Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

151 
ұлттық сананы жетілдіретін, жас ұрпаққа озық білім жетістіктерін беретін, төлтума салт-дәстүрде 
тәрбиелейтін жаңа педагогикалық технологиялар пайда болуда. Бұларды жүзеге асыру үшін елімізде 
қабылданып жатқан “Білім беру тұжырымдамасы” [1], “Білім беру туралы ” заңдары [2], Елбасымыз 
Н.Назарбаевтың жыл сайынғы дәстүрлі жолдаулары [3], және
Президентіміз Қ.К. Тоқаеевтың биылғы 
жолдауында да білім беру жүйесін реформалау секілді іс-шаралар жүргізілуде. Осыларды басшылыққа 
ала отырып жазылған жаңа буын оқулықтары мен балабақшаларға арналған әдістемелік құралдар 
шығарылып, оларды жаңа технологиялармен үйрету мен оқытудың түрлі әдіс-амалдары қарастырылуда. 
Сондай жаңа әдістің бірі – балабақша тәрбиелеушілері мен бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілін 
қатысым әдісі арқылы үйрету және оқыту енді-енді қолға алына бастады.
Әдіс тілдік қатысымға сай балабақша тәрбиеленушілері мен оқушылар үшін қазақ тілін меңгерту, 
оқыту үдерісін мейлінше жеңілдетуге, мазмұны мен формасы жағынан қызықты да тартымды, олармен 
ойын үстінде, сыныпта және сыныптан тыс уақытта үйде дайындалу үшін қолайлы әрі қарапайым болуға 
тиіс. Қазіргі әдістеме өзінің құрылымында балабақша тәрбиеленушілері мен оқушылардың белсенділігіне, 
құқықты мойындалуына және оның ойын оқу үдерісінде көрсетілу үшін жағдай жасауына сүйенуі қажет. 
Қатысымдық технология басқа әдістерден өзіндік ерекшеліктерімен айрықшаланады. Сондықтан 
басқа әдістердің алдында тұрған мақсаттарға қатысымдық технология толық жауап бере отырып, үстеме 
мақсатқа да жауап береді, демек, қатысым әдісінің мақсаттары мен міндеттері, біріншіден, тілдің ғылыми 
негізін үйрету болса, екіншіден-тілді меңгерту, сөйлетіп үйрету [4]. Сондықтан басқа әдістердің алдында 
тұрған мақсаттарға қатысым әдісі толық жауап бере отырып, үстеме мақсатқа да жауап береді, демек, 
қатысым әдісінің мақсаттары мен міндеттері, біріншіден, тілдің ғылыми негізін үйрету болса, екіншіден-
тілді меңгерту, сөйлетіп үйрету. 
Балабақша мен бастауыш мектептен бастап оқу бағдарламасына сай фонетика, лексика, морфология, 
орфография мен орфоэпия, грамматика қазақ тілінің оқыту әдістемесінің негізгі зерттеу объектісі болып 
табылады. Қазақ тілін меңгерту, үшін оқыту үдерісінде тілдің жоғарыда аталған барлық саласынан балалар-
ға білім беріледі. Сонымен бірге қазақ тілінің ауызекі заңдылықтары мен грамматикалық ережелерін, 
синтаксистік құрылымын меңгермей тұрып, бала өз ойын толық әрі түсінікті етіп басқаға жеткізе алмайды.
Тіл ғылымының әрбір саласының өз дербестігі мен даралығы бар, дегенмен олар өзара бір-бірімен 
тығыз байланысты. Себебі, қазақ тілі ғылым салаларының барлығының зерттейтін басты объектісі – сөз. 
Сөз тілдің негізін, оның грамматикалық құрылысы мен сөздік қорын жасайды. Кез келген дыбыстардан, 
әркім өз қалауынша, сөз немесе грамматикалық бірлік жасай алмайды. Себебі, лексикалық элемент те, 
грамматикалық элемент те дыбыстардың белгілі бір жүйелі тіркесі арқылы жасалынып, жарыққа шығады. 
Бірақ, әрбір адам ойын жеткізу үшін өзі білетін сөздерді бейберекет, қалай болса солай орынсыз қолдан-
байды. Бала белгілі бір қоғамға, ортаға тікелей бағынып бейімделеді. Көзін ашқаннан ата-анасынан, дос-
тарынан, құрдастарынан т.б. қалай сөйлеу, тілдесу керек, кімге не айту керек дегенді үйренеді және өзі де 
өзгені үйретеді. Сондықтан балалардың сөздік қоры неғұрлым бай болса, соғұрлым өзара ұғынысу мен 
түсінісу мүмкіндігі мол болады. Нәтижесінде лексикалық қор тілдің өркендеуімен бірге тілдік қатысымды 
арттырады. 
