Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал

37 
«Құнды сӛз құнарлы ойдан шығады, ойы нәрсіздің тілі де нәрсіз» демекші, адамзат санасындағы сан 
қилы сезімді бейнелі ӛрнекпен кестелеп сӛз арқылы ғана жеткізуге болады. Ӛйткені кӛркем сӛз – кӛрікті 
ойдың кӛрінісі. Сондай сӛз шеберінің бірі – ӛрелі Шәкәрім Құдайбердіұлы ойының терең иірімдерінен 
тамаша суретті сӛздер ӛріледі. Оның ақ нӛсердей тӛгілген жыр жолдарында ӛзіндік ӛмір ӛлшемдері, 
түйінді, тұғырлы таным дүниесі кестелі ӛрнекпен нақтыланып, даралық сипатқа ие болып тұрады. 
Шәкәрімді тануда саясат ықпалынан, уақыт қыспағынан аса алмаған кездер болды. Енді заман 
ӛзгерген шақта азат елдің азат ойымен, азат жүрегімен, азат зердесімен Шәкәрімді тануға тиіспіз.
Шәкәрімнің тӛл туынды ретінде саналатын үш поэмасы бар: «Қалқаман – Мамыр», «Еңлік – Кебек», 
«Нартайлақ пен Айсұлу». Ақын бұл поэмаларын әсем жырмен ӛрбітіп әкеткен. Онда махаббат оқиғасымен 
қоса, иісі тобықтының ардақтылары Әнет баба, Кӛкенай батыр, атадан жалғыз туса да кейінде ұрпағы 
ӛсіп-ӛніп бір тайпа елдің ұранына айналған Олжабай, бері Кеңгірбай би туралы мынандай ӛнегелі ойлар 
айтылады:
«Келгені Тобықтының осы маңға,
Мың жеті жүз сексенге тақалғанда. 
Елді бастап әкелген Мамай батыр, 
Орда, Көкен, Ащысу, Дағалаңға 
– дей келіп, заманында Абылай ханнан мақтау естіген Мамай 
батырға марапат білдіреді. Енді мына жәйға назар аударайық: Шәкәрім де ӛз шығармаларында тазалық 
пен мӛлдірлілікке жетуге ұмтылмай ма? Ақын әрдайым адалдықты, ар тазалығын, пәктіктің үлгісіндей 
таза жүрек пен шын құдайды іздемей ме? «Еңлік – Кебек» поэмасында трагедиялық ахуалды суреттеу 
арқылы ақын «махаббат» атты ұлы сезімге арнап мәңгі ӛшпес гимн түзгендей сезіледі. Қарап отырсақ, 
Шәкәрім поэмаларының ішкі тұтастығы байқалады.
Әбділдә Тәжібаев пен Шәмшиябану Сәтбаева: «Еңлік – Кебекті» ӛзінің атақты драмасына 
айналдырған, сол арқылы тұңғыш драмашымыз болып танылған ұлы жазушымыз М. Әуезов те Шәкәрім 
рухына қарыздар екенін ұмытқан емес», – деп бүгінгі жас қауым, бізге ескерте жазды. [1] 
Шынымен-ақ, «Еңлік-Кебек» ақынның жаңа белесі, жаңа шыңырауы. Біз енді дүниеге ғашықтық 
үшін, ынтызарлық үшін ғана туғандай жүректері шұғылалы, ақ ниеттері аппақ, армандары раушан 
гүліндей таза, кӛктем кӛбелегіндей күнәсіз – Еңлік – Кебекпен беттесеміз. Ӛздері де, ӛзара сӛйлескен 
сӛздері де ағылып тұрған ән, жастар әрбір оқырманның жан сырындай, ӛз қиялы, ӛз мұратындай сезіледі. 
Осындай оймен күрделі тоғысқан ғашықтар енді-енді ғана бірлесіп, ӛмір сүре бастағанда, бұлар да қыстай 
қаһарлы, тастай қатты жауыздыққа ұшырайды. Ол қаталдықты біз бірде рушылдық, бірде байшылдық 
патриархалдық деп атаймыз. Бәрін қосып айтқанда – ол бір қауымның әр кезеңде ілгері басқан басқан 
қимылына қарсылық, дұшпандық. Ол осы дұшпан топтың, адамдарын даралап кӛрсете білді. Олардың 
мінез-құлқын, іс-әрекеттерін, қасқыр қылықтарына дейін суреттеді. Біз әдеттері бұзық, салттары солақай, 
ойларына жамандық қана ұялаған, ұяттары ӛшкен, қолдарын адам қанына малғандар портреттерін кӛрдік. 
Осы ащы шындықтың бетін ашу арқылы Шәкәрім бізді сондай теріс мінездерден алшақ болғанымызды 
қалап, ӛмірлік сабақты ӛсиет ете білді. 
