне көшіріп алыңдар.

Тышкандар тұқымдасы

Құрылысының ерекшеліктері

Африкалық тышқан

денесінің ұзындығы 10-14 см, құйрығы 14-20 см. Құйрығы ұшында ұзын түктерден құралған шашақ болады.

Орман тышқаны

дене тұрқы 63-67мм, құйрығының ұзындығы 98-112мм. Арқа жүнінің түсі сұрғылт бурыл, арқасында желкеден бастап құйрығына дейін созылып жатқан қара жолағы.

Дала тышқаны

дене ұзындығы 10-12 см, құйрығы 6-9 см. Арқа, бүйір үлбірі қызғылт түсті, желкеден құйрығына дейін созылып жатқан қара жолағы болады. Бауыры сұрғылт, ақ түсті.


Бақылау сұрақтары:

1. Тышкандар тұқымдасына сипаттама. 2. Суырлар тұқымдасының көбеюі мен өсіп дамуы. 3. Суырлар тұқымдасының таралуы және мекендеу аймағы. 4. Суырлар тұқымдасының халық шаруашылығындағы және өндірістегі маңызы қандай?

Ұсынылған әдебиеттер: 7.1.1-7.1.13 (негізгі), 7.2.-7.2.10 (қосымша)

Тестер:

Тышқан тәрізділердің жалпы ұзындығы

A. 5-48 см

B. 10-25 см

C. 15-70 см

D. 20-50 см

E. 25-30 см



2.Тұқымдастың барлық түрлерінің ішінде ең кішкентай кеміргіш қалай аталады?

A. егістік тышқаны

B. ұсақ тышқан

C. африкандық тышқан

D. жолақты тышқан

E. үй тышқаны



3.Қызыл тұмсықты егеуқұйрық қай тұқымдас астына жатады:

A. Құмдақ тышқандар

B. Дала тышқаны

C. Өрмелеуші тышқандар

D. Тышқандар

E. Қосаяқтар



4.Табиғи ортада тышқантәрізділердің өмір сүру ұзақтығы

A. 7-8 жыл

B. 4-6 жыл

C. 1-3 жыл

D. 1 жыл

E. 5 ай



5 - тақырып. Иттер тұқымдасы отрядынын қасқыр, шүйебөрі тұқымдасынын систематикасы, физиологиясы, таралуы, көбеюі, халық шаруашылығындағы маңызы (2 сағат)

Сабақтың мақсаты:

1. Иттер тұқымдасының жүйеленуін, қасқырлар, қорқау қасқыр туысын оқып білу.

2. Қасқыр мен қорқау қасқыр туысының құрылысын, таралуын, көбеюі мен өсіп-дамуын оқып білу.

1 - тапсырма. Жыртқыштар отрядының жүйеленуін оқып білу.



Жыртқыштар отрядын анықтайтын кесте


Жыртқыштар отряды

Латынша атауы

Аюлар

Ursidae

Сусарлар

Mustelidae

Иттер

Canidae

Мысықтар

Felidae

Жанат тәрізділер

Procyonidae

Қасқыр, шүйебөрі тұқымдасының түрлері

Түрлері

Атауы

Кәдімгі қасқыр

Canis lupus

Жалды немесе гуара қасқыры

Chrysocyon brachyurus

Қызыл қасқыр

Cuon alpines

Сары түсті қасқыр

Canis niger

Қара қанадалық қасқыр

Canis lupus pambasileus

Шабындық қасқыр

Canis latrans

Полярлық қасқыр

Сanis lupus tundrorum 

Мелвильский аралдық қасқыр 

Canis lupus arctos

Сібір орман қасқыры

Canis aliaicus

Дала қасқыры

Canis сатреstris

Тибеттік қасқыр

Canis chanco

Шүйебөрі (Canis auerus)

Жолақ шүйебөрі

Canis adustus

Чепрачалық шүйебөрі

Canis Mesomelas

Азия шүйебөрі

Canis aureus

Эфиоп шүйебөрі

Canis simensis

2 - тапсырма. Кестені көшіріп алыңыздар.



Тұқымдас

Құрылыс ерекшеліктері

Аюлар

Артқы аяқтарында 5 бармақтары бар. Құйрығы арқы аяғынан қысқа жәнеде жүніне мүлдем көрінбейді. Көлемдері үлкен, дене тұрқы 150-200. Жоғарғы жақ сүйектерінде жыртқыш тістерінен кейін тағы 2 тісі бар.

Жанат тәрізділер

Құйрығы артқы аяғынан ұзынырақ. Түсі көзге түсетін екі түсті болып келеді. Ашық реңді жерлерінде 6-7 көлденең сақиналары бар. Алдыңғы аяқтарының бармақтары жалаңаш, ал артқы аяқтары сирек қылықпен қапталған. Жоғарғы жақ сүйектерінде 2 азу тістері бар.

Сусарлар

Құйрығында көлденең жолақты бояулары жоқ. Бармақтары жоғарғы жағынан қалың түкпен қапталған. Жоғарғы жақ сүйегінде жыртқыш тістерінің артында бір ғана тісі бар.

Иттер

Басы ұзарған. Құйрығының айналасындағы түктері қысқа, сондықтан құйрығы түп жағынан қысылып тұрған сияқты көрінеді. Тырнақтары ішке қарай тартылып орналасқан, сәл майысқан. Жоғарғы жақ сүйегінде жыртқыш тістерінің артында тағы 2 тісі бар. Жоғарғы жақ сүйегінде әрбір жағында 6-7 азу тістері бар.

Мысықтар

Басы домалақ. Мұрнының сыртқы жағы терімен қапталған. Тырнақтары ішке қарай бүгілген (гепардтан басқасы). Жоғарғы жақ сүйегінің артында тек 1 тісі бар. Төменгі жақ сүйегінде әрбіржағында 3 азу тістері бар.

3 - тапсырма. Қасқыр мен қорқау қасқыр тұқымдасын анықтайтын кестені көшіріп алыңыздар

Иттер тұқымдасы. Қасқыр және қорқау қасқыр туысы.

Құрылыс ерекшеліктері

Қасқыр

Қасқырдың шамамен жеке 7 түрі, сұр қасқырдың 17 түрі белгілі, жалпы есеппен бүкіл әлем жерінде кездесетін олардың 24 түрі бар. Қазақстанда қасқырдың 4 түршелері: сібір орман (С. aliaicus), дала (С.сатреstris) Батыс және Орталық Қазақстандағы шөл (С. desertorum) және Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстік-шығыс жоталары аумағындағы тибет қасқыры (С.chanco) мекендейді. Ресей аумағында оның 6 түршелері: тундралық, ортаорыстық орман, сібірлік орман, дала, кавказдық және монғол қасқырлары кездеседі


Шүйебөрі қасқыр

Шүйебөрінің қазір 4 түрі белгілі эфиоп - С. simensis Ruppel, жолақ - С.adustus Sundevall, чепрачалық - С. mesomelas Schreber, азиялық - C.s aureus. Алғашқы 3 түрі Африкада, ал соңғысы Африка, Европа және Азияда мекендейді


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет