«1720 жылдардың аяғында к

Ендеше жалған намысты қоздыратын көлгiр шындықтан тарихи шындыққа сүйенiп, пiкiр қорытатын кез келдi. Қазақ елi – бодандықты өз еркiменен қабылдамаған, оған ұлттың сатқындары жол берген. Патшаның әккi шенеунiгi Тевкелев пен Әбiлқайырдың өзара пара алып, пара берген сыбайластығының нәтижесiнде қазақ елiнiң бостандығы құрбандыққа шалынды. Оған дәлел жеткiлiктi.

Әрине, бұл өте ауыр сөз. Бiрақ та айтылуға тиiстi пiкiр. Тарихшылардың бiр «әдетi» - оқиғаның iшкi мазмұнын ашып, тұжырымдап қорытуда түпнұсқаны қаперiне iле бермейдi. Осы бодандық мәселесi жөнiнде соңғы жылдары жарияланған жүзге жуық еңбектi оқып шыққанымда және олардың пiкiрлерi мен жүгiнген еңбектерiн саралағанымда таң қалғаным, пайдаланған және үзiндiге келтiрiлген түпнұсқадағы нұсқалар осыдан жарты ғасыр бұрынғы айналымға түскен деректер, соны кезек -–кезек көшiрiп, өзiнше пiкiр түйген. Кейде – әлгi кiтаптың авторына, кейде тура түпнұсқаның өзiне сiлтеме жасайды. Сонда олар түпнұсқаны оқымағаны ғой.

«Көшпелi идея» деген ұғым – көшiрiп алып, көпiрте жазу деген сөз емес. Бiз қазақ мемлекеттiгiнiң күйреуiне себепкер болған Әбiлқайырдың келiсiмiнiң заңсыздығын дәлелдеу үшiн тарихи оқиғаның барысын барынша рет – ретiмен баяндаймыз. Сонымен, қазақ елi қалай бодан болды? Өз еркiмен бе, жоқ па?

Бiрiншi тарихи шындық: қазақ елi – мемлекеттiк құрылымы қалыптасқан қағанаттан бастап хандыққа дейiнгi билiк құрылымының тәжiрибесiнен өткен, ата – баба дәстүрiне, дiни, рухани дәстүрге сәйкес құқықтық қағидалары қалыптасқан, өзiн – өзi басқаруды сеңгерген, қорғаныс қабiлетi бар тәуелсiз ұлт едi. Сондықтан ұлттық бостандықтың қадiрiн түсiнген. Арғы заманды айтпағанда, 1817– 1831 жылдардың арасында жоңғар шапқыншылығына қарсы мемлекеттiгiн сақтап қалуы үшiн жанталаса майданға түсiп жатты. Демек, өзiнiң тұтастай ұлт, тұтас мемлекет екендiгiн Ұлттық Тұтастық Идеясы дәрежесiнде сезiне бiлген. Азаттық рухы өлмеген. Iшкi – сыртқы саясатты қалыптастырып, «темiр ноқта мен қайыс ноқтаның» төндiрген қатерiн терең ұғынған. Бiрақ, алыстағы айдаhардың лебiнен де, қолтықтаса ұя салған екi басты самұрықтың суылынан да сескенбеген, қайта халықты соған қарсы қайраған. Қайраттандырған. Айла – амал қарастырған. Демек, дербес мемлекет ретiнде харакет жасаған. Ресейге басы – бүтiн бодан болу елдiң ойында болмаған.

«Ақтабан шұбырындының» тұсында Ресей мен Қытай империясының қазақ даласына тiкелей қауiп төндiретiндей мұршасы жоқ едi. Қытайдың өзi мәнжулердiң қол астында қалды, Ұлы Петр батыстағы көршiлермен бәсекеге түсiп, өзiмен – өзi жанталасып жатқан, бiрақ екi империя да қазақ даласына көз қырын салып отырды. Ағылшындар да қалмады, оларда да отарлау жүйесi қалыптасып келе жатты. Мұндай пиғылды жүзеге асыру үшiн петр барлау жасақтарын жiбердi. Оның көкейiн тескен күйдiргi Петрдiң сарайына әлдебiр қисынмен бара қалған түрiкменбашының: «Әмударияның жағасында алтын құм үйiлiп жатыр» - деген дақпырты. 1713 жылы айтылған бұл лақапқа сенген Петр iле 1714, 1716, 1718, 1719, 1920 жылдары барлау экспедициясын жiбердi. Ақыры 1721 жылы қазақ даласы мен Каспий теңiзiнiң айналасын картаға түсiрiп тынды да, 1722 – 1723 жылдары парсы жорығына аттанды. Мiне, сол кезде ғана Петрдiң қиялына қанат бiтiп, iшкi арманын жүзеге асыруға құлқы ауды. Тарихшылар бiр – бiрiнен сыпыра көшiрiп, тiптi қате аударылған тұстарын да өзгертпей пайдаланған Петрдiң әйгiлi:

Тарихтың талқысы мен тәлкегi қандай зауалды едi десеңшi! Ұлттың құрып – бiтуi тарихи шындыққа айнала жаздаған жылы екiншi бiр тауқыметтi үкiм айтылды. Ол – жоңғардың қылышы мен қыл құйрықты найзасы емес, отты зеңбiректiң үкiмi едi. Бұл сөздi Петрдiң өзi жарлық ретiнде қағазға жазбаған. Оны патшаның ауызына салып отырған - қазақ ұлтының сорына қарай шоқынған, қазақ ұлтын бас бостандығынан айырған Алексей Иванович Тевкелев – Құтлұғмұхамет (Мәмет) Тәуекелов деген жырық етек тiлмәш! Қазақ халқының басына «қайыс ноқтаның» қалай киiлгенiн бiлу үшiн Тевкелев мырзаның жазбасын толық келтiремiз. Өйткенi қазақтың бодан ел болуы тiмiскi Тевкелевтiң жымықылығымен тiкелей байланысты. Ол өзiнiң орынбыр генерал – губернаторына жолдаған тыңшылық есебiнде:

Ұзын – ырғасы бiр –ақ сөйлемге құрылған, оқуға және түсiнуге ыңғайлы болу үшiн бiз жiкке бөлiп, арасына нүкте қойып аударған әйгiлi «сөздiң» мазмұны осындай.

Демек, Петр ағзам қазақ елiн бодан етуден дәмеленсе де оның жүзеге асатынына өзi де сенбеген. Жаулап алуға мұршасы жоқ. Бiрақ, қалайда протектораттық келiсiмдi қалайды. Ал протекторат дегенiмiз – бодандық емес. «Протекторат немесе қамқорлық қатынастар – бастапқыда күштi және әлсiз мемлекеттердiң арасында ерекше құқықтар мен өзара мiндеттемелер белгiлейтiн шартқа негiзделген қатынастар. Оның мәнiсi – алғашқысы кейiнгiсiн қорғаса, ал кейiнгiсi алғашқысына тәуесiздiгiн сақтай отыра белгiлi қызмет көрсетедi. («Брокгауз – Ефрон энциклопедиясы», М. Құлмұхамед, аталған кiтап, 122 бет). Брокгауз - Ефронның энциклопедиясындағы бұл анықтама бойынша қазақ елi тәуелсiз ел қалпын сақтап қалуға тиiстi. Абылайдың шарттары осыған негiзделген және 1778 жылы 22 қазанда Абылайды хандыққа бекiткенi туралы Ресей патшасының куәлiгiн алып, оған ант беруден үзiлдi – кесiлдi бас тартып: «Менi халқым сайлап хан көтердi... Сондықтан да орыстарға барып ант беруге мiндеттi емеспiн» - деуi (Ш. Уәлиханов. «Абылай») де сол шартты ұстануының нәтижесi. Яғный, Абылай өзiн Ресейге тәуелдi елмiн деп есептемеген. Кенесарының «Николай 1 патшаға тек сауда–саттық жөнiндегi байланыс туралы кепiлдескемiз» деуiнде осындай мән жатыр.

Екiншi тарихи уәж: 1731 жылға дейiн, Әбiлқайырдың хаты жолданғанға дейiн Ресей империясында қазақ даласы туралы түпкiлiктi отарлау саясаты белгiленбеген. Мұны «қатын патшаның» - Анна Иоановнаның есiне түсiрiп отырған «құпия iстер жөнiндегi аға тiлмаш» Тевкелев. Петрдiң атын жамыла отырып, ақша мен сый – сияпат туралы айтып, әйтеуiр «бiр бет қағазға қол қойдырып ал» деген сөздi баса көрсетуi iстеген iсiнiң жымысқылығын танытады. Өзге – өзге, Тевкелев жаугершiлiкте қалған және жан аямай күресiп жатқан қазақ елiнiң бостандық рухын жақсы бiлдi. Арандатып, алдап, аярлықпен алмаса, бодандыққа көнбейтiнiн түсiндi. Сондықтан да, Әбiлқайырмен астыртын жең ұшынан жалғасты. Қалайда тiмiскiлеп жүрiп, тамырын басып, ақыры «қайыс ноқтаны» кигiзiп тынды. Оған себеп:

Демек, Мұхтар Омарханұлының дәл басып айтқанындай, қазақтың басына «ноқта кигiзген» қазақ ұлтының өзi емес, оны «әр айғырдың үйiрiне сiңiруге ұмтылған» хандары, яғный, Әбiлқайыр. Бодандық - исi қазақтың мүддесiне сай келмейдi. Ал, Ресей үшiн протектораттыққа қол қойдыру:

1. «Бiр тамшы қан төкпей» жүздеген мың халықты «қолтығына алуға»;

2. Қазақ даласы арқылы шығыс пен шығыс оңтүстiктегi шекараны қауыпсiздендiрiп, «азия елiнiң алтын қақпасының кiлiтiн» алуға;

3. 
   Ресейдiң етегiн тiле тоқтаған жоңғарларды ыдыратып, күшiн әлсiретуге;
   
4. 
   Бүлiншiлiк шығарып, империяның мазасын алған башқұрттардың көтерлiсiн қазақтарды пайдалана отырып тыныштандыруға;
   

Мiне, Ресей империясы осындай пиғылға пейiлi ауып, қазақ даласына тыңшыларды, әскери барлаушыларды, ғылыми барлау экспедицияларын арт – артынан жiберiп, қазақтың елi мен жерiнiң қырындысына дейiн қалдырмай зерттеу жасап, аласұрып жатқанда олардың көктен тiлеген жерден бердi. Әбiлқайырдың елшiсi Құтлымбет Қоштаев пен Сейiтқұл Құдайқұлов (Құдайғұлов болуы мүмкiн – Т. Ж.) Қатын патшаның сарайына аяқ астынан келе қалды. Анна Ивановна Әбiлқайырға:

Қазақ елi Ресейдiң боданы болды деп есептелiнiп жүрген хаттың қысқаша мазмұны осы. Мемлекеттiк мәмiле дәстүрiне жүгiнсек, Әбiлқайырдың бұл хаты – екi ел арасындағы қарым - қатынасты анықтаудың және оны реттеудiң жолын ұсынған тiлек (протокол намерение) қана. Бұл құжаттың ешқандай заңдық күшi жоқ. Оның үстiне, Әбiлқайырдың негiзгi талап – тiлектерi Қоштаев пен Құйдағұловтың «ауызша сәлемiмен» жеткiзiлген. «Әбiлқайыр ханның елшiсi Сүйiндiк баhдүр арқылы тәржiмәшi Мәмет Тевкелевке Уфа қаласында табыс етiлген қазақ ханы Әбiлқайырдың хатының аудармасы» мынадай:

Мiне, Әбiлқайырдың қазақ ұлтын сатуы дәл осы ештеңе жазылмаған, тек мөрiн ғана қойып берген ақ қағаздан басталды. Тiптi ол өзiнiң басыбайлы болғанына именбейдi де қымсынбайды. Ал ақ қағазға Ресей империясы не жазуды және қалай жазуды бiлетiн. Бұдан асқан сараместiк пен сатқындық болмайды. Бiз осы уақытқа дейiн бұл хатты Әбiлқайырдың өзi жазған деп түсiнiк берiп келемiз. Ал Тевкелевтiң шындықты бұрмалайтындай ешқандай жөнi жоқ. Ол өзiнiң миссиясяның орындалатынына онсыз да сенiп отыр. Тек жоғары жақтан әлгi ақ қағазды қалай толтыру керектiгiн сұрайды. Бостандық үшiн мұқым қазақ әскерi майданда қан төгiп, «елiм - айлап» ел боздап жатқанда Әбiлқайырдың әрекетi мынау. П. Я. Чаадаевтiң:

Ресей мен қазақ елiнiң арасындағы бодандық мәселесiн қайта қарап Ресейдiң қазақ жұртын отарлауы заңсыз, қазақ елi өз еркiмен Ресейге қосылған жоқ деп тұжырымы жасайтын кез келдi. Бұл тек қана тарихи шындық үшiн ғана емес, ұлттың өзiн – өзi еркiн ұлт ретiнде сезiнуi үшiн де аса қажет! Бұл - ұлттық тұтастық идеясының алтын қазығы. Ұлттық бiрлiктiң, таным бiрлiгiнiң, ұлттық азаматтық мойынсынбаудың, рухани тәуелсiздiктiң қасиеттi өлшемi осы.