Тақырыбы: «Алаш» ұлттық идеясының тұжырымдамалық негіздері Дайындаған: Муса Айсұлу ияк-11 тобы Қабылдаған
Петициялар Алаш зиялыларының ұстанымдары мен озық идеяларының көрінісі
жүктеу/скачать 1,28 Mb.
|
«Алаш» ұлттық идеясының тұжырымдамалық негіздері реферат
| Петициялар Алаш зиялыларының ұстанымдары мен озық идеяларының көрінісі . ХХ ғасырдың бас кезінде қазақтар арасында петициялық қозғалыс етек алды . Қазақ зиялылары оз халқының өмірлік маңызды мәселелерін петициялар жолдау арқылы шешуге тырысып көрді . Петицияларда жер , дін , қүқық . тіл және халыққа білім беру саласындағы алуан түрлі талап тар қойылды . Петициялар жоғары билік орындарына жолдана бастаған еді . Алғашқы петициялар жолдаудың бастамашылары дін қызметкерлері ( ш . Қосшығұлұлы , Науан Хазірет т.б. ) болды . Олар қазақ халқын христиан дініне енгізуді тоқтату , мұсылман оқу орындарын құруға қажетті жағдайлар жасау , молдалардың қызметіне кең жол ашу жонінде нақты талаптар қойды . Уақыт оте келе жагдай озгере бастады . Бірінші орыс революциясы жылдарында петиция салуды қазақ қоғамының сауатты , зиялы окілдері өз қолдарына алды . Петициялар уезд бастықтарына , әскери губернаторларга , ге перал - губернаторларга . Ішкі істер министріне , тіпті Ресей импе раторы II Николайдың атына да жолданды . Отаршыл өкімет билігінің атына жолданған ірі көлемді әрі мазмұнды петициялардың бірі Қарқаралы петициясы еді . 1905 жылдың шілдесінде Қарқаралы қаласына жақын жердегі Қоянды ( Ботов ) жәрмеңкесінде қазақ халқының атынан император Николайға арналған петиция ұйымдастырылды . Оған Семей облысына қарасты Қарқаралы уезінен халық арасында кеңінен танымал беделді 42 қазақ қол қойды . Кейінірек Семей және Ақмола облыстарының басқа да уездеріндегі қазақтар қосылды . Петицияны жазуға белгілі саяси қайраткерлер Ә . Бөкейхан , А. Байтұрсынұлы , Ж , Ақбаев , Т. Нұре кенов т.б. белсене атсалысты .
Петициядағы маңызды мәселелердің бірі Ресей империясының заң шығарушы ең жоғары органы Мемлекеттік Думаға қазақ депутаттарын қатыстыру талаптары болды : « Мал шаруашылығымен айналысу қырғыздарды ( қазақтарды ) сайлауға қатысу құқы гынан неге айыруы тиіс ? Сауда - саттық , егіншілік , балық аулау сияқты басқа да әртүрлі кәсіп түрлерімен айналысатындар он дай құқығынан айырылып отырған жоқ қой ! .. » Мемлекеттік шенеуніктер жоғары билік органдарына талап тілектер айтып , петиция жолдаушыларды барынша жек көрді . Мүны Семей облысы әскери губернаторы Галкиннің Дала генерал губернаторының атына 1905 жылы маусымда жазған хатынан көруге болады : « Қырғыздардың ( қазақтардың ) петиция жолдап , талап қоюларына жол беруге болмайды » . Петицияның бір нұсқасын Темірғали Нү рекенов орыс тіліне аударып , Ішкі істер ми нистрінің атына жіберді . Петицияның бүл нүсқасы барынша толық еді . Ол 47 тармақтан тұратын . Петиция қазақ қоғамының XX ғасырдың бас кезіндегі өмірлік маңызы бар күрделі мәселелерін : сайлауды ұйымдастыру , жер , дін , сот ісін жүргізу , білім т.б. толық қамтыды . Жоғары билік органдарына жолданған петицияларда болыс тарды , ауыл старшындарын және олардың хатшыларын тек сауатты қазақтардан ғана тағайындау ұсынылды . Бұл қызметке кірісер ал дында олар ант қабылдап , ешқашан қызмет бабын пайдаланып , халыққа қиянат жасамауға тиісті болды . Шаруа бастықтарының орнына бітістіруші судьялар қызметін енгізу талап етілді . Петиция авторларының пікірі бойынша , бұл қызметке жеткілікті дәрежеде сауаты мен білімі бар қазақтар тағайындалуы тиіс . Қазақтар петицияда өздерінің діни істеріне басшылық етуді 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалар барысында ен гізілген Орынбор діни басқармасының қарамағына беруді талап етті . Сондай - ақ мешіттер мен медреселер салуга еркіндік берілуін , газет тер пен кітаптар , діни әдебиеттер басып шығару үшін баспаханалар ашылуын ұсынды . Меккеге