Поэмада халық – ғашықтар тілектесі. Махаббат үшін ӛлімнен іркілмеген, ерлік шыңына кӛтерілген 
екі жас жұрт кӛзінде аңызға, ән-күйге айналды. Біз, бүгінгі қауым адамдары да, Еңлік пен Кебекке оны 
жырлаған Шәкәрім ақынға қайран қаламыз. 
Баршамызға мәлім әдебиет майталманы Мұхтар Мағауин қазақ реализмін алғаш қалыптастырған 
Абай Құнанбаев, ал оны ӛз биігінде жалғастыра білген дарынды шәкірт Шәкәрім Құдайбердиев деп ӛзінің 
бағасын бере отырып, «Еңлік-Кебек» поэмасы турасында алғаш қалам тартқан – Абай деп білуге тиіспіз 
деп тӛмендегідей дәлел келтіреді: 
1892 жылы «Дала уәлаятының газетінде» (№29,31–32, 34–40) жарияланған «Қазақтардың естерінен 
кетпей жүрген бір сӛз» атты кӛлемді прозалық шығарма ӛзінің таным ӛресі, ой ӛрнегі тұрғысынан ғана 
емес, сӛз саптау, сӛйлем құру, кӛркемдеу тәсілдері жағынан алып қарағанда да да тек Абайға тән сипат 
кӛрсетеді. Кейбір зерттеушілер бұл еңбек тек Шәкәрімге тиесілі деп пайымдайды. Оған дәлелдері де жоқ 
емес. Алайда әуелде Абайдың ӛз ӛлеңдерін шәкірт достарының атына телігенін, «Дала уәлаятында» 
жарияланған «Жаз» бен «Болыс болдым мінеки» Кӛкбай атынан шыққанын еске алайық. Оның үстіне 
1892 жылы 34 жасқа жаңа келген Шәкәрім ӛзін «Ұмытылған» санауы қисынсыз. Бұл лақап есімді кейін 
иеленсе керек. Әңгімені Абай пайдасына шешуге негіз беретін ең басты дәлел оның бүкіл құрылымында, 
образдар жүйесінде. «Дала уәлаятындағы» «Еңлік – Кебек» кейіпкерлері Шәкәрім жазған «Жолсыз 
жазадағы» тұлғалардан мүлде басқа, тіпті кереғар. Екі шығарманың да ӛзегі ӛмірде болған, нақты оқиға 
екенін ескерсек, бар ұқсастық осымен шектеледі, авторлық шешімнен, кейіпкер мүсіндеу тәсілі, 
кӛркемдеу жүйесінен ешқандай бірлік таппаймыз. «Дала уәлаятындағы» хиқая:... «Қазақ ішінде бәрі де 
ӛзгеріп кетті – мінездері де, жер-суы да. Жақсы болды ма, жаман болды ма, ендігі жазғанымыздан 
кӛрінер»,–деген сӛздермен тамамдалады. Айтылмақ пікір газет бетіне шықпаған. Бірақ Абайдың 
«Ғақлиясының» ішінде жүр. «Отыз тоғызыншы сӛз » деп нақты атауға болады. Түйіп айтқанда, 
«Қазақтардың есінен кетпей жүрген бір сӛз»және сол «Дала уәлаятының газетінде» басылған тағы бір 

38 
әңгіме–«Ескендір»поэмасының сюжеті нақпа-нақ баяндалатын, кейде тұтас сӛз тіркестері қайталанып 
жататын «Тәкәппар әскербасы турасынан» – екеуі де Абай прозасының үлгілері болып танылады деп 1988 
жылы «Жалын» баспасынан шыққан Шәкәрім шығармаларының алғы сӛзінде ӛз ойын келтіре кеткен.[2] 
Шығарманың негізгі арқауы махаббат трагедиясы болғанымен, ақын шағын кӛлемде тарихи ақпарат 
беріп, Ақтабан шұбырынды күндерін, елдің қырғынға ұшырап азып-тозуын сипаттай келе, қазақтардың 
қайта күш жиып, жауға қарсы аттанғанын, үлкен жеңістерге жеткенін айтады. Автор сол арқылы Еңлік-
Кебек трагедиясына болған әлеуметтік жағдайларды ашу. Сол себепті де, ақын ойрат одағы жойылғаннан 
соңғы кезеңде шығыс облыстарға ауа кӛшкен рулардың ӛзара күресіне арнайы тоқталады. Хандық ӛкімет 
құлап, әркім ӛз басына би болған замандағы бұл қақтығас ел мүддесінен емес, ағайынға тиесілі болған 
жайлау, қыстауды тартып алу мақсатына туындаған еді. Әрине, тар жерде тек отырып, аштан қырылмадың 
деп Тобықтыны кінәлау қиын,бірақ кең қонысының бір ӛңірін қаны қарайып келген ағайынға қимаған 
Матайды да ақтап алу мүмкін емес. Енді ағайын арасында күрес басталды. Дәл осындай уақытта албырт 
кӛңіл, ақ махаббат табыстырған Тобықты жігіті Кебек пен Матай қызы Еңліктің тағдыры қандай болмағы 
айтпаса да түсінікті. 