Тілдік қатысым: сөйлесім, айтылым, тыңдалым оқылым, жазылым, сияқты тілді меңгеруге бағыттал-
ған әрекеттер жиынтығы болғандықтан бір-бірімен тығыз байланысты. Себебі, тілді меңгеруге қызмет 
ететін бірліктер тіл білімінің өзегі ретінде адамдардың бір-бірімен дұрыс қарым-қатынас жасауына игі 
әсер етеді. Өйткені, тілдік қатынас әрекеттерінің жүзеге асуына тілдік бірліктер мен қатысымдық бірлік-
тердің айрықша қызмет ететіндігі белгілі. Қатысымдық бірліктер арқылы балалар бір-бірімен тілдік
қарым-қатынасқа түседі.
Қазақстанның балабақшалары мен бастауыш мектептерінде, оның ішінде қазақ балабақшалары мен 
бастауыш сыныптарында қазақ тілін үйрету, оқыту мен меңгерту мәселелері басым көпшілік жағдайда
эмпирикалық болып келеді. Бұл мәселені шешу жаңа буын «Қазақ тілі» оқулықтары мен балабақшаларға 
арналған әдістемелік нұсқаулар шыққаннан кейін дұрыс жолға қойылды. Себебі бұрынғы оқулықтарда 
тіл ғылымының жетістіктері енгізілгенімен, оны балаға қалай үйрету керек немесе бала оны қалай меңге-
руі керек деген мәселе жан-жақты қарастырылмады. Сондай-ақ тіл ғылымынан теориялық білім берудің 
таным теориясы негізінде қатысым әдісі арқылы жүзеге асырылуы керек екендігі туралы балабақшалар 
мен бастауыш мектептерде қазақ тілін үйрету және оқыту әдістемесіне арналған ғылыми еңбектер мен 
зерттеулер енді-енді ғана қарастырылуда. Оның үстіне практикалық дағдының теориялық білімді жете 
меңгергенде қатысым әдісі арқылы қалыптасатындығы айтылмады. Бұларға қоса мектепке дейінгі 
мекемелер мен жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сыныптарында қазақ тілін қатысым әдісі 
арқылы үйрету мен оқытудың басты мақсаты балалардың сөздік қорын молайтумен, өз бетінше білім алу 
дағдыларын қалыптастырумен анықталады. Сондықтан қазақ тілін қатысым әдісі арқылы үйретудің, 

152 
оқытудың негізінде балабақша тәрбиеленушілері мен бастауыш сынып оқушыларының ойлауын және 
тілін дамытуды теориялық білім арқылы қалыптастырудың әдіснамалық, теориялық және әдістемелік 
негіздерін айқындауға ықпал етеді . 
Күнделік-сөздікті жазуға 10 маусым 2014 ж. Жұмаділ Әбуов деген жолдасымның сөзі түрткі болды. 
Ой тастады. Оның үстіне орыс тіл білімінде осындай үрдіс бар. Мысалы, А.А. Любянскаяның,
К.М. Чуковскийдің еңбектері тек күнделік немесе балалардың айтқан сөздерімен ғана шектелсе, біз 
осыларға қоса бала тілінің дамуына шолу жасап,алфабитті-жиілік сөздік түздік. Бұл сөздіктің де басқалар-
дан ерекшелігі бар. Қазақ тіл білімінде ғана емес, бүкіл түркі әлемінде математикалық лингивистиканың
негізін қалаушы физика-математика ғылымдарының кандитаты, филология ғылымдарының докторы, 
профессор Бектаев Қалдыбай Бектайұлы және оның шәкірттері: А.Қ. Жұбанов, Б.Е. Қалыбеков,
М.Ә. Ермекбаев, Д.Ә. Молдалиева, А.Зекенова, С.Мырзабеков, Ә.Ахабаев, А.Б. Белботаев және осы 
жолдардың авторы жасаған алфавиті-жиілік сөздіктерде тек түбір сөз және оның жиілігі берілген бола-
тын. Бұл сөздікте сөздің түбірі,кездесу жиілігі, олардың түрлену формаларына қоса кейбір сөздерге 
қысқаша мағыналық түсініктеріне де берілді. Мысалы, қырқы-з.1 (қырық күндік ас). Мұхаметжанның 
айтқан сөздері қалай айтылса, солай жазылды. Оларға да түсініктеме жазылды. Мысалы, құсап-ет.1
(ұқсау сөзінің ауызекі түрі). 