қажылыққа емін - еркін барып келуді , қазақ ауылдарына христиан дінін таратушы миссионерлердің ба руына тыйым салуды талап етті . Жасы кәмелетке жетпеген қазақ жастарының басқа дінді қабылдауына тыйым салу талабы да қойылды . Петицияда медреселерде араб , парсы , түркі тілдерін оқыту қажеттілігі айтылды . Сондай - ақ ескі мешіттерді жөндеуден өт кізуге және жаңа мешіттер мен медреселер салуға қаржы бөлуді ұсынды . Әр болыста діни алым - салықтарды жинайтын арнаулы адамдардың болуы , түскен мал мен қаржыны кедей отбасынан шыққан шәкірттердің оқуына жұмсау көзделді . Петицияларда мектеп қабырғасында ислам діні негіздерінің міндетті түрде оқытылуы , « орысша сауат ашуды , содан кейін қолға алу талабы қойылды . Мектептерде христиан дінін оқытуға үзілді кесілді қарсылық білдірілді . Қазақ халқына « бастық болғысы келгендердің қырғыз ( қазақ – авт . ) тілін білуі тиіс » екендегі атап көрсетілді . Петицияга қазақ өлкесінде ісқағаздарды қазақ тілінде жүргізу талабы да енді . Тергеулер мен сот ісін аудармашыларсыз қазақ тілінде жүргізуді заңды түрде бекіту талаптары қойылды . Барлық хатшылар мен күзетшілер жергілікті өңірден тағайындалуы тиіс . Петицияны құрастырушылар бастауыш сыныптарда қазақ балаларын ана тілінде оқытуды талап етті . Петиция авторлары дала тұрғындарын сот , тергеусіз әкімшілік жолмен жер аудару ісіне наразылық білдірді . Дала генерал - губер наторы қазақтарды кез келген болмашы мoселе бойынша жер ау дарып жіберуге қүқықты еді . Неке және отбасы мәселелерін әскери губернатор мен уезд бастықтарының қарауынан алып , бітістіруші сот құзырына беру талап етілді . Кісі өлімі болған жағдайда айыпты адамның жазаға тартылуымен қатар , қазақтардың дәстүрлі құқық заңы бойынша құн төлетуге өтініш білдірілді . Округтік соттың жа нында міндетті түрде ақылдастар алқасы құрылуы тиіс деп атап көрсетілді . Сондай - ақ айыпталушының қорғаушысы болуы , билер сотының жергілікті отаршылдық билік орындарына емес , Әділет министрлігінің қарамағына өтуі талап етілді . ХХ ғасырдың бас кезінде жер мәселесі одан әрі шиеленісе түсті . Сондықтан да петицияларда бұл мәселеге ерекше көңіл бөлінді . Шегара шебіндегі ені 10 шақырымдық алқаптың және соңгы 20 жыл ішінде тартып алынған жерлердің бұрынғы заңды иелеріне қайтарып берілуі талап етілді . Қыстаулар мен жазгы жайлау лар өздерінің бұрынғы иелерінің қарауында қала беруі тиіс деп корсетілді . Петицияларда қазақтардың орман байлыгын еркін пайдалану қүқығына байланысты талаптар да қойылды . Сондай - ақ қазақтарға олардың көші - қон аймагындагы түзды жоне балық аулайтын көлдерді қайтарып беру жөніндегі отініштерде айтылды . Жергілікті халықтың атынан өзен - көлдерді жалға беру мүмкіндіктері үсы нылды . Түскен қаржы халыққа азық - түлік қорын жинақтауға тиіс деп көрсетілді . Сонымен , петицияларда XX гасырдың бас кезіндегі қазақ станның саяси өміріндегі аса маңызды неғүрлым откір мәселелері пақты да қысқаша түжырымдалған түрде баяндалды . Патша үкіметі қазақ халқының пікірімен санасуға мәжбүр бол ды . Петициялардың мотінін жазғандар батылдық пен ұйымшыл дықтың үлгісін танытты . Бірақ патша үкіметі петицияларда қойылған талаптарды орындауға қулық таныта қойған жоқ . Ол та лаптар Ресей империясының отаршылдық сая сатына сай келмейтін еді . Солай болғанымен , петіциялық қозғалыс жағымды рөл атқарды қазақтар Ресейдің I гоне ІІ Мемлекеттік Ду маларына депутат болып сайланды . Халық бұқарасына басшылық етуде , отар ыл билік орындарына ұйымдасқан түрде петициялар жолдау да қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы осілдері О. Бокейхан летекшілігімен ерекше белсенділік көрсетті . Қарқаралы петициясының негізгі тармақтары Алаш партия сының бағдарламасына енгізілді доtе Алашорда үкіметінің қыз метінен көрініс тапты жүктеу/скачать 1,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|