«Еңлік-Кебек» поэмасында Кебек образы нағыз батырға тән образ десек қателеспейміз. Ол Еңлік 
үшін басын ӛлімге де тігеді. Еңлікпен елсіз тауда ӛмір сүруге бел бууы, Матайлар қоршаған сәтте нағаз ер 
жігітке тән мінез. Кейбір зерттеушілер осы сәттегі Кебекті Шәкәрім әлсіздеу кӛрсеткен деседі. Ал біз 
бұны Шәкәрімнің Кебекті шыншылдықпен бейнелеуі деп түсінеміз. 
Батыл Еңлік те сол тұста қазақ қызына бергісіз шешімділік танытып, Кебекке қалайда бірге болуға 
қолқа салады. Еңліктің бұл әрекетінен біз ӛрескелдік қылықты емес, керісінше ӛз бостандығы үшін 
күрескен үлгі боларлық берік рухты кӛреміз. 
Шәкәрім Құдайбердіұлы бұл поэманы қара ӛлең үлгісінде жазып, 652 жолға сыйдырған. Бірақ осы 
шағын ғана кӛлемге толық романтикалық материалды енгізген. 
Жазушының ӛзі жоқ, шығармалары сайрап тұр. Мінезі, бейнесі, тұрмысы, барша тағдыры 
шығармаларынан ӛріп шыға келеді. Шығармалары сӛйлеп тұрған жазушыны ӛлді деуге хақың жоқ. Оны 
ұғуға кӛңілдің кӛзі, зерденің зейілі болса, жетіп жатыр. 
Шәкәрім ! Ол – ұлы есіммен жүректің дәл түбін шаншыған, қияға шарқ ұрып самғаған, ел 
болашағына жаңа бағыт іздеген, әзір таппаған, бірақ қайдан табатынын дәл сезіп болған ел баласы, заман 
жасы, дүйім жұрттың алысты болжай алған, ілгері сүйреген ойы, қиюы қашып ыдырай бастаған ескі 
қоғамдағы әділетсіздікке қарсы күресіп, демократияшыл озат ойларды берік тұтынған кесек тұлғалы аса 
кӛрнекті жазушы. 
Ел мен Жерге ем болған ердің қадір қасиетіне бас имейтін, поэзиядан мақұрым ездер мен ерсі, ессіз 
мемлекеттік мекеме басшыларының салғырт, салақтығының салдарынан салмақты асылдарымызбен 
сабақтасып жатқан ақын, батырларымыздың салы суға кетіп, ӛздеріне тиесілі жер бетіндегі сыбағаларына 
сына қағылуда. Менің ойымша, қазақ халқының зиялылары қандай бір қиындық кездеспесін, басына 
қандай бір қауып-қатер тӛнбесін, зиялы болып қалулары керек. Барлық кезде ӛзін-ӛзі ұстап, ӛзімен еріп 
келе жатқан іні-қарындастарына, ұл-қыздарына, үлгі ӛнеге танытып, зиялылыққа тәрбиелеулері тиіс.
Ӛсетін елдің, ӛркен жаятын елдің ұрпағы осы шығармадан ғибрат алар, ұлттық рухы биік жақсылар 
мен жайсаңдар кӛбейер деп ойлаймын. Сондықтан да оған бағышталар бүгінгі заманның, болашақтың 
ескерткіші де қоладан құйыла ма, шомбал жартас, мӛлдір бұлақтан ӛріле ме, бәрібір ең бастысы тектілік-
тегіне лайық шын пейіл кӛңілімен кӛмкеріліп, ӛзі медет тұтқан тек таза әуен мен әуезден ғана 
құрастырылуы шарт.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларында айтылған ұшқыр ойлар егеменді еліміздің, қазақ 
тағылымындағы жас ұрпақтың ойына - ой қосып, жігеріне – жігер қосып, азаматтық рухта тәрбиелейді деп 
сенемін. Біріміздің кӛзімізге кӛрініп қуанышқа кенелтер, біріміздің күпті кӛңілімізді ойландырып есейтер 
Қазақстанның келер ғасыры осындай аяулы перзенттері ғибраты мен рухани кеңестігін кӛріктендіре 
берері хақ. 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: