Тарихи зерттеулердегі фотодеректердің тарихи-мәдени маңыздылығы Түйіндеме

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Археология, этнология және музеология кафедрасының профессоры м.а., т.ғ.к., Қазақстан Республикасы, Алматы қ. E-mail: kartaeva07@mail.ru

Кілт сөздер. Көркемсуретті тарих, фотодеректер, визуалды материалдар, материалдық мәдениет

Сурет 1 - Каразин Н.Н. Қазақ даласындағы емдеу. 1885 ж. [4, 59 б.; 5]

Тарихи кезеңдерде түсірілген кез-келген фотосуреттер сол дəуірдің болмысын дəлме-дəл бере алады жəне ол эпизод мəңгілікке сақталады. Уақыт керуені алға жылжыған сайын олардың тарихи-мəдени құндылығы арта түседі. Əсіресе қазіргі кезеңде жойылған, қолданыстан шыққан дəстүрлер, байырғы тіршілік қарекеттері, атап айтқанда мерзімдік қоныстарға көшу, керуен жолдарында кіре тарту, шеберлердің дүкен ұстауы, қос тігу, шығыр, атпа орнату, түйе, өгізді жұмысқа жегу, сал ағызу, қайықпен жүк өткізу, дəстүрлі қыстық баспаналар жертөле, жеркепе, қоржын там, тоқал тамдар тұрғызу, қолданыстан шыққан дəстүрлер (ұзатылған қызды атқа мінгізіп аттандыру, өлікті түйемен апарып жерлеу, бейіт басына жылқының бас сүйегін қою, бақсылардың дерт көшіруі, т.б.) сияқты халықтың тарихи этнографиясынан бейнелейтін факторларды осы фотодеректерден табамыз [15, 18, 19, 22].

ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ жерінде болған саяхатшылар, зерттеушілер, əскерилер мен статистар түсірген фотосуреттер қазақ халқының дəстүрлі тұрмысы мен мəдениетін, дəстүрлі шаруашылықтың ырғағын айғақтайтын фотоқұжаттар, фотодеректер, визуалды деректер қатарын құрайды.

Қазақ тарихы мен этнографиясының маңызды қырларын қамтитын визуалды деректер ҚР Мемлекеттік Орталық музейі, ҚР Орталық Мемлекеттік фотоқұжаттар жəне дыбыс мұрағаты қорларында, ҚР Ұлттық кітапханасының сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қорында, Ресей жəне Орта Азия елдері музейлерінде, алғашқы авторлар еңбектерінде сақталған. Кеңестік дəуірдің алғашқы жылдарында, Музейлік, мұрағаттық фотоқұжаттар қорындағы 1920-1928 жылдары түсірілген суреттер де қаймағы бұзыла қоймаған дәстүрлі тұрмыстан мәлімет береді.

Қазақ халқының мəдениеті, өнері, тұрмысы мен шаруашылығы т.б. салаларға қатысты М.Хордет, А.С.Муренко, П.Лейбин, А.Г.Багаев, Л.П.Полтарацкая, Н.С.Нехорошев, С.М.Дудин фотосуреттері коллекциясы музейлер мен мұрағаттарда сақталып, ғылыми деректік фотоқұжаттар қатарын құрап отыр [10-13]. С. М. Дудин қазақтар арасында болып түсірген фотоларын 1899 жылы Парижде ұйымдастырылған Орталық Азия көрмесінде көрсетсе, Любовь Полтарацкая 1880 жылы Сібір экспедициясы құрамында жүріп қазақтарға қатысты түсірген 50 фото-деректерден «Виды и типы Западной Сибири» атты альбом құрастырып, бұл еңбегі үшін Ресей патшасының «Үлкен күміс» медалымен марапатталған.

Дəстүрлі тұрмыс ерекшеліктерін сақтаған қазақтардың көшпелі өміріне қазақ жеріне келген зерттеушілер, саяхатшылар, қызметкерлер үлкен қызығушылық танытқан. Қазақ жерінде 1898 жылдан жүргізілген ауыл шаруашылығы санағына қатысқан статистар, губернаторлықта жұмыс жасаған əскери шығыстанушылар, экспедициялық мақсатта келген зерттеушілер жинаған фотодеректер қатарының да макңыздылығы ерекше, олардың қатарында В.Оливецкий, А.Л.Кун, А.Фишер, В.Ю.фон-Бранке, С.Неуструев, Ф.А. Фиельструпты атауға болады.

Сурет 2 – Жөлек базары. ХІХ ғ.-дың соңы. А. Фишер түсірген [15].

Сурет 3 - Бай қазақтың отбасы. Киіз үйді дауыл көтеріп кетпес үшін шаңырақтан арқан тартып қазыққа байлау. ХІХ ғасырдың соңы [1, І, с.156; 12].

Сурет 4 - Бай қазақтың отбасы. Қазалы уезі. ХІХ ғасырдың соңы. М.В.Лавров түсірген [14].

В.Пельц коллекцияның құрамына Жизақ уезі қазақтарынан жинақталған əйелдің киімі мен бас киімдерінің бейнелері, құдықтан су алу, киіз үйдің құрылысы мен ішкі жасауына, балалар бейнесі, халықтың ою-өрнегіне байланысты материалдар кірді [11]. В.Пельц коллекциясындағы «орпа құдық» суреті қазіргі кезде қолданыстан шыққан байырғы құдық түрлерін анықтауға мүмкіндік береді [11, 16].

Кунскамераның XIX ғ. аяғы – XX ғ. бас кезіндегі қазақ халқының этнографиясы мен тарихы туралы иллюстрациялық жинағы қатарында М.А. Круковский, А.А.Воронина-Уткина, К.В. Щенниковтың фотоколлекцияларын айтуға болады. Тарихи фото-материалдардың бірқатары сол кезеңдегі техника мен фото-фиксация жасау əдістемесінің қалыптаса қоймағандығы себепті сапасыз орындалған, дегенменде адамдардың келбетін, ұлттық болмысын зерттеуде визуалды антропологияның маңызы зор [10, 11].

«Түскістан альбомы»: жасалу тарихы жəне фотодеректері. ХІХ ғасырдағы қазақ даласының тыныс-тіршілігін, өлке тарихын сол кезеңдегі қалпын дəл көрсете білуде фотоқұжаттар жинағы «Түркістан альбомының» маңызы ерекше. Түркістан генерал губернаторы болған Константин фон-Кауфман (1818–1882) тапсырмасымен құрастырылған «Түркістан альбомындағы» фотоқұжаттар – қазіргі кезеңдегі қазақ этнографиясы мен археологиясына деген сұранысты белгілі бір талапта қағаттандыра алатын құндылықтар. К.П. фон-Кауфман Түркістан өлкесінің тарихы мен этнографиясын зерттеуге көп күш сала отырып, өлкені жан-жақты зерттеу мақсатында Ресейден ғалымдарзерттеушілер шақырып, əрі жергілікті ғылыми күштер тартылды. К.П. фон-Кауфман Түркістан өлкесінің бүкіл болмысын фото-құжатқа түсіруді мақсат етіп қойып, оны жинақтау жұмыстары 1853-1871 жылдары жүргізілді. Əскери шенеуніктер, зерттеушілер қатысқан бұл жұмыстың нəтижесінде фото-құжаттарды қамтыған 6 альбом жасалған. Альбом «Түркістан өлкесі археологиясы», «Түркістан өлкесі этнографиясы», «Түркістан өлкесінің тарихы», «Түркістан өлкесінің өндірістік, кəсіптік мəдениеті», «Орта Азияға жол ашқан орыс əскерилері, орыс қозғалыстары»деп аталған тақырыптарды құрады [20].