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылымында қатысымдық әдістің теориялық және әдіснамалық негіздерін 
ғылыми тұрғыдан тұңғыш рет зерттеген ғалым – Ф.Ш. Оразбаева. Ғалым қатысымдық әдістің анықта-
масын: «Қатысымдық әдіс – тілдік қатынастың барлық іс-әрекеттері мен теорияларын іс-жүзіне асыру-
шы барлық іс-әрекеттер мен тәжірибелердің жиынтығы», - деп тұжырымдайды да қатысымдық әдісте:
қатысымдық әдіспен оқыту үдерісінде кем дегенде екі адамның қатысатыны, адамдардың өзара сөйлесуі 
мен түсінісуі оқушы мен оқытушының әрқайсысына тән міндеттердің бөлек алынуы, мақсаттарының 
ортақ болуы, оқыту жүйесіндегі бірнеше тиімді тәсілдерді, амалдарды біріктіруді, тілді үйретуді күнде-
лікті өмірде жүзеге асыруы және ана тілінде қатысым жасау үйретілетіндігі жүзеге асады деп көрсетеді 
[5, 127]. Демек, қатысымдық әдіс тәрбиеші-мұғалім мен бала арасындағы тілдік қатысымды жүзеге 
асыратын, балалардың дұрыс сөйлеуі мен тіл мәдениеттерін жетілдіретін, тілін дамытатын, сөздік қорын 
молайтатын, сөйтіп осы мәселелердің бәрін бір арнаға тоғыстыратын, нәтижесінде баланы жеке тұлға 
етіп қалыптастыруға негіз болатын тәрбиелеу, үйрету және оқыту әдістерінің бірі.
Етістіктер бұйрық рай формасында берілді және олардың жіктеле-түрлене қолданылуы мен кездесу 
жиілігі жақша ішінде көрсетілді. Мысалы, болу-ет. 60 (бол-3, бола-3, болады-12, болайын, боламын-5, 
боласыз, болғанымды, болды-6, болдым-4, болдыңыз, болмай, болмайды - 4, болмаймын, болмайсыз, 
болмаңыз, болсаңызшы - 2, болмаса, болса - 2, болсын - 3, болшы, болыңыз, болып - 4, болыпты) 
Сөздікте сөз топтары былайша белгіленді: 
Зат есім-з, етістік-ет, сын есім-с, сан есім-а, үстеу-үст., одағай-од., есімдік-ес., шылау-ш., әртарап 
сөздер-әрт., бейтарап сөздер-б, еліктеу сөздер - ел. Зат есімнің ішіндегі: адам аттары - д., дүкен, телеарна 
атаулары - қ., географиялық атаулар - г, мультфильм кейіпкерінің аты - м., жан-жануарлар мен жәндіктер 
атаулары - ж., ру,тайпа аттары - р., көмекші есімдер - к., өсімдік атаулары - өс. 
Мұхаметжанның 2014 жылдың 6 маусымынан 2015 жылдың 23 ақпанына дейін кейде күнде, кейде 
күн, күндер аралатып айтқан тапқырлық сөздері алынды. Оның балабақшадағы, аулада балалармен ойын 
үстіндегі тілдік қатынаста қолданған сөздері кірмеді. Олар арнайы зерттеуді, мұқият таспаға жазуды 
қажет ететіндіктен есепке алынған жоқ. 
Мұхаметжанның 4 жас 2 ай 5 күндік кезінен 4 жас 10 ай 18 күндік кезіне дейін, яки 8 ай 13 күнде 605 
түбір сөзді 2512 рет қайталай және қайталамай қолданыпты.Осы 605 түбір сөзді 312-і (51,55%) сирек 
қолданылған сөздер. Сирек қолданылған сөздерге бір және екі рет қолданылған сөздер жатады. 
Демек, Мұхаметжанның сөздік қоры тілдің бүкіл фонологиялық жүйесін түсінуге жетеді. Олай болса, 
қазақ балаларының сөздік қоры дүниежүзі балаларының сөздік қорынан кем емес,қайта артық.Бұдан 
қазақ балалары мектепке барғанда кез келген сабақты игеріп кетуге дайын деген қорытынды шығаруға 
болады. 1-кестеге қараңыз. 

153 
1-
кесте. Әр түрлі жастағы балалардың сөздік құрамы 
Әр түрлі 
тілдер 
Ағылшын тілі 
Орыс тілі 
Қазақ тілі 
Жасы 
Ры
бн
ик
ов
, 1926
Трэ
сс
и 
Ры
бн
ик
ов
ты
ң1926ж
.к
іт
аб
ы
нда
См
ит
т М
сСa
rth
y-
ді
ң 
1946
,51б
к
іт
аб
ы
Wat
ss
,1
945
,51б
.F
ood
s a
nd
D
ri
nki
ngs
W
at
ss
,1945
,51б
.(100 w
or
ds
) 
Д
ж
ег
ге
р 
W
at
tsт
ы
ң 
1945
,51б
.к
іт
аб
ы
нд
а 
А
рк
ин
«п
си
хол
ог
ия
»1966 
ж.
кі
та
бы
нд
а 
Л
ю
бл
инс
ка
я,
19
71
Л
ьв
ов
,1981
Кон
он
ов
Д
ош
кол
ьн
ая
п
ед
аг
ог
ик
а,
1952ж
.к
іт
аб
ы
н 
Ж
ары
қб
ае
в,
197
0 
М
ұқ
ан
ов
,1983
984ж
.оқ
ул
ы
қ 
М
ол
да
бе
ков
,1м
әт
ін
М
ол
даб
ек
ов
,1
98
4 
бал
а әд
еб
иет
і 
М
ол
да
бе
к,
2015ж
.4ж
ас
8
ай
13к
үн
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
1.0 
10 
10 
3 
1.5 
35 
1.6 
44-
119 
- 
22 
10-
15 
18-
25 
2.0 
143-
668 
139 
272 
300 
261 
2.6 
308 
327 
446 
3.0 
564 
898 
896 
800 
100-
1000 
1200-
1500 
3.6 
1222 
1000 
4.0 
1540 
1760 
2712 
2554 
2000 
3000 
1000 
4.2-4.9 
2512 
4.6 
1870 
208 
2910 
4000 
5.0 
2072 
2560 
3192 
2500 
3250-
3800 
5.6 
2289 
3253 
3480 
3372 
6.6-
6.11 
4120 
4200 
3000 
4000 
7.0-7.5 
4437 
4584 
4039 
7000 
3624 
7.6-
7.11 
4860 
4788 
8.0-
8.11 
8343 
9.0-
9.11 
16492 
24398 
10.0 
7000-
12000 
14-15 
VII 
с 
15000-
45000 
16-18 
X-XI
с 
25000-
60000 
Күнделікті ойында тілдік қатысым жүзеге асады. Тілдік қатысым барысында балалар бір-біріне өз 
ойларын толық әрі жатық та көркем етіп жеткізуді үйренеді. Айтар ойын қысылмай еркін жеткізуге 
төселеді. Сөйлемдерді бір сөзді қайталай бермей,жүйелі түрде өзара байланысқан сөз тіркестері арқылы 
құрайды. Сөздік қоры молаяды, тілі дамиды, дүниетанымы кеңиді. Сөздерді түсіну, түйсіну, сезіну, 
қабылдау, ойлау, ой қорыту процестері жүзеге асады. Нәтижесінде, бала өзінің толық тұлға болып 
қалыптасуына жағдай жасайды. Күнделікті тілдік қатысым барысында үйренген, меңгерген сөздерін 
қолдана білуге машықтанады. 

154 
Мұндай жағдайда сөздердің қолданылу жиілігі маңызды роль атқарады. Себебі баланың қай сөзді 
қанша рет пайдаланғанын білу балабақша тәрбиешісіне балаға сөз үйретуде көптеген жеңілдіктер әкеледі. 
Бір сөзді қайта-қайта қолдана бермеуге үйрету арқылы ол бала тілін дамытады, ой өрісін кеңейтеді және 
сөздік қорын молайтады. Бұлар баланың мектепке барғанда сабақ үлгеріміне игі әсер етеді. Сондықтан 
балабақшада балаларды дұрыс тілдік қатысым жасауға төселдірудің пайдасы аса мол. Себебі тілдік 
қатысым дегеніміз-адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуінде пайдаланар құралы. Сөйлеу 
‒
тілдік қатысым арқылы қарым-қатынас жасау үдерісі.
Сөйлеудің тілден басты айырмашылығы оның даралығында. Сөйлеудің даралығын баланың 
психикалық қабілеттері мен қасиеттері айқындайды. Себебі тіл қарым-қатынас болған жерде ғана өмір 
сүреді. Оның ең басты қызметі-қатысымдық қызметі. Сондықтан тіл әлеуметтік құбылысқа жатады. Олай 
болса, сөйлеу мәдениеті мен оның әлеуметтік маңызы тілдің өз қасиеттері мен қызметтері арқылы, оның 
қоғамдық рөлі мен қолданылу сипаты арқылы анықталады. 
Балабақшада тілді сөйлеу құралы ретінде меңгерту үшін тілдік бірліктерді меңгертуді фонетикалық 
дағдыларды үйретуден бастау керек. Оның үстіне балаларға меңгертілген фонетикалық дағдыларды 
дамытудың бірден-бір маңызды жолы – материалдарды үнемі қайталап отыру, тілдік ортаны жоғалтпай, 
балалар арасында үздіксіз дұрыс сөйлеуді жүзеге асыру және үйренгендерін күнделікті өмірде тілдік 
қатысым барысында пайдалана білуге төселдіру, жаттықтыру. Сонда ауызша сөйлеуге дағдыландыратын 
лингивистикалық білім үш бағытта: фонетикалық, лексикалық және грамматикалық негізде беріледі. 
Сөйтіп сөздерді тілдік қатысымда қолдану балаларға сөйлем құрау үшін грамматикалық ережелермен 
қатар лексикалық ерекшеліктердің де маңызды екендігі автоматты түрде меңгертіледі. Себебі, олар – 
тілдік бірліктер. Тілдік бірліктер дегеніміз-фонетикалық, лексикалық және грамматикалық қасиеттердің 
бір-бірімен байланысынан туған тілдік қатынасты жүзеге асыратын, адам ойын сыртқа жеткізу 
қабілеттеріне ие бірліктер. Бұларға қоса, тілге қажетті нәрсенің бірі 
‒
баланың ішкі анотомиялық-физио-
логиялық дамуы, жетілуі болса, тілдің болуы баланың ойлау,пайымдау қабілетінің қалыптасуы арқылы 
жүзеге асады. Баланың ми қабатындағы ой тілі арқылы сыртқа шығады,сөйлеу арқылы бейнеленіп 
естіледі. Себебі сөйлеу ойлау үдерісімен тығыз байланысты. Ойлау, өз кезегінде, бала психологиясын 
жан-жақты дамытумен ұштасып жатады. Бала психикасы іс-әрекет үстінде дамып, қалыптасады. Өйткені 
әрекеттен тыс тіршілік болмайды, мұнсыз тіл де дұрыс дамымайды. Бала әрекетінің барлығы: ойын, 
сөйлеу, еңбек, оқу үнемі бір мақсат-міндеттерге бағытталады. Бұлардың барлығы белгілі бір қажеттілікке 
байланысты туып отырады. Ол өз кезегінде тіл дамыту мәселесінде ерекше орын алады. 
Сөйтіп, баланың ойлау әрекетімен ашылған заңдылық байланыс, тілдік қатынастар тілдің сөздік және 
грамматикалық формаларында өмір сүреді. Ол танымның жоғарғы сапасы ретінде ойлау мен сөйлеудің бір-
лігінен туындайды. Осы бірліктің, тұтастықтың нәтижесінде жүзеге асатын бала-бақшадағы тіл дамыту ой 
дамыту болып табылады. Ой дамыту сөйлеу әрекетін туғызады, нәтижесінде тілдік қатысым жүзеге асады. 
Бала тілдік қатысым барысында өзін-өзі тану, өзін-өзі көрсету актілерін ойлау әрекеті арқылы қалай 
жүзеге асыруды теориялық ойлау барысында болжайды және олар талдау, нақтылау мен бөлуге, яғни 
рефлекция әрекеттеріне бағытталады,солар арқылы жүзеге асады. Бұл өз кезегінде ойлау әрекетінің 
жиілігіне,тілдік қатысымға сүйенеді де балабақшадағы теориялық білім мазмұнын анықтайды, нақтылайды. 
Балабақшаның жоғарғы тобындағы және бастауыш мектепке алғаш бала тілдің бүкіл фонологиялық 
жүйесін түсінеді.Сондықтан олардың қатысым әдісі арқылы сөздік қорын молайтып, дұрыс сөйлеу 
дағдыларын жетілдіру керек. Ол үшін ізденімдік, қатысымдық және бекіту жаттығуларын пайдалану 
қажет. Осы жаттығулар балалардың логикалық ойлау қабілетін арттырып,тілін дамытады, дүниетанымын 
кеңейтеді. 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: