Топырақты негізгі және егіс алды өңдеу

Сүдігер жыртудың ұйымдастырушылық жағынан елеулі маңызы ол көктемгі алқаптық жұмыстарды оңайластырады осы арқылы егісті оңтайлы агротехникалық мерзімдерде жүргізуге мүмкіндік береді.

Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының жүргізген көп санды зерттеулерінің нәтижелерінен және озық тәжірибелердің жетістіктерінен жоғары сапалы сүдігер жыртудан шитті-мақта өнімін 10-20 %-ға арттыру мүмкіндігін көруге болады.

Агротехникалық тәжірибелер мен өндірістік тәжірибелердің мәліметтері негізінде сүдігер жыртудың тереңдігін топырақтың түріне, алдыңғы жылдары қолданылған агротехника деңгейіне байланысты болады.

Ашық сұр топырақ жағдайында сүдігер жырту бірден 25 см тереңдікте жүргізуге болады. Болашақта әрбір 1-2 жылда жыртылатын қабатты тереңдете отырып (2-3 см-ге) 30 см-ге дейін жеткізуге болады.

Алдыңғы жылы жерді 23-24 см тереңдікте жыртқан шаруашылықтарда 30 см тереңдікке өту алқапқа көң және басқа да органикалық тыңайтқыштарды жүйелі түрде ендіру арқылы жедел түрде жүзеге асырылуы мүмкін.

Жерді 40 см тереңдікте жыртудың тиімділігі төмен болды, өйткені жер бетіне топырақтың аз игерілген, қоректік заттары аз, биологиялық белсенділігі төмен және органикалық заттары төмен мөлшердегі қабаты шығарылды. Мұндай жер жыртуда микроағзаларының тіршілігі барлық өңдеу қабаттарында әлсірейтінін және қалыпты биологиялық белсенділік өңдеуден кейін 5-6 айдан кейін ғана тіктеледі. Сондықтан да жерді 40 см тереңдікке жыртудың біршама жоғары тиімділігіне вегетациялық кезеңі біршама ұзақ мақта өсіруші оңтүстік аудандарда күзі жылы және ұзақ болған жылдарда ғана қол жеткізуге болады.

Жер жырту мерзімі шектелген және агротехникалық оңтайлылықпен бірге ұйымдастырушылық және техникалық мүмкіндіктермен де санасу керек.

Тракторларды қолданудың және мақтадан босаған алқаптарды толық сүдігер жыртудың жұмыс өнімділігін біршама арттыру мақсатында оларды алқап босаған кезде ертелеу бастайды.

Сүдігер жыртудың өте кеш мерзімдерінде суықтың топыраққа оң әсері азаяды, сәйкесінше оның өңдеу сапасы төмендейді.
Топырақты егіс алды өңдеу.
Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көп санды зерттеулерінен және мақта өсіруші шаруашылықтардың тәжірибелерінен дұрыс жүргізілген негізгі (сүдігер жырту) топырақ өңдеуінен кейін көктемгі терең қопсытудың қажеті болмайды. Ол мақта қозасының талаптарын қанағаттандыратын жағдайлар жаратпайды, яғни шиттер басылған, егістен кейін одан әрі шөкпейтін топыраққа егілуі керек. Ол өсімдіктің ақырын өсуіне, тамырларының үзілуіне және олардың саңырауқұлақ ауруларына шалдығуына алып келеді.

Бірыңғай өскіндер алу үшін ең маңызды және басты іс-шаралардың бірі – ерте көктемгі тырмалау болып табылады. Сүдігер жыртқанда алқап қаншалықты жоғары деңгейде өңделгенмен ерте көктемгі тырмалау жүргізілмесе, жер құрғап кететіні, жинаған ылғалын жоғалтатыны, соның нәтижесінде сүдігер жыртудың артықшылықтары жойылатыны тәжірибеде айқындалды.

Осындай тәжірибелердің бірінде ерте көктемгі тырмалау 10 күнге кешіккен жағдайында ылғалдың булануы гектарына 200-300 текше метрді, ал ертекөктемгі тырмалау мүлдем жүргізілмеген алқаптарда ылғал кебуі гектарына 1000 текше метрді құрады.

Ертекөктемгі тырмалау топырақтың үстіңгі жыртылатын қабаты дайын болған уақытта жүргізіледі. Бұл жұмыстар жер асты сулары терең жайласқан еңісті жерлерде жер асты сулары жақын жайласқан тегіс жерлерге қарағанда ерте мерзімдерде жүргізіледі. Көктемгі жауын-шашын аз мөлшерде түсетін және жел күшті соғатын аудандарда тырмалау жұмыстарын мүмкіндігінше ерте бастау керек.

Барлық алқаптарда бірыңғай өскін алу үшін әрбір шаруашылықтағы егістік жерлерінің жағдайын есепке ала отырып көктемгі және егіс алды топырақ өңдеу жүйесін саралау талап етіледі. Кейбір жағдайда бұл саралау бір алқап аумағында да жүргізу қажет болады және мұнда өнімділікті одан әрі арттыру үшін әлі толық пайдаланылмаған мол қорлар ашылуы мүмкін.

Топырақты терең қопсыту
Соңғы үш онжылдықта топырақ өңдеу, өнімді жинап-теру жұмыстарына қуаты мол техникалар қолдану күрт артып кетті, бұл техникалармен алқаптарда жиі өту өз кезегінде жыртылатын топырақ қабатының нығыздалуына алып келді. Көп қайтара жер жырту өзін ақтамады және топырақтың 35-40 см тереңдікте су өткізбейтін қабатының түзілуіне алып келді. Топырақтың нығыздалуы нәтижесінде эрозиялық процестер пайда болды, өйткені топырақтың сорын шаю және сел жаңбырлар кезінде (25-35 мм) терең топырақ қабаттарына сіңбеген сулар жер бетімен ағып кетеді. Нәтижеде топырақтың су-ауа және жылу тәртібі, топырақ түзетін процестері ж.т.б. төмендейді, бұл өз кезегінде өнімділіктің күрт төмендеуіне алып келеді, ал өнімділікті қайта арттыру үшін ауылшаруашылық дақылдарының егісіне тыңайтқыштардың көп мөлшері қажет болады.

Соңғы кезде топырақты өңдеу жұмыстары біршама өзгерді. Жер жырту үшін әртүрлі соқалар, екі деңгейлі соқалар ж.т.б. қолданылуда. Алайда бұл агроәдістер құралдардың жұмыс атқаратын органдардың конструктивтігі жағынан да, топырақты өңдеу тереңдігі (30-35 см) жағынан да жеткіліксіз болып отыр.

Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибелік алқабында топырақты чизель түріндегі терең қопсытқыш құралдар жәрдемінде терең қопсыту бойынша зерттеулер жүргізілді.

Қопсыту топырақтың көлемдік салмағын және олардың тығыздығын 4-10 пайызға дейін төмендетеді, қуыстылығы мен шектік дала ылғалдылығын арттырады. Мұнда топырақтың фильтрлеу коэффициенті қопсытқыштар жүріп өткен жерлерде он есеге дейін артады. Нәтижеде топырақтың су, ауа, жылу және микробиологиялық тәртібі жақсарады.

Қопсыту жұмыстары топырақтың ылғалдылығы шектен тыс жоғары кезінде жүргізуге болмайды. Топырақты қопсыту түрлі дақылдар өнімділігін 20-30 пайызға арттыруға мүмкіндік береді.

Қопсытудың әсері 10-16 жылға дейін сақталады. Тиімді әсері әдетте 3-4 жылға дейін жалғасады, осы мерзім өткенде терең қопсыту жұмыстарын қайта жүргізу қажет.

Көптеген авторлар кез-келген егіншілік мәдениетіндегі маңызды шарттардың бірі топырақ борпылдақтығын сақтау деп есептейді. Қопсытылған топырақта су, ауа, қоректік тәртібі, сондай-ақ өсімдіктердің өсуі мен дамуына оң әсерін тигізетін микробиологиялық іскерлігі де арта түседі.

Топырақ жағдайының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі оның көлемдік салмағы немесе құрылымының тығыздығы болып табылады.

Мақта өсірілетін сұр топырақты суармалы жерлердің тығыз топырақ қабаттарының пайда болу себептері топырақты өңдеу құралдарын ұзақ уақыт пайдалану және суарудың әсерінен болатыны И. Үмбетаевтың еңбектерінде толық келтірілген. Топырақты бір тереңдікте жүйелі түрде өңдеу, сондай-ақ тракторлардың көп қайтара алқаптан жүріп өтуі және басқа да ауылшаруашылық құрылғыларымен алқапты егіс алды, егіс және вегетациялық өңдеу нәтижесінде топырақтың тығыз қабаты пайда болады.

Сонымен бірге мақта өсіруші аудандарда жауын-шашынның