Түркістан өлкесінің археологиясын қамтыған 1-ші томына өлкедегі мешіт, медресе, кесене, сəулет өнерінің ескерткіштерінің, ежелгі қала орындарының суреттері, сызба көріністері жалпы саны 312 фото жапсырылған 118 картон, 47 қолдан сызылған сурет берілген 24 картон енді. Атап айтқанда: Қорқыт Ата мазары, Сауран қаласының көрінісі, Қожа-Ахмет яссауи кесенесі, Ұратөбе қалашығындағы мешіт-медреселер, Шымкент уезіндегі Беклер бек рабаты, Ташкенттегі Көкілташ медресесі, Шейхантаура мазары, Бетпақ даладағы Мырза-Рабат орны, Ходженттегі шейх Маслахаддин мазары, Ұта үңгіріндегі петроглифтер, Ұрғұт жəне Дағбит қышлақтарындағы мешіттер мен қасиетті орындар суреттері т.б.

«Самарқант ескерткіштері» деп аталатын 2-ші бөліміне Ақсақ Темірдің кесенесі, Құссама ибн-Аббастың бейіті үстіне тұрғызылған мешіт, Ақсақ Темірдің əйелі Гүрбибі ханымның кесенесі, 1648 жылы тұрғызылған Шірдар кесенесі, «Рух-абат», «Ақ-сарай» деп аталатын шейх Бурханеддин кесенелері, Надыр-диван бек медресесі, Шайбани хан медресесі т.б фотолар енген.

«Түркістан өлкесінің тарихы» деп аталатын 2-ші томында қалалар көрінісі салынған 13 картон, бекіністер, оларды орыс əскерилерінің алуы, шайқастар түсірілген 190 фото жапсырылған 69 картонды қамтып, оған Ұзынағаш, Ақмешіт, Шымкент, Ташкент, Ходжент, Самарқант, Əулиеата, Перовск, Жөлек, Қазалы, Жизақ, Жаңақорған, Қаттақорған, Ұратөбе, Шыназ т.б. қала, елді мекендердің көрінісі енген.

«Түркістан өлкесі халықтарының этнографиясы» деп аталатын альбомның 3-ші томы да 2 альбомнан тұрады. Альбом Орта Азияда тұратын жергілікті халықтардың дəстүрлі тұрмыстық баспанасынан, тұрмыстық бұйымдарынан, киім-кешектерінен, əдет-ғұрыптарынан, халық тығыздау орналасқан аймақтардан мəлімет береді. 478 фото жапсырылған 176 картонды қамтыған. Альбом мазмұнындағы тəжіктер, сарттар, өзбектер, қазақтар, қырғыздар, индустар, арабтар, еврейлер, ауғандар, ирандар, цығандар бет-бейнесі берілген фотолар олардың тек антропологиялық типін ғана емес, өлке халқының этникалық құрамын анықтауға да маңызды дерек береді. «Халық тығыз орналасқан аймақтар» деп аталатын альбомда Əулиеата, Жизақ, Ташкент, Түркістан, Ұратөбе, Шымкент т.б қаладағы халықтардың дəстүрлі тұрмысын көрсетеді. Əсіресе Сырдария жəне Арыс бойы, Сырдария облысы деген бөлімдер көшпелі жəне отырықшы қазақтардың тұрмыс-тіршілігінің бітім-болмысын береді.

Сурет 5 – Арқан есу. Түркістан альбомы. А.Кун түсірген [20].

Этнографиялық альбомға жалпы саны 1200 фото енген. Альбом 6 дана етіп жасалып, 1-ші данасы Император Александр ІІ-ге, 2-шісі оның ұлы княз Владимир Александровичке, 3-шісі Императорлық Ғылым академиясына, 4-шісі Императорлық Көпшілік кітапханасына, 5-шісі Императорлық Орыс Географиялық қоғамына тапсырылған. 6-шысы губернатор К.П. фон-Кауфманның өзіне қалдырылып, бұл данасы қазір Өзбекстан Республикасының Ə.Науай атындағы Ұлттық кітапханасының сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде. Ал, фото негатифтері Императорлық көпшілік кітапханасында сақтаулы [11, 20]. Бұл күндегі ғылыми айналымдағы «Түркістан альбомының» көшірме нұсқалары альбомның толық нұсқасын бермейді.

Орта Азия халықтарының этномəдени болмысы, тарихи болмыстың шынайылығы жөнінде жан-жақты танымдық, ғылыми мəлімет беретін «Түркістан альбомының» құндылығы мен маңыздылығы уақыт өткен сайын арта түсуде.

Қорытынды.Тарихшы, этнограф ғалымдар үшін тарихи дəуірлерден келіп жеткен деректер қатарында визуалдық деректер де зерттеу нысанасындағы халықтың байырғы тіршілік жүйесінің іздерін, олардың сақталу, синтезделу жолдарын ғылыми талдауға, дəстүрлі ерекшеліктерді ғылыми-теориялық жəне методологиялық саралауға негіз болады. Суретке түсіру өнерінің үздік үлгілері тарих ғылымы жəне оның салаларын насихаттауда таптырмас құралдың бірі. Қазіргі заманғы уақыт виртуалдық мүмкіндіктер мен ақпараттық технологиялардың заманы. Сондықтан да аудиовизуалды құжаттарды цифрлы өңдеу, цифрлы қорға айналдыру, виртуалды реставрацияланған нұсқасын ғылыми айналымға ендіру маңызды мəселелердің бірі. Бұл күнде музейлер мен мұрағаттарда көне фотосуреттерді реставрация жасау, цифрлы өңдеу ісін жүйелі жолға қойып келеді. Себебі, қағаз уақыт өткен сайын бұзылуға, сарғаюға бейім келеді. Тек қана байырғы қоғам ғана емес, қазіргі кезеңдегі зерттеуде, əсіресе археология, этнография ғылымындағы экспедициялар, реставрация, консервация ісі, атрибуция, өңдеу жұмыстары барысы фотофиксациясыз дəлелді болмайды. Осыған орай, ғылыми зерттеуде, мəдени, тарихи жəне ақпараттық əлемде аудиовизуалды құжаттардың маңыздылығы арта түседі.
Картаева Т.Е. Кандидат исторических наук, и.о. профессор факультета Истории, археологии и этнологии КазНУ им. Аль Фараби. Алматы/Казахстан. E-mail: kartaeva07@gmail.com

Историко-культурное значения фотоисточников в историческом исследовании
Познание иллюстративной истории страны, определение истории по фототографиям, составляет ряд источников визуальных материалов. Культура, быт и хозяйства народов Средней Азии 19 – начало 20 века сохранились в фотографиях, которые снимали статисты, исследователи востоковеды и они составляют ряд научных фотоисточников. Основные фотоматериалы касающиеся казахского народа хронятся в фондах Центрального Государсвенного музея Казахстана, Центрального государственного Архива кинофото документов и звукозаписей Республики Казахстан, Кунскамере (Санкт-Питербург), Национальной библиотеке Узбекистана имени Алишера Навой. Важность фотоисточников является в том, что они точно описывают этнокультурный облик традиционного быта, реальность исторических событий в исторических временах. Визуальные материалы от исторических времен для ученых является одним из основных материалов по изучению традиционного быта народов и для анализирования и по синтезу изучаемого периода.

Ключевые слова: Иллюстративная история, фотоисточники, визуальные материалы, материальные культуры
Tattigul Kartaeva.

Ass.Prof.Dr. Al-Farabi Kazakh National university. Faculty of History, archeology and ethnology. Almaty/Kazakhstan. E-mail: kartaeva07@mail.ru

1 Азиатская Россия. Издание переселенческого управления главного управления землеустройства и земледелия. – СПб.: В типографии товарищества А.Ф.Марса, 1914. Т.1. Люди и порядки за Уралом. – 576 с. + ил.; Т.2. Земля и хозяйство. – 638 с. + 11 ил.; Т.3. Приложение – CLIII с.

2 Гаврилов Н. Переселенческое дело в Туркестанском крае (Области Сыр-Дарьинская, Самаркандская, Ферганская). – СПб, 1911. – 335 с.

3 Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Юридический быт. Т.1. – Ташкент: Типолитография С.И.Лахтина, 1889 – 205 с.

4 Ғалиев В.З. Қазақстан ХІХ ғасыр суретшілерінің шығармаларында. – Алматы: Өнер, 2005. – 160 б.

