Талап Сұлтанбеков «КӨшпелі алтын»
жүктеу/скачать 40,3 Kb.
|
Òàëàï Ñ?ëòàíáåêîâ «Ê?øïåë³ àëòûí»
Экзамеционнные вопросы, д.ш 1, срс метео, Scan 03 дек. 22 · 12·42·18, Новый документ PDF-WPS Office
|
Талап Сұлтанбеков «КӨШПЕЛІ АЛТЫН» ТАУДАҒЫ ОТ Арқарлы тауының қия жартасты бір төсінде, шырқау биікте арқардың бір шағын үйірі түнеп жатыр еді. Тау тағылары жатқан кіші-гірім алаңның бір жағы тік шаншалған құз да, екінші жағы кеудесі аспанмен астасқан ақ сәлделі шың. Сәлденің жырымдалып, сүрленіп, кебірсіп жатқанына қарағанда көктемнің жылы лебі шың төсін де еркін шарпи бастағанын көруге болады. Жаңа аяқтанған қозыларын бауырына алып төрт-бес аналық арқар күйіс қайырып, бихабар тұрған. Олар секем алар нәрсе бұл маңда жоқ сияқты. Жиырма қадамдай жерде шың бауырына тығыла, биік жартас үстінде бейнебір тас мүсін сақшы құлжа тұр.Сырт қарағанда тастан өсіп шыққан ақ мүйізді, өр кеуделі сақшыны жансыз ба деп те қалуға болпар еді. Төңірек тым-тырыс, тымырсық.Тау төсін аймалар таңғы с амал да ұйқыда. Тек қана бұл өңірді бетке алып, баяу жылжып ееле жатқан қою қара бұлт шың кеудесін құшыпғ айқара торлап алыпты. Оның қою шүйкесін жырта әредік-әредік от қамшы найзағай көрініп қалады. Бір кезде сақшы селт ете қалды.Оның алдыңғы аяғы сықыр етіп, екі құлағы елең ете түсті. Тасты тарпынғ осқырып жіберіп еді, тыныш жатқан үйір қалың арша арасындағы жалғызаяқ жолмен шыңды өрлеп, жосып берді. Бірақ сақшы кешікпей тоқта дегендей белгі берді. Үйір ошарылып қалды. Еңісте , тау бұлағы сылдырап ағып жатқанбүлдіргенді сайды өрлеп, жерден сәл-пәл көтеріле, толықсып балқып бір от кетіп бара жатты. Арқар аяқ астынан пайда болып, біртіндеп алыстап кеткен отқа біраз қарап тұрлы да, қатты пысқырынып алып, қайтадан тыныштық белгісін берді. ***** Сәмен тау ішіндегі малшы ағасының үйіне қонаққа барған-ды. Совхоз орталығынан отыз шақырымдай жердегі мал отарына ол сенбі күні келіп, оқудан қалмас үшін совхозға дүйсенбі күні таңғы сағат бесте шығып кеткен. Астында жүрдек торы айғыр. Асығыс келеді. Сәмен Шымбұлақ сайынан жортып өте бергенде кенет астындағы торы осқырынып жалт берді.. Аяқ астынан үріккен аттың жалын құшып қалған ол әнтек құламай қалды. Тізгінді күшпен тартып торыны әзер тоқтатып, артына бұрылғанда тұла бойы түршігіп, шошы кетті. Қараса, сайды құлдилай жатл-жұлт етіәп бір от келе жатыр екен. Үлкендігі аттың басындай. Балқыған қызғылт сары. Жер бетінен бір метрдей ешбір сүйеусіз , ешкімнің көтеруінсіз қалықтап жүріп келеді. Жол-жөнекей ұшқын ұшып түсіп жатыр. Бұл не деген керемет! Сәмен аузын ашып аңқиып тұр. Қозғалуға дәрмен жоқ. ТОры құлағын қайшылап, жер тартып шегіне берді. Сәменнің ойына бір акезде атасынан ескі аңыз есіне түсті. Көшпелі алтын! Бұл көшпелі алтын ғой.Ол ой түкірін қазбалап, есіне аңызды түсіре берді. -Бір кедей жігіт болған екен. ОЛ түнде ұйықтап жатса, үйіне көшпелі алтын кіріпті. Ол жалма-жан орнына тұрып, алтынды қумақ болады. Сөйтсе, алтын «аяғын» сатыр-сұтыр «басфп» кірген есігінен қайта шығып кетіпті. Жігіт артынан қуа шығады. Алтын жайлап жүріп отырып, үй артына кетеді. Жігіт жан қалтасынан кездігін алады да шынашағын тіліп жіберіп, кетіп бара жатқан алтынның үстіне бір тамшы қан тамызады. Сөйтсе, алтын сатыр-сұтыр етіп жарылыпты да жерге сіңіп кетіпті. Жігіт үйден күрек әкеліп жалма-жан жаңағы жерді қаза бастайды. Белуардан қазғаннан кейін бір қоңыр тасқа паналаған ат басындай алтын көріпті. Соншама мол қазынаға кенелген жігіт содан кейін байып кеткен екен, - дейді аңыз. Не істеу керек? Аңыздағы сияқты қуайын ба, әлде қайда бара екен бақылайын ба? Осы екі сұрақ Сәменді не ары, не бері жібермей арпалыстырып тұр. Бірақ ғажайып көрініс оны күтпеді. Алтын сайды құлдилап келді де, суға еңкейе құлап тұрған жақпар тасты айнала беріп, ғайып болды. Сәмен көп аялдамады, алтын қанған жерді белгіледі де қызыл арайланып келе жатқан таңды бетке алып, ауылына тарта жөнелді. Бір қызығы ол алтын ел аузында аңыз болған Шайтантау жақтан шығып еді... ****************** «Сәмен көшпелі алтын көріпті» - деген хабар Коскөл орта мектебінің оқушыларын түгел дүрліктірді. Балалар тұрмақ мұғалімдер де таң қалды. Сәменніің көргені не болды екен, бұл? Әлде бір ғажап құбылыспа, елес пе? «Қорыққанға қос көрінген ғой, Сәмен өтірік айтады» - десті кейбіреулер. Хабар ауыл адамдарына да тарады. «Көшпелі алтын» туралы аңыз қайтадан жаңғырып, үй-үйді кезе бастады. Әркім әр саққа жүгіртіп айтты. Жарықтық кісі көзінен ұялады деуші еді, оны мыңнан біреу ғана басына бақыт қонатын адам ғана көреді екен.Сірә, Ақшал ұстаныңбаласы бақытты болар, - десті қариялар.Кейбір діни адамдар – ол көрінген шайтанның оты, қайта Сәмен аман қалған ғой - десіп те қалды. Әуелі Сәменді көргендердің ішінен алтынның қалайкөшетіндігін түсіндірмек болғандар да табылды. Олардың айтуынша алтын жердің үстімен емес, астымен көшеді екен. Ал жер бетінен көрінген алтынның нұры мен сәулесі, яғни буы ғана десті. Алтынды сәуле жоғалысымен қазу керек.Күн аралатуға болмайды. Ол бір орында көп жатпайды, көшіп кетеді, - деп те соқты. Сәмен жасынан зерек, сезімтал бала еді. ОЛ ғылыми көпшілік журналдар мен кітаптарды күніге оқып жүретін. Бірақ өз көзімен көргенбұл жұмбақ құбылыстың сырын бас қатырып, қанша ойлағанымен шеше алмады. Оның шын алтын екеніне сене де алмады.Жердің астымен болсын, үстімен болсын, әйтеуір алтынның көшуі жай алыпқашты аңыз ертегі сияқты. Алтые көшті деген не сұмдық?! Мүмкін емес, - деп топшылайды ол. Ал сонда менің көргенім не сұмдық? Нұр ма, сәуле ме, от па?Егер лосы үшеуінің бірі болса, жерді қазап не қылам? Сәмен аз күн қалған каникулды күтті.Ондағы ойы бұл сырды ашуға алаңсыз кірісу еді... ШАЙТАНТАУҒА САПАР Коскөл совхозының тұрған жері айналасы тау, сай-саласы алқап. Совхоздың ортасынан тау өзені – Шымбұлақ ағады. Суы онша и\мол болмағанымен арнасы кең, әрі ағынды.Сондықтан да үнемі ақ көбікболып, мөңкіп жататан әдеті бар. Сәмен осы бір табиғатты:тентек өзенді айнала қоршаған таулардыөте жақсы көруші еді. Ол шықпаған биік, ол барып қайтпаған үңгір бұл маңайда жоқ деп айтуға болады. Біңрақ ел аузынан естіген сиқырлы Шайтантауға бір барып қайту оның көкейіндегіең зор арманның бірі. Шайтантау барып келе қоятын жақын жерде емес. Сондықтан да оған көлікпен немесе басындақонып қайтатындай болыпекі-үш күнге ерулеп шығу керек. Әйтеуір бір барармын деп жүрген Сәменді «көшпелі алтынман» байланысты соңғы оқиғамүлдем желіктіірп жіберді. «Бару керек, жылдам бару керек» деп шешті ол. Тағатсыз күткен каникул да келіп жетті. Сәмен көп қарайламай саяхатқа сапар шегіге бекінді. Бұл туралы ең жақын жолдасы Қажытайға ғана бір жолы сыр шертіп көрді. Ол: «Ойбай, мені де ала кет»- деп жік-жапар боп жабыса кетті.Сәменге керегі де оыс еді Ешкімге білдірмейц, жасырын баруға екеуі уәделесіп те қойған. Сапарға Сәмен мен Қажытай екі күн қамданды. Үй-іштеріне, басқа да жолдас-жораларына еш сыр білдірмей жүріп, екі-үш күндік азықтарын жинады. Оны ауыл сыртындағы бір жақпар тасқа апарып қойды. Мектеп лабороториясынан үлкейткіш шыны, компас сұрап алды. Оныңүстіне екеуі екі мылтық сайлады. Міне, жол жүрер мезгіл де туды.Үй-іштеріне олар мал отарындағы Сәменнің ағасының үйіне қонаққа барып қайтпақшы болғандарын айтты. Шайтантау қойнауы елсіз, күнсіз, иен шатқал, малшылар да қонып көрген емес. Етегі қып-қызыл қорым тас. Ал оның шырқау шыңына бұл уақытқа дейін тірі пенде аяқ басып көрмегенге ұқсайды. Жұрттың айтуынша тек қана байларды конфискациялау тұсындақашқан-пысқан ұры-қарылар тығылыпжүретін үлкен-үлкен үңгірлербар дейді тау басында. Елді мекеннен әрі қашық және кісі қызығарлық дәнеңесі жоқ болғанымен бұл таудың ғажап құпия сыры ел аузында талай аңыздар тудырған. Шайтантау деген ат бұған тегін берілмепті. Мал қарап шыққан талай жылқышылар бұл таудың басыннан, етегінен жарқылдаған оттар көрген. Екінші бір ғажабы тау оншалықты биік болмаса да бауырыныа бұлттар шөгіп жатады. Шайтантау балаларды меңіреу де бұйығы, әрі сұсты қарсы алды. Сәске түстің күні көк жүзінсызып келіптауды торлаған қою қара бұлтқа еніп бара жатыр. Бұлар қабаттары әйнекше жылтырағанқөткір қияжартастар сорайып-сораып, ала көлеңкеленіп тұр. Сәмен мен Қажытай таудың шығыс жағына келіп өрлей бастады. Беталыстары алыстан қарайып көрінген шағын үңгір. Оларды таң қалдырған бір жағдай құмдауыт етекке шыны секілді түтіктер көп екен. -Қалай деп ойлайсың, Сәмен – деді бір кезде Қажытай- жартас қабатының шыныға айналуы, мынау түтіктер ненің әсерінен пайда болуы мүмкін? Бұл сұрақ Сәменді де түртпектеп келе жатқан еді. Ол өз ойының түкпір-түкпірін қазбалап, жауап іздеумен әуре. Мен білсем, - бастады ол сөзін – бұл түтіктержоғары температурада қызған құмнан пайда болған. Ал, анау жартас..... – ол сөзінсаяқтай алмай аңырап тұрып қалды. Өйткені ол кездетүнерген бұллтың арасында сатыр-сұтыр етіп сытыла түзу сызықтыбір оқ атылып еді. Ол Шайтантаудың шоқтығы биік жар тасына келіп соғылды да, жарқ-жұрқ етіп жалаңдай әп-сәтте ғайып болды. -Көрдің бе? Шындығында мынау әйнектердің пайда болған себебі жоғары температура екен ғой. Қарашы, жаңағы найзағайдың оты қалай жалт ете қалды? Ол келіп мына тасқа соқты ғой. Негізінде найзағайдың температурасы құм мен тасты балқытатындай өте жоғары . Ол кәдімгі электр қуатынан жүздеген есе артық. Сәмен мен Қажытай жақпар тас астынан қарайып көрінген үңгірге төтелеп асты. Үнсіз, жеделдете басып, ұшып келеді. Айнала мүжілген қызыл тас, күйген топырақ.Жаңбыр бір тамып, екі тамып тұр. Түнерген қара бұлт от ұшқындатыпқаусырмалап келе жатыр.Тау желкесінен әредік-әредік күн күркіреп қояды. Екеуі үңгірге жеткенде жауын дасіркіреп жауа бастады.Айнала төңіректі бұлт басып кетті.Үңгір таудың нақ ұшар басы болмағанымен ең биік найза тастың иек асты түбінде екен. Үңгірге аттап кірместен бұрын алдымен келе жатқан Сәмен мылтығын оңтайлап қолына алып алды.кім білсін, бұл таудың әзірге бәрі де құпия сыр ғой. Қалай дегенмен мылтық көңілге медеу, әрі айбат сияқты. Үңгірдің кіре беріс аузы еңселі, әрі жарық екен. Бірақ түн жағы түпсіз тұңғиық сияқты қап-қара. Арттан найзағайлы бұлт пен жаңбыр қуған екеуі қараңғы үңгірді көріп, алғашында сезіктенген кейіпте , біраз кібіртіктеп қалды. Бірақ көп тоқтап тұрған жоқ. Үңгірдің аузында жоғарыдан с албырап тұрған қызыл тасты паналап отыра кетті. Жаңбыр сол кезде бір-екі рет сатырлатып төгіп жіберді де, кенет басыла қалды. Бұлт тап төбеден күркірей бастады.Аспан аунақшып, тау сілкінгендей естіледі.Жарқыраған найзағайбіресе неше тарамболып сатыррлап, кейде оқша атыла зуылдап, көктің жүзін айқұш-ұйқыштілгілеп, ойранын салып жүр.бірақ, бір ғажабы осы құбылыстың бәрі тек Шайтантаудың үстіндеғана сияқты. Нақ өші бардай жанталаса арпалысады. Кенет екүннің күркіреп кеткені соншалық үңгір үстіндегі жартас қақ жарылғандай жаңғырып, тау ышқынып қозғалғандай болды. СәменҚажытай жаққа қарап еді еріксіз шошып кетті. Оның қап-қара қайратты шаштары тікенекше көтеріліп, жасыл от лаулап тұр екен. Бұған қараған Қажытай да селк етті. -Сәмен, сенің басыңда жап-жасыл от жарқылдап тұр ғой,- деді үрейленіп. Сәмен енді түсінді. Бұл таудың атмосферасы аса күштіэлектрленген ғой. Ол өз-өзінен тоңазып қалтырап барады.Аузынатемірдің таты сезілгендей, құлағы шу.Көз алдында дөңгеленіп кемпірқосақ оттары жылтырап өтіп жатыр. Сәмен мен Қажытай еріксіз бұға қалды . Шайтантаудың тапшысынқкырып жіберген солбір долы табиғаттың ашуы осы бізге келмеді мем екен деген ой сол сәтте екеуіне де оралып еді. Табиғат қанша долданғанымен олар мылтықтарын құшақтап бүрісіп отыра берді. Мұрындарынажүрек айнытар қоңырсыған, күйген иіс келіп отыр олардың. Сәменнің иығына басын сүйеп отырған Қажытай әуелі қиялдап таотыр. Бәлкім осы таудың астытүп-түшел алтын шығар.Ал мына үңгір соның есігі болуы мүмкін ғой. Ол көзін жұмып жасыл нұр ойнаған үңгірдің ішін елестете бастады. Көз алдына бейнебір жаны бар алтынға толы ін келді. Үлкендінһгі аттың басындай соқылып, аунақшып, дөңбекшіп жатыр олар. Қозғалып, жыбырлап, жорғалап жүр. Кейбіреулері тыныш жатыр. Қалықтай ұшып,ін арқылы сыртқа шығып, қайта кіріпжүрген қызық жәндіктер іспетті. Кенет бүйірінен Сәмен т.ртіп қалды. -Қажытай-ау, Қажытай! Ананы қарашы. Ана сұмдықты қара, - деді ол. Қажытай көзін ашып жіберіп еді алғашында сенбей қалды. Қараса, баған өздері жүріп кеткенжазықта үңгірден екі жүз метрдей жерде тастардан бір метрдей көтеріліп қызыл-жасыл от кетіп бара жатыр. Жаңағы елес пе деп қалған Қажытай көзін уқалап-уқалап жіберіп қайта қарап еді, жоқ елес емес, нағыз от, от көшіп бара жатыр оның алдында! -Көшпелі алтын! – деп айқайлап жіберді ол. Сәмен оның аузырн баса қалды. -Тсс... Үніңжі шығарма. Үркітіп аларсың. Сол кезде балалр отырған үңгірдің үстіндегі жартас тағы да сатыр-сұтыр ете қалды. Найзағай түскендегі дыбыс естіліп, олар қарап отырған жақықта екінші бір от пайда болды. Екеуі демін ішінен алып, айран-асыр болып отыр. Ә, дегенше, болған жоқ, түсініксіз гүрсіл қайтпа қайталап, үшінші, содан кейін төртінші от пайда болды. Бәрі де бір бағытта және біркелкі қашықтықта сән түзеп кетіп барады. «Қандай керемет! Қандай сұлу көрініс! Бірақ мұнысы қалай» -деп ойлады Сәмен. Найзағайдың разрядталуы, яғни бойындағы зарядын тарқатуыбұлт пен бұлт арасынданемесе бұлт пен жердегі бір зат арасында болушы еді ғой.жартастың разрядталуы деген не сұмдық! Ол бағанадан бері болып жатқан жайды өзінше сарапқа салып, біршама түсініп отыр еді. Ал мына жақдай оны мүлдем шатыстырып жүберді. Ол өзінің найзағацй, электр туралы тиіп-қашты оқиғаларынжанталаса есіне түсіріп отыр. Алайда мына жұмбаққа жауап тьаба алатын емес. «Көшпелі алтындар» көз алдынан жалт – жұлт етіп көлденеңдеп өтіп барады. Беталыстары – кішігірім бір дөңбек тас. Олар жүріп өткен төрт-бес минут уақыт бұл екеуіне тым ұзақболып көрінді. Шұбар дөңбек тасқа таяй бере «алтын» шытыр-шытыр етіп барды да лап етіп жарылды. Кейінгілері оның ізінше байыппен қалықтап жүріп келеді. Бірақ ешқайсысы да сұр тастан асқан жоқ. Бәрі де лап етіп жарылып, сөніп жоғалды. ҮҢГІРДЕГІ СЫР Бұл көрініс Сәменге ой салды.Адамның қатысуынсыз мүмкін бе осылай болуы? Егер мүмкін болмаса, мынау не? Табиғатта осындай құбылыстар болып жататынын, бәлкім адам баласы, біздің ғалымдар білмейтін шығар? Олар қиял тербеткен осындай ойлардан, алған әсерден серпіліп үлгергенше болған жоқ, кенеттен екігші бұдан да үрейлі бір оқиғаға душар болды. Екеуі бір-біріне қарасып, орындарынан тұра бергенде, үңгірдің ішінене гүрілдеген адам сөйлегендей дыбыс естілді. Сәмен мен Қажытай құлақтарын түрісіп шошонып тұра қалысты. Сол кезде үңгірдің түкпір жағында тұрған дәу жалпақ тас шалқайып ашылды да, жұпыны киінген бір адам шыға келді. Қолында көтеріп алған шағын темір жәшігі бар. Үстінде көнетоз комбинизон, басы жалаңбас. Селтиген сары шаштары үрпиіп-үрпиіп бұйраланып тұр. Шегір көздерінде аса таңғалғандық белгісі бар. Балалар тіл-ауыздарынан айырылып, аңырап қалыпты. Екі-үш секунт үнсіздіктен кейін әлгі адам сәл-пәл қызарып кетті де, таза орыс тілінде сөйлеп қоя берді. -Бұл не сұмдық! Қайдан келдіңдер? Жерден шықтыңдар ма, көктен түстіңдер ме? Кімсіңдер сендер? Сәмен үндемей тесірейіп тұр. Қажытай оның құлағына сыбыр ете қалды. -Мен мен білсем, тақ осы шпион. – Ол осылай деді де, шегіншектеп барып мылтығын көтеріп алды. Адам күліп жіберді. -Тұра тұр, балақай, меніңше бар ,ой дәл қазір кімнің шпион екені белгісіз, шындығынга келсек, шпион мына өздеріңсіңдер. Бұл сынақ полигоны. Рұқсатсыз келу нағыз қылмыс. Сондықтан мен сендерді тұтқынға алам. Ол осыны айтты да, керегеді бір тастан телефон трубкасын жұлып алды. Түсі суықБалалр бір жағы қорұып, бір жағыөз адамымыз деп қуанып тұр. -Алло, алло мен НП-З-тен сөйлеп тұрмвын. Сералы Әйтиевич пе? КЕшірім өтінемін сіздер. Мен Галузо ғойц. Мына НП-3-те сіздің бір-екі туысыңыз келіп тұр. Қалай деп бұйырасыз? Жаңағы сынақ кезінде үңгір алдында болыпты. Батырларың жаман қорыққан ғой деймін. Не істейін бұлармен? Трубкадан анық дауыс естіле бастады. -Қайдағы туыс? Қазір қалжыңдасатын уақыт емес қой, -днеді біреу аржағынан. Галузо шын екенін , бір-екі бала келіп тұрғанын айтты. Онда тез ішке кіргіз. Галузо трубканы орнына қойды да, балаларға бұрылды. Ал, достар, бұл орын маған ғана тиесілі орын. Менен басқаның иұнда тұруға қақаысы жоқ. Дереу ішке кіріңдер, - деді. Сәмен мен Қажытай дәу қара тастан аттап ішке кіргенде ғажайып кең залға тап болды. Залдың керегелері кесек-кесек қызыл тас. Төбежақтан да сорайып тастар шығып тұр. ОЛар бұл залдың бұрын үңгір болғанын аңғартқандай. Дегенмен қатпар-қатпар керегенің арасынан шоқ-шоқ болып ақшыл түсті жанып тұрған сан алуан неондық шамдар үңгір ішін ерекше нұрға бөлеп тұрған сияқты. Залдың табаны да қызыл тастан текшеленіп қаланыпты. Бірнеше кішкене ісігі бар, айқұш-ұйқыш труба орнаған түрлі шкаласы, телевизиялық экрандары бар зор аппарат тұр. Аппараттан төбеге қарап екі труба кетіпті. Сол жақта және төрде өзара жалғасқан ұсақ-ұсақ кабиналар тұр. Бір кабина қызыл отшашып лап-лап етеді. Залда ешкім жоқ. Күн күркіреп, жауын жауған, қатерлі найзағай ойнаған елсіз тау ішінен кез болған бұл үңгірге екеуі бірдей таң. Сол кезде оң жақ бұрышта тұрған үлкен қызыл тас жөңкеріле қозғалды да аржағынан жарық бөлме көрінді. Ішінде көк киәмді екі адам отыр. Екеуінің бірі қазақшалап: Қонақтар, төрлетіңлер, келіңдер мұнда, - деді. Аң-таң болған баалалар аяқтарын сүйрете басып шағын тас бөлмеге енді. Бөлме іші лабораториядан гөрі демалыс кабинеті сияқты. Төр алдында аласа төртбақ қара стол. Екі жағы диван. Оң жақ тас керешеде үлкен телеэкран көрінеді. Ауыр жасыл шашақтар бар перде түрулі. Үйдегі барлық заттар осы бір үңгір ішіндегі қызыл тасқа үйлесіп тұрғандай. Бөлме ішінде қызылды-жасылды күңгірт сәуле тұнып тұр. Тас кереге мұқият қашалған. Тек әр жерінен сүйкімді формалы тастар шығарып, нақыштап қойыпты. Кейбіреуі орындық, енді бірі табиғи кітап сөресі. Ішінен түрлі мұқабалы он шақты кітап шалынды көзге. Бір жақ бұрышта тастан үңгіп жасаған зор шам тұр. Алдарында биік дөңгелек стол. Жарық дәл столдың үстіне шұқшиған. Столда әлде қандай схемалар, ұшы шығарулы қарындаштар. Бөлменің табаны кәдімгі тас паркет. Үлкен столдың оң жағын ала аппақ металдан істелген жіңішке труба төмен қарай кетіпті. Шамасы астында пожвал бар сияқты. Үңірейген, бірақ сұлу ойылған тесіктен көкшіл түсті нұр шыққандай . Анда-с анда жарқ етіп, бұрқылдап жоғары шығып жатыр. Бірақ бу емес, түтін емес. Дүниеде барлық бояудан құралған өзгермелі сәуле сияқты көрінеді. Сәмен мен Қажытай қақақан қазықтай қамалып, табалдырықтан аттай бере тұрып қалды. Еріксіз бөлме ішін шолады, алдарында отырған екі адамға қарайды. Қазақ өзін Сералы Әйтиевпін деп қасындағысынБорис Михайлович Бежев деп таныстырды.. Әйтиев жасы отыздаршамасынн келген, ұзын бойлы қараторы адам екен. Қайратты қара шашын спортшыларғашолақ алдырыпты да, бір жағына ғана тарап қойыпты. Мұрны қоңқақ, көзі қысықтау біткен. Бір қараған адам бет-аузы ісіп тұр ма деп қалардай.Үстіне киген көк резина комбинизон құйылса қарасып, дене мүсінін айрықша сұлу етіп тұр. Бір әдеті алдында отырған адамға бір көзін сығырайтып күлімдеп сөйлейді екен. Бежев орта бойлы, арықтау. Ақсары адам. Көзі үлкен. Селдір, майда шаша төбесіне жабысып, кең ақ маңдайын өте ерекшелеп тұр. Мұрны сүйір, ерні жұқа. Кісімен сөйлескенде кірпік қақпай тесірейе қарап отырады екен. Сәмен мен Қажытай алғаш кірпік қақпай тесірейе қарап дала қараған осы көзінен тайсалып, шошып та қалып еді. Балалар жайласып отырғаннан кейін Әйтиев ж өн сұрай бастады. Екеуі әлгінде ғана пікір алысып, бір нәрсеге келісе алмаған адамдай тұнжыраңқы отыр. Әйтсе де есіктен кірген екі ұяң балаға қызықтай, еркелете қарағандай. Сәмен оларға өзінің от көргенін, көшпелі алтын туралы ел аузындағы аңызды баяндап берді. Шайтантауға келгендегі мақсатымыз осы сырды ашу деп түйді ол ең ақырында. Әйтиев пен Бежев күлімсірей отырып үлкени ынтамен тыңдады. Бежев басын шайқап, таң қалғандай кейіпте. Ал әйтиев тағы да айта түссе деп отырғандай. -Иә, содан кейін, иә ал келіңдер, содан кейін алтын іздеңдер, - деп күле береді Әйтиев. -Бұл бір қызық нәрсе екен, - дедіБежев, - аңыздың өзі де кісіойландыратындай. Болған оқиға екені де даусыз сияқты. Сендердің көріп, қуғындап келгендерің расында да көшпелі алтын, - деді ол көзін қысып қалып. Сәмен мен Қажытай екеуіне кезек қарап бойлары енді-енді үйрене бастады. Сәмен суырылып алға шықты да: -Біз осы жөнінде көбірек білгіміз келеді. Бізге ұоыспайсыздар ма? – деді. Мұны естіген Бежев орнынан тұрды да Әйтиевтің оң жақ иығына қолын смалып күле сөйледі. -Біз екеуміз жақсы ғылыми талас үстінде отыр едік. Оның , әрине, маңызы үлкен. Бірақ мына қонақтардың ойда жоқта келіп қалуы да біз үшін және олар үшін де маңызы зор ғой. Енді сен уақытыңды бөл. Балаларға бәрін түсіндір. Кім білсін бір кездерде бюұлардан дарынды физиктер шығар, бәлкім. -Әрине, әрине, Борис Михайлович.Менің есіме өзімнің осылай бір тау кезіп кеткенім түсіп отыр. Сіз онда төменге өзіңіз бара беріңіз, - деді Әйтиев. Бежев балалрды тағы да жайдарыжүзімен шолып өтті де, басын изеп ілтипат көрсетті. Өзі ақ күміс трубаданұстап подвалға т.сіп кетті. Төмен түсе бергенде балалар байқапқалды. Ол жасыл нұрға оранып , костюмі құбылып кеткен еді. -Мына адам физика-математика ғылымының докторыБорис Михайлович Бежеи. Ол бұл лабораторияда Москвадан келіп істеп жатыр. Ал мерн Алматыдамын. Екеуміздің де мамандығымыз атмосфералық электр төңіргенде, - деп таныстырып өтті Әйтиев – Сендер атмосфералық электрдің биіктаулық лабораториясында отырсыңдар. Ал енді әңгімеге кіріселік, - Ол Сәмен мен Қажытайды көкжасыл диванға отырғызды да, өзі тас орындыққа отырды. - Сендер тауда көргендеріңіз, әрине, көшпелі алтын емес. Оның сырын осы тауға келгеннен кейін-ақ түсінген боларсыңдар, - деді Әйтиев – Ол кәдімгінайзағайдың бір түрі. ОНы орысша шароая молния дейді. Біз мына өзіміз отырған биіктаулық лабораторияда жұмбақ сыры көпке дейін белгісіз болып келген осы көшпелі найзағайдың бірнешелеген түрі бар екен. Электр туралы, оның оң және сол зарядтарының бар екендігін және оларлың бірін бірі тарту, тебу қасиеттері жөнінде өздерің білесіңдер. Найзағайдың табиғаты атмосфералық электрде жатыр. Өзіміз күнде аяғымызбен басып жүрген жер және оны қоршаған атмосферада электрдің адам игілігіне жаратылмаған орасан зор қазынасы бар. Мұның өзінде жердің үстіңгі қабатының көпшіілік бөлігі сол зарядпен зарядталған. Өздеріңе мәлім, найзағай қарама-қарсы зарядтардың арасында ғана болады. Ол үшін жерден биік оң зарядталған дене болуы қажет қой. Оның ролін кәдімгі жауын бұлты атқарады. Ауа үйкелісінің әс ерінен бойына оңм заряд жингаған бұлт онысы шекті мөлшерден асып кетсе жердегі қарама-қарсы заряды бар бір затқа (қарсы зарядтардың бірін- бірі тарту заңдылығы бойынша) өз бойындағы жиған-тергенін таратып береді екен. Ал ауа өзі тұрған жағдайында электр тоғын өткізбейді емес пе? Міне, осы кезде атыс басталады. Бұлт өзінің зарядын шоқтап, алыстан ұшқын атқызып жеткізеді. Мұны бұлттың разрядталуы дейді.Разрядталу кезінде найзағайдың оты көрінеді. Шар найзағай міне, осыразрядталу кезінде электрлеген ауада кейбір жағдайларда ғана пайда болады. Бұдан кейін ӘЙтиев балаларды залға шақырды. Зал тебіреніп, гүрілдеп, ерекше жсан бітіп тұр екен. Олар дәу апараттың жанына келді. -Мынау, - деді ол юалаларға – совет техникасының ең соңғы табыстарының бірі – «Молния 6» аппараты. Бұл аппараттың найзағай зарядтарын жасайтын және оны өз бойында шоғырлап ұстап тұрып, табиғи түрде атмосферада пайда болған зарядтарға күшті әсер ете алатын қабілеті бар. Бұл мәселен, осы маңдағыы атмосферада пайда болған электр зарядтарын тарта алады, яғни бейне бір жайтартқыш ролін атқара алады. Аппараттың өзінің ішінде де қарсы мәндес зарядтар бар. Олар өз потенциалын бейнебір сағат маятнигі сияқты аударып төғкеріп ұсмтап тұрады. Разрядталмайды. Сендер атом туралы біраз білетін шығарсыңдар, - деді Әйтиев балаларға қарап, - Мәселен, әрбір атомның электрондық қабаты, ядросы болады. Электрондар сол зарядты да, ядро оң зарядты . мұның өзінде ядроны құрайтын протондардың да өңшең оң зарядты екені белгілі. Бірақ олар бірін-бірі теуіп кетпей қалай тұр? Міне, осы ғылым алдында тұрған бір проблема еді. Бұл ғылыми жұмбақ, осы электр зарядтарының кейбір қасиеттерінде болып шықты. Біздің лабораторияда осы жұмбақ сырдың ең рнегізгісі ашылды. Сол себепті де біз молния аппаратын құра алдық. Бұл аппаратпен жай тарту үшін біз алдымен найзағайлы бұлттардың заряд мөлшерін есептейміз. Олардың жиналып шоғырлануына әсер етеміз. Атмосфераға шоғырланған қуатты зарядтарды осы аппарат арқылы алыстан жетелеп тек мынау сендер отырған тауға келіп разрядталатын етеміз. Біздің мына тпубаларға қараңдар. Бұл трубалармен арнаулы компрессорлар арқылы келетін ыстық, суық ауалар, буға айналған су жүреді. Ауа бұл машинаның ішінде өте күшті ағыстарға түсіп, атмосферадағыдай үйкеліс жасайды. Электр зарядын тудырады. Біз ол зарядтарды ауамен қосып аспанға шығарамыз. Қолжан найзағайлы бұлт жасаймыз. Бұлттарды басқара аламыз. Ауа таудың бір жақ бүйірінен келіп кіріп, екінші жақ бүйірінен зарядталып аспанға көтеріледі. Күн сайын өтетін ауа көлемінде есеп жоқ шығар. Әйтиев балаларды залдың ең бір түкпіріне алып келді. Түкпірде жалтыраған екі тас аппарат тұр. Аралары 50-60 қадамдай. -Мынау – деді ол біреуін көрсетіп – аспандағы бұлт, ал анау жердегі бір зат деп біліңдер. Қазір осы екі аппарат арасында разрядталу процесі жүреді. Әйтиев орта тұстағы кнопкалы қалқанға таяп келді де бір түймені басып қалды. Сол сәтте труба ішінен гуілдеген дыбыс естілді. -Мен – деді Әйтиев - анау аппаратқа оң зарядты ауа жіберіп жатырмын. Қазір заряды шекті мөлшердер асқан соң, ол келесі қарсы заряды бар аппаратқа разрядталуы тиіс. Сәмен мен Қажытай Әйтиевке тығылды. Бір кезде гуіл тоқтады. Бірінші аппараттың орта тұсынан жылтылдап от көрінді де , сатыр-сұтыр гуілдеп кәдімгі найзағай оты атылды. Балалар таң қалып,тамашалап қалған.Әйтиев екінші кнопканы басты. Бірақ алғашқыдай емес, ерекше. САтыр-сұтыр етіп атылғанда, түзу сызықты найзағай отынан жұдырықтай бір от жұмырланып келіп домаланып түсті. Құлағанмен ол жерге жеткен жоқ. Қалықтап ұшып тұрып қалды да, бір кезде Әйтиевке қарай жүрді. Сәмен мен Қажытай үрейлене қарап , әрең тұр. От қалықтап он метрдей жақын келді де, бірте-бірте көмескіленіп барып ауаға тарап кетті. -Бұл өздерің көрген көшпелі алтынның еі оңай жасалатын түрі. Мұның сиқыр дәненесі жоқ. Бар болғаны олэнергиямен зарядталған кәдімгі ауа ғана. Түзу сызықты найзағайдың зарядталуы кезінде ауа ның бір кішкентай көлемінде йонжану жәнедиссоциаация процесі жүреді. Диссоциация процесі кезінде ауа моллекулаларвы жеке атомдарға ыдырайды. Ал йондану кезінденейтрал атомдар өз бойына электр зарядын ала алады екен. Бұл екім процестің үздіксіз жасалып, бойында қуат сақтап тұруы үшін өте мол энергия керек. Мұндай көшпеді найзағайдың осы лабораторияда жасалған қуатты түрі де бар. ОЛ найзағай ауада пайда болған кезінде көп өмір сүреді. Ішкі атомдық ыдырауға түсіп, мол энергия бөледі. Оеы әуелі табиғаттың өзі тудырған шағын атом бомбасы деуге де болады. Әйтиев балаларды кабинетке алып келді. Бет әдпеті «ал қалай ештеңе ұқтыңдар ма?» - деп тұрған Сәмен мен Қажытай кабинетке өте риза болған кейіпте мәз болып кірген. Екеуінің жүріс-тұрысы батыл. ЕНді кабинеттің бұрыш-бұрышын аралап еркін жүр. Әйтиев жаңа ғана айтылғ,ан біраз ғылыми деректерді өздерінше қорытып түсінсін деді ме, балаларды қалдырып, тысқа шығып кетті. -Мен қазіп келемін, - сендер сөйлесіп отыра беріңдерғ – деді ол. Балалар біраз уақыт тым-тырыс отырды. Тек бір-біріне қарап күлім қағады. -Көрдің бе, - деді Сәмен Қажытайға – Алтын іздеймізщ деп жүріп мынадай тамаша лабораторияға душар болдық. Бәсн, өзім де ойлап едім Қанша болды екен бұлардың келгеніне? -Менің ойымша, - деді Қажытай – мынадай лабораторияны салцға және жұмыс істеуге төрт-бес жыл кернек шығар. -Пәлі деген. Біздің ғылым үшін лаборатория құру қиын болып па. Көшіп келеді де, орныға салады, - деді Сәмен. Екеуі төр алдында тұрған экранға қарады. «Не болды екен?» Мүмкін осы телеэкран арқылы көшпелі найзағайдың жүріс – тұрысын көріп отыратын шыңғар?» Сәмен қара көздері ой жіберіп, Қажытайға қарай қалды. -Қызық. Менің ойыма бір тамаша идея келіп кетті. Мұндайда Архимед болса ғой. Эврика деп тұра жөнелер еді. Сен оссы Тунгус тайгасында 1908 жылы болған апатты білесің бе? Ғалымдар соның сырын әлі аша алмай жүр ғой. Сәмен өзін-өзі үлкен ғалымдарға ұқсатып, дауысын қоңырлата сөйледі. Қажытай оның бұл мінезін ұнататын-ды. Тесіле қарап құлағын түріп қалды. Мәселен, кейбір ғалымдар оны аспаннан келген метеорит дейді. Ал Казанцев Ляпунов сияқты фантастар оны космосаралық кемеге де жорыды. Ол тайгаға сан мәртебе экспедицияға экспедицияға да шықты. Мәселен бірнеше экспедицияның бастығы болған Кулик тайгаға түскен метеорит деп дәлелдемек болған. Енді біреулер ол апатты жердің құйрықты жұлдызбен яғни кометамен соқтығысуы дейді. Біреулер соңғы кезде оны мұз метеорит деп жүр. Сәмен жүріп барды да Әйтиевтің орындығына отырды. Өзі үндемей Қажытайдан бірдеме күткен адамша көзін сығырайтып үнсіз қалды. -Сонда не, сенің ойыңша мұның бәрі дәлелденбеген гипотеза да, ол басқа бір зат болғаны ғой, - деді Қажытай. -Міне, міне, менің ойым да осы. Ойлауымша сол Тунгус тайгасының өзі тудырған атом бомбасының жарылысы болған. Мүмкін сол осы қазір біз көрген к өшпелі найзағайдың үлкен түрі шығар? -Иә, дейді-ақ екенсің. Көшпелі найзағай жаңа өзіміз көргендей болса, ол бар болғаны газ ғана емес пе? Ал, Тунгус үстіне түскен зат қозғалып, ерен жылдамдықпен ұшып жүрген. Әуелі оның Тунгусияға түсердің алдында жерді екі-үш рет айналғанын бір француз астрономы көрген дейді ғой. Сәмен берілгісі келмеді. -Несі бар олай болса. Мен тек найзағайдың өзі деп тұрған жоқпын ғой. Шындығында ол мұз болуы мүмкін. Жер атмосферасына келіп киліккен кезде күшті үйкелістің әсерінен ол жанып, газға айналған. Оның бойында термоядролық реакция жүрген. Тайга үстіне келгенде ол жарылған. Бұл құбылыс міне, осы көшпелі найзағайдың сырына өте ұқсас. Сәмен дәлелмен жеңдім бе деген адамша орнынан тұрып қоқиланып қойды. Осы кезде даладан Әйтиев кірді. Балалар ерегестерін тоқтатып, оның аузына қарады. Сәмен енді өзінің ойлары жөнінде ақылдасқысы келді. Ол сұрақты алыстан орағытты. -Ағай, сіздердің осы ғылыми жұмыстарыңыз қандай нәтиже, қандай пайда береді елімізге, деді ол. -Өте дұрыс сұрақ, - Әйтиевкөзін қысып жымиды да диванға қайта отырды, - Ғылымға беретін бірінші пайдамыз, әрине, адам еркінен тыс табиғатта пайда болып жататын орасан мол электр қуатын кәдеге жарату, екінші – найзағайға бұлттарға құрық салып, оны адамның дегеніне жүргізу. Үшіншісі – көшпелі найзағайдың қуатын пайдалану. Өздерің көрген жаңағы оттың температурасы алғаш пайда болғанда бес мың градусқа жуық болды. Осындай найзағайлар жарылғанда оның жарылу күші кәдімгі мылтық дәрісінің күшінен 50-60 есе артық. ішкі атомдық ыдырауға түсетін найзағайдың қуаты бұдан жүз есе мол. Қаншама қуат, қандай тегеурін жатыр десеңші оның бойында! Кәне, қалай? Бұларды оп-оңайц қолдан жасасақ оның қуаты бізге үлкен пайда бермей ме? Тағы бір қызықты жағдай жер бетіндегі электр зарядтарының ионданған ауамен әсерлдесуі.Мұның да кейбір сырлары ашылуға жақын. Ол кезде біз электр тогін бір жерден екінші жерге сымсыз жеткізудің мүмкіндікерін табамыз. -Тағы бір сұрақ, - деді енді сөзге Қажытай араласып, - Қалай деп ойлайсыз, осы көшпелі алтын туралы аңызда негіз бар ма, жоқ па? Әйтиев көзін қысып тағы күлімдеп кетті. -Әрине, алтын көшпейді. Бірақ аңызда негіз бар. . Мәселен, бізден бұрын да басында найзағай ойнап келген Шайтантау, осы бір жақпар тастар темір рудалы кварциттен тұрады екен. Ал алтын кварцитті кендерде болады ғой. Біз зерттеп қарап едік, таудың астынан көп алтын таптық. Бұл алтынға бізді нұсқаған найзағай. Сонымен бірге аңыздағы жәгіттің де алтын табуы мүмкін. Бәлкім, ол ішкі магмадан теуіп үстіңгі қабатқа дейін ағып келген магнетитті өзекшеге «жилаға) тап болған шығар. Кейде ондай өзектерде де алтын кездеседі. Магнит өрісінің әсерінен көшпелі найзағай мүмкін сол жерде разрядталған шығар. Жігіт қазып біберіп бұрыннан жатқан алтынға тап болған ғой. -Жаңа мына СӘмен Тунгус сапатын да осы найзағай негізінде туған атомдық жарылыс деп қалды. Оған сіз қалай қарар едіңіз, -деді Қажытай Әйтиев бола бергенде. -М-м-м.. Қалай деуге болады мұны. Ол жерде атомдық жарылыс болғаны айқын. Және найзағай негізінде де болуы ғажап емес.найзағай дегеніміз зарядтар тебісі , тартысыболса, солай болмағанда қалай болады? Әйтиев Сәменге қарады. -Сен өзің көп оқып әуелі гипотеза ұсынғандай түрің бар ғой. Азамат! Екеуің де азаматсың. Әрдайым міне, осылай ойлап, қиялдап жүрген жақсы болады. Сендердің бұл лабораторияға келіп қонақ болғандарыңа біз де өте қуаныштымыз. Менің айтқанәңгімелерім далаға кетпеген сияқты.Сол кезде есік ашылып бөлмеге Галузо енді. -Жолдас, Әйтиев, машина келіп тұр. Балаларды қайтару керек шығар, -деді. Сәмен мен Қажытай көп қарайлаған жоқ. Лаборатория тұрғындарымен жылы қоштасып, тез жүріп кетті. Жүрдек ГАЗ-69 жүйтки жөнелді. Артта бұлтқа оранған найза тасты Шайтантау қол бұлғап қала берді. Шайтантау бұлыңғырланып алыстан ұзай бергенмен Сәменнің басындағы қиял қайта толысып өресі кеңи бергендей. Оның басына көшпелі найзағай туралы нақтылы, әрі берік тұжырым орнап қалған-ды. Иә, көшпелі найзағацй тектен тек пайда болмайды. Онвың негізі, оны тудыратын миллиондаған метеорит түйіршіктер. Олар болмаса көшпелі найзағай да тумайды. Не себепті осы көшпелі найзағайлар Сібір жақта көп? Жердің экваториялық немесе азиялық бөліктерінде ол өте сирек кездеседі. Оның да жауабы бар. Өйткені, Жердің өзін-өзі айналу жағдайына қарай атмосфераның қозғалысы да әртүрлі ғой. Жердің қушық жағында атмосфера көп қозғалады. Қою болады. Сол себепті де ауамен ілесіп, ол жаққа метеорит көп жауады. Сәмен өз қиялынан өзі тамаша қуанышқа бөленгендей үлкен ләззат алды. Осы кезде арт жақтан гүрс-гүрс жарылыстар естілді. Балалар машинаның терезесіне таласа бастарын сұғып, тағы да сол ғажап көріністің куәсі болды. «Көшпелі алтындар» бірінен соң бірі қаздай тізіліп үлкен жартасты беттеп барады екен. Алдыңғылары тасқа жете бергенде сатыр-гүтір дыбыс естілді де, сол маңай түгел қопарылып түсті. Бұлар тауды үңгіп жол салып жатқан құрылысшы «көшпелі алтындар» болатын. жүктеу/скачать 40,3 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|