Тақырып: Неологизмдердің жасалуы және оның аудару жолдары Кіріспе
жүктеу/скачать 0,67 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.2.5 Аудармашылық окказионализмдер
- Қорытынды
- Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Сөздіктер тізімі
- Тәжірибелік материалдар әдебиетінің тізімі
2.2.4 Аралас аудару әдісіWindlord- Желаяқ шығармадағы көптеген батырлықтарға дайын кейіпкер. Неологизм екі негізден құралған, wind -жел, тыныс алу, бос сөздер, рух және lord -мырза, басшы, билеуші дегенді білдіреді. Сөздің бірінші бөлігі калькалау, екінші бөлігі функционалды алмастыру арқылы аударылған. Жел билеушілері сөзі шығарма мәтініне тура келсе ле, аудармашылар «Желаяқ» үлгісін қолданылған. Бірақ аталған кейіпкер желмен күреспеген, шығарма аудармасы бойынша бағыттағы жел бойынша ұшып жүрген, сонықтан Жел билеушісі деген атау тура келмес еді. The came Gwaihir the Windlord,… who built his eyries in the inaccessible peaks of the Encircling Mountains when Middle-earth was young. [32, 269б.] Аяқ жетпейтін Шеткі таулардағы ұяларды бұзған Гвангир Желаяғы, Жер ортасы әлі жас кезінде пайда болды. [33, 885б.]. Brandybuck-Брендиқоян неологизмі кейіпкердің тегі, екі негізден құралған, brandy -бренди, коньяк және buck -еркегі (бұғының, қоянның және т.б.). Аудармашылар аталған сөздің тек бірінші бөлігін ғана транслитерация, екінші бөлігін аударуда калькалау немесе модульдеу, мәндік дамыту әдістерін қолданған, сондықтан жоғарыдағы неологизм «қоянның еркегі» мағынасын береді. As a matter or fact I’m a Brandybuck… [31, 73б.]. Егер соған тоқталсақ менің есімім Брендиқоян... [33, 430б.] Longbottom Leaf -Ұзынқұйрықты неологизмі. Толкиеннің «The Lord of the Rings» шығармасындағы жергілікті жердің атауы. Сөз сөзқұрау көмегімен қалыптастырылған, мына негіздерден long-ұзын, ұзақ, bottom -терең, түп, төменгі, төменгі бөлік және leaf-жапырақ. Аудармашылар аталған сөзді аударуда мына әдістерді қолданылған: long - ұзын калькалау, leaf-«жапырақ» сөзін - «құйрық»сөзімен функционалды алмастыру арқылы аударылған. Осы аудармадан «Ұзынқұйрық» сөзі қалыптасты. And anyway I have some stuff of my own. Come on now! Longbottom Leaf it is. [32, 167б.]. Менде қазір дәрі-дәрмектер жеткілікті. Ал! Ұзынқұйрықтан әкелінгендердің өзі. [33, 817б.]. Mirkwood- Ызалы орман шығармадағы қараңғы және қорқынышты мекеннің атауы. Сөз екі негізден құралған, mirk = murk – n қараңғы, түнек және wood -орман, тоғай, ағаш. Сөздің екінші компоненті калькалау тәсілімен аудрылған, ал аудармада бірінші компонентке функционалды алмастыру әдісі пайдаланылған. There was songs about the hunt … sung among Elves and Men from Mirkwood to Gondor. [31, 87б.] Ол туралы көптеген өлеңдер бар: Ызалы орманнан Гонодорға дейін адамдар да, эльфтер де оларды айтқан. 2.2.5 Аудармашылық окказионализмдерТолкиеннің авторлық неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында қазақ тілі сөзінің ағылшын тіліне сәйкес келгенін бірнеше рет байқадық. Осы мысалдарға кеңінен тоқталайық. Shadowfax - Ақсұңқар неологизмі желден ұшқыр және өзінің көркемдігімен ерекшеленетін жылқының есімі. Ағылшын - қазақ тілі сөздігінде shadow -қараңғы, қараңғылық, қайғы деген мағынаны білдіреді. Осы сөзге сәйкес келетін аудармалар қолданылғанда шығарманың мәніне сәйкес келмеуі мүмкін еді. Сондықтан олар өзіндік аудармашылық окказионализмді ойлап тауып «қараңғылықты», «жарыққа» алмастырды. өйткені ат ақ түстес болатын. Over the plains Shadowfax was flying, needing no urging and no guidance. [31, 246б.] Ақсұңқар қараңғы далалы өлкелерден тездетіп шапты. Оны түртудің де, бағыттаудың да қажеті жоқ еді. [33, 558б.]. Landroval -Оққанат кейіпкердің есімі сөз аударымдағы сөзге сәйкес келмейді. Кейіпкердің мүкіндіктерін ескере отырып аудармашылар аудармашылық окказионализмді қолданған. …and Landroval, the greatest of the Eagles of the North… [3, 269б.]
Noakes- Керемен неологизмі кейіпкердің есімі. Сөзді мұқият қарайтын болсақ бұл сөз «oak»-емен сөзінен шыққан. Жалқы есім жасау мақсатында аудармашылар «Керемен» деп аударған шығар.
«Інде Бильбодан басқа, қалай еді өзі Фродо да барма?»-деді Жағалаудан шыққан Сдубень. Bree – Таулық түрлі халық орналасқан зұлым тауларға алып баратын далалық өлкенің атауы. Bree- сөзі ағылшын тілінде кездеспегендіктен аудармалар шығарманың мәтініне сәйкес келетін аудармалық оккозионализмді ойлап табады.
Took -Қоян неологизмі кіші бойлы, аяғы мен қолы түкті келетін кейіпкер халықтың атауы. Ағылшын тілінде took – past- алу, басып алу, жаулау дегенді білдіреді. Аудармашылар сөзді аударуда окказионализмді қолданып кейіпкердің сыртқы сипатын көрсету үшін «қоян» делінген. We Tooks, we can’t live long on the heights. (3, 167). [32, 167б.] Сонда да бізге Қояндарға бұл биіктіктерде өмір сүру дәстүрлі емес. [33, 817б.] Сонымен, Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдерді қарастыра отырып келесідей түйіндер жасадық:
Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында неологизмнің пайда болуына әсер ететін кең тараған және өнімді әдістер мыналар: сөз қосу, пайда болудың аффиксті әдісі және семантикалық неологизмдердің қалыптасуы. Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында авторлық неологизмдерді жеткізудің ең тиімді тәсілдері анықталды, олар: функционалды (қызметтік) алмастыру, калькалау, транскрипция және транслитерация.
Толкиеннің неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында транслитерацияның бірнеше мысалы анықталды. Негізінен бұл жергілікті жердің және ертегі халықтың атауы боып табылды Толкиеннің авторлық неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында қазақ тілі сөзінің ағылшын тіліне сәйкес келгенін бірнеше рет дәлелденді.
Қорытынды«Неологизмдерді аудару жолдары» тақырыбы тіл ғылымында, аударма ісінде өте аз зерттелген. Дипломдық жұмысты жазу барысында тақырыпты барынша терең, әрі түсінікті етіп талдау жұмыстары жүргізілді. Зерттеу жұмысымызды қорытындылай келе, төмендегідей түйіндер жасауға болады: Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі аңғарылып тұратын лексика қабатын неологизмдер деп атайды. «Неологизм» түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі түрлі көзқарастарды байқауға болады. Бірінші «неологизм» термині тілде жаңадан қалыптасқан тіл қалыптастырушы үлгідегі сөздермен сәйкес келсе, екіншіден бұрын-соңды болмаған, белгісіз түсініктерді, затты, ғылым саласын, мамандықты білдіреді. Неологизм сөзін грек тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа сөз деген ұғымдарды білдіреді. Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет.
контексттегі сөздердің мағынасын анықтау; б ұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару. Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп ажыратуға болады. Ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар, олардың қатарына - жаңа сөзөнімділігі; - сөзқұрау; -конверсиялық (өзгерту), - қысқарту, - адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы) кері сөз құрылымы; - лексико- семантикалық тәсіл; - дыбыстардың кезектесуі; - сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық тәсәл) және т.б.жатады. Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады – айрықша және қайталанбайтын авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу, күрделі құрылымды модельдері қолданылады. Морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ– er жұрнағы болып табылады. Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмдердің мағынасын ашуға септігін тигізеді. Ол үшін келесідей ағылшын тіліндегі сөздің жасалу әдістерін білу керек екендігіне көз жеткіздік: Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру; Сөздердің бірігу жолымен жасалуы; Неологизмдердің жасалуының аффиксті әдісі; Басқа тілден енген кірме сөздер; Бітіп тұтасу; Аббревиация. Ағылшан тілінде сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер келесі топтарға жіктеледі: а) жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын, фонологиялық неологизмдер; ә) шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер: өз еркімен шеттен алу, варварлық тәсіл, ксенизмдер, калька. б) тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған морфологиялық неологизмдер: аффикстік, сөзқұрау, конверсияланған неологизмдер. в) қысқа неологизмдер Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық қағидалары ерекше маңызды. Бұл қағидалар бойынша барлық қосылып немесе дефис (сызықша) арқылы жазылғандар сөздерді күрделі сөз ретінде, ал бөлек жазылған сөздерді сөз тіркестері ретінде қарастырады. Аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырдық: - неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану; - неологизмнің мағынасын контекстен анықтау; - неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау. Сондай-ақ неологизмдерді аударудың бірнеше әдіс-тәсілдерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастырдық. Айтылған әдістерге төмендегілер жатады: Неологизмдерді жеткізудің квазиаударымсыз әдісі;
Транслитерация әдісі; Транскрибирлеу әдісі; Калькалау әдісі; Сипаттамалық баламалар әдісі; Келтірмелі аударма әдісі; Сипаттамалық баламалар неологизмдерді жеткізудің калькаланбайтын әдістеріне жатады, калькадан айырмашылығы, сипаттаушы әдістерде неологизмдерді жеткізуде аударудың нұсқасы болып сөздің ішкі құрылымына байланыссыз. Келтірмелі аудармада ығыспалы мағыналы баламалар жиі кезедседі, бұл келтірілу әдісі аударылатын тілде тиісті сәйкес мағынасы табылмаған жағдайда қолданылады. Ал дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдерді аудару жолдарын қарастырдық. Осы бөлімде авторлық неологизмдерді қолдану жолдарына қарай сөздің жасалу және аудару әдістері қарастырылды. Сөздердің мәнін ашу үшін Джон Рональд Руэл Толкиеннің «The Lord of the Rings» трилогиясынан мәтіндік үзінділер келтірілді. Авторлық неологизм күнделікті тілдік құбылыс ретінде қабылдануы тиіс. Бұл сөздердің сөздік құрамында да кездеспесе де аудармашылық тәжірибе арқылы аударылып жатқанда жаңа сөздердің лексикалық құрамды толтыруға үлкен үлес қосуда. Жаңа сөзді білдіруді және жеткізудің түрлі әдіс-тәсілдері арқылы қарастыру керек. Сонымен ағылшын тілінен қазақ тіліне неологизмдерді аудару процессі екі кезеңнен өтеді: 1. Неологизмнің мағынасын анықтау (аудармашы соңғы баспамен шығарылған ағылшын энциклопедиялық сөздігін пайдаланады. Немесе мәтінді ескере отырып жаңа сөздің мағынасын анықтау). 