5 Живописная Россия. Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовым значении. – СПб., М., 1885.

6 Залесский Б. Қазақ сахарасына саяхат. – Алматы: «Өнер» баспасы, 1991. – 132 б.

7 Карутц Р. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке. Пер с нем. Е.Петри. – СПб.: Издание А.Ф.Девриева, 1910. 188 с.

8 Кастанье И. А. Надгробные сооружения киргизских степей. – Оренбург: Типография Тургайского Областного управления, 1911. – 102 с. + 28 табл. + 76 рис.

9 Кастанье И. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. Труды Оренбургской Ученой Архивной Комиссий. Вып. ХХII. – Оренбург: Типография товарищества «Каримов, Хусайнов, и К», 1910. – 329 с.

10 Кунскамера жинағындағы қазақтың дəстүрлі мəдениеті. – Алматы, 2013.

11 Кунскамера фотоқұжаттар қоры. http://www.kunstkamera.ru/index/exposition/collections/ (10.09.2016).

12 Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар жəне дыбыс жазбалар мұрағаты фотоқұжаттар қоры

13 Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Орталық музейі фотоқұжаттар қоры.

14 Лавров М.В. Туркестан. География и история края. 2-е издание. – М.-Петроград: Т-ва В.В.Думнов, Бр. Салаевых, 1916. – 203 с.+ илл+карта.

15 МКЗ. Сыр-Дарьинская область. Перовский уезд. Главное управление землеустройства и земледелия Переселенческого управления. – Ташкент: Типо-литография В.М.Ильина, 1912. -190 с + приложение 32 с.+ табл. 127 с. + 45 с. + карта 3 лист. (394 с)

16 Пельц В. Очерк Южных Кизыл-кумов. – Самарканд: Типо-литография Т-ва «Б.Газаров и К. Слиянов», 1912. – 64 с.

17 Путешествие по Сибири и прилегающим к ней странам Центральной Азии по описаниям Т.У.Аткинсона, А.Т. фон-Миддердорфа и Ф. Радле и др. Составители А. фон-Этцель и Г.Вагнер. Пер. с нем., СПб., 1865.

18 Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Настольная и дорожная книга для русских людей. Под ред. П.П.Семенова и академика В.И.Ламанского. Т.ХVІІІ. Киргизский край. – СПб.: Издание А.Ф.Дефриена, 1903, – 478 с. + 2 л. Карта.

19 Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Настольная и дорожная книга для русских людей. Под ред. П.П.Семенова и академика В.И.Ламанского. Т.ХІХ. Туркестанский край. – СПб.: Издание А.Ф.Дефриена, 1913. – 861 с.+ карта.

20 Түркістан альбомы. Этнографиялық бөлім. 6-том. Ə.Науай атындағы Өзбекстан Ұлттық кітапханасының сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қоры. Түпнұсқа.

21 Чибисов К.Б. Очерки по истории фотографии. – Москва: Исскуство, 1987. – 256 с

22 Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века /Ф.А.Фиельструп. Отв. Ред. Б.Х.Кармышева, С.С.Губаева. Институт этнологии и антропологии им. Н.Н.Миклухо-Маклая. – М.: Наука, 2002. – 300 с. + ил.

23 Финш О, Брем А. Путешествие по Западную Сибир. – М.: Типография Н.М.Лаврова и К⁰., 1882. – 578 с.

1 Aziatskaiya Rossiya. Izdanie pereselencheskogo upravlenija glavnogo upravlenija zemleustrojstva i zemledelija. – SPb.: V tipografii tovarishhestva A.F.Marsa, 1914. T.1. Ljudi i porjadki za Uralom. – 576 s.; T.2. Zemliya i hozjajstvo. – 638 s. ; T.3. Prilozhenie – CLIII s

2 Gavrilov N. Pereselencheskoe delo v Turkestanskom krae (Oblasti Syr-Dar'inskaja, Samarkandskaja, Ferganskaja). – SPb, 1911. – 335 s.

3 Grodekov N.I. Kirgizy i karakirgizy Syr-Dar'inskoi oblasti. Juridicheskij byt. T.1. – Tashkent: Tipolitografija S.I.Lahtina, 1889 – 205 s.

4 Galiev V.Z. Kazakstan XІX gasyr suretshіlerіnің shygarmalarynda. – Almaty: Oner, 2005. – 160 b.

5 Zhivopisnaja Rossija. Otechestvo nashe v ego zemel'nom, istoricheskom, plemennom, jekonomicheskom i bytovym znachenii. – SPb., M., 1885.

6 Zalesskij B. Kazak saharasyna sajahat. – Almaty: «Oner» baspasy, 1991. – 132 b.

7 Karutc R. Sredi kirgizov i turkmenov na Mangyshlake. Per s nem. E.Petri. – SPb.: Izdanie A.F.Devrieva, 1910. 188 s.

8 Kastan'e I. A. Nadgrobnye sooruzhenija kirgizskih stepei. – Orenburg: Tipografija Turgajskogo Oblastnogo upravlenija, 1911. – 102 s. + 28 tabl. + 76 ris.

9 Kastan'e I. Drevnosti Kirgizskoj stepi i Orenburgskogo kraja. Trudy Orenburgskoj Uchenoj Arhivnoj Komissij. Vyp. HHII. – Orenburg: Tipografija tovarishhestva «Karimov, Husajnov, i K», 1910. – 329 s.

10 Kunskamera zhinagyndagy kazaktyn dasturlі madenietі. – Almaty, 2013.

11 Kunskamera fotokuzhattar kory. http://www.kunstkamera.ru/index/exposition/collections/ (10.09.2016).

12 Kazakstan Respublikasy Ortalyk memlekettіk kinofotokuzhattar zhane dybys zhazbalar myragaty fotoқyzhattar kory.

13 Kazakstan Respublikasy Memlekettіk Ortalyk muzeyі fotokyzhattar kory.

14 Lavrov M.V. Turkestan. Geografija i istorija kraja. 2-e izdanie. – M.-Petrograd: T-va V.V.Dumnov, Br. Salaevyh, 1916. – 203 s.+karta.

15 MKZ. Syr-Dar'inskaiya oblast'. Perovskii uezd. Glavnoe upravlenie zemleustrojstva i zemledelija Pereselencheskogo upravlenija. – Tashkent: Tipo-litografija V.M.Il'ina, 1912. -190 s + prilozhenie 32 s.+ tabl. 127 s. + 45 s. + karta 3 list. (394 s).

16 Pel'c V. Ocherk Juzhnyh Kizyl-kumov. – Samarkand: Tipo-litografija T-va «B.Gazarov i K. Slijanov», 1912. – 64 s.

17 Puteshestvie po Sibiri i prilegajushhim k nej stranam Central'noj Azii po opisanijam T.U.Atkinsona, A.T. fon-Midderdorfa i F. Radle i dr. Sostaviteli A. fon-Jetcel' i G.Vagner. Per. s nem., SPb., 1865.

18 Rossija. Polnoe geograficheskoe opisanie nashego otechestva. Nastol'naja i dorozhnaja kniga dlja russkih ljudej. Pod red. P.P.Semenova i akademika V.I.Lamanskogo. T.XVІІІ. Kirgizskij kraj. – SPb.: Izdanie A.F.Defriena, 1903, – 478 s. + 2 l. Karta.

19 Rossija. Polnoe geograficheskoe opisanie nashego otechestva. Nastol'naja i dorozhnaja kniga dlja russkih ljudej. Pod red. P.P.Semenova i akademika V.I.Lamanskogo. T.XІX. Turkestanskij kraj.– SPb.: Izdanie A.F.Defriena, 1913. – 861 s.+ karta.

20 Tyrkіstan al'bomy. Jetnografijalyk olіm. 6-tom. A.Nauai atyndagy Ozbekstan Ulttyk kіtaphanasynyn sirek kezdesetіn kіtaptar men қolzhazbalar kory. Tүpnyska.

21 Chibisov K.B. Ocherki po istorii fotografii. – Moskva: Isskustvo, 1987. – 256 s.