2. Қазақ тілі құралдарымен жеке аудару (жеткізу), әсіресе: транскрипция, транслитерация, калькалау, бейнелі аударма, функционалдық алмастыру және аффиксті әдістер. Джон Рональд Толкиеннің сиқырлы әлеміндегі ойдан құрастырылған объектілер мен субъектілерді белгілеу үшін пайдаланған лексикалық бірліктерінің ішінде, ең қажеттісі болып сөз қосу (Wingfoot) арқылы жасалған сөйлем құрылысы табылады, қызығы, сөз қосу негізінде тілдік үнемдеу үрдісі жатыр. Екінші орында аффикстеу (Bywater, Halfling) әдісі тұр. Толкиеннің неологизмдерін зерттеу барысында неологизмнің пайда болуына әсер ететін кең тараған және өнімді әдістер мыналар: сөз қосу, пайда болудың аффиксті әдісі және семантикалық неологизмдердің қалыптасуы. Толкиеннің авторлық неологизмдерінің аудармасын зерттеу барысында қазақ тілі сөзінің ағылшын тіліне сәйкес келгенін бірнеше рет дәлелденді. Аудару барысында жиі қолданылғаны – функционалды алмастыру әдісі (Burrows), себебі авторлық неологизмдерге аударма тілінде сәйкестік табу өте қиын. Одан соң транскрибирлеу және транслитерация әдістері, сондай-ақ неологизмдерді жеткізудің таптырмас әдісі калькалау (Watchwood – Барлаушы орман, Snowmane -Ақжал), кеңінен қолданылды. Пайдаланылған әдебиеттер тізіміАлдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б. Құрманбаев Ш., Сыбанбаева А. Қазақ тілі. Жоғары оқу орындары заң факультеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы, 2001. А.З.Қазанбаева. Қазақ тілі (экономика факультетінің студенттеріне арналған). Қарағанды. 2003.110 бет. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. - Астана, Елорда, 2000 ж. Хасенов Ә. Тіл білімі. - А., 1996, 2002 Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000. –204с. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004. –225 с. Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна де Куртенэ, 2000. – 280 с. Әлісжанов С. Қ. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе. Астана, 2005. Қайдар Ә. Терминнің үш тұғыры // Қазақ терминографиясының өзекті мәселелері (республикалық ғылыми-практикалық семинар материалдары). Астана, 2004. Құрманбайұлы Ш. Терминологияны стандарттау мен реттеу туралы // Терминологиялық хабаршы №4(14), 2005. Ілеспе аударма [Мәтін]. Алматы: «Ғылым» баспасы, 2007 ж. Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма психологиясы және мәдениеті. Алматы: «Қазақ университеті» баспасы 2005 ж. Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма әлемі Алматы: «Қазақ университеті» баспасы 2007 ж. Иманасова Ж. Аударма - астарлы өнер немесе қос тілді жетік білу қажеттіктері/ Ж. Иманасова //Ақиқат. - 2008. - №4 . - 34-38б. Королева Н.Н. Лингвопереводческий анализ Англоязычнях неологизмов. Алматы: 2002 ж. Исследование неологизмов современного английского языка в лингвокультурологическом аспекте // Вестник университета “Кайнар”. –Алматы, 2000. -№4. –с,67-73. К проблеме перевода неологизмов в области экономики (на материале английского и русского языков) // экономическое образование на рубеже нового тысячелетия: Проблемы взаимодействия языка и экономики: -Алматы: КазГУ – МОиМЯ им.абылай хана, 2000. –с.130-135. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. М: 1984 Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. М: 1984 Заботкина Б.Н. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 1998 Кабакчи В.В Английский язык межкультурного общения, М., 1993 Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. – СПб.: Лениздат; Издательство «Союз», 2002 Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. – М.: Наука, 1973 Сөздіктер тізіміҚазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік (неологизмдер) 25-том . Алматы: «Рауан», 2000. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: «Ғылым», 2002. Ағылшынша-қазақша, қазақша-ағылшынша терминдер мен атаулар сөздігі / Мемтерминком бекіткен терминдер мен атаулар сөздігі. Құрастырушылар Ш.Құрманбайұлы, С.Сапина). Алматы: «Ғылым», 2002 Longman. Dictionary of contemporary English. Russian dictionary; Oxford, 2000 Тәжірибелік материалдар әдебиетінің тізімі:J. R. R. Tolkien The Lord of the Rings, Part I, М., 2002 J. R. R. Tolkien The lord of the rings, Part II, HarperCollinsPublishers, 2001 J. R. R. Tolkien The lord of the rings, Part III, HarperCollinsPublishers, 2001 Джон Рональд Руэл Толкиен Властелин колец, «Яуза» «Эксмо», 2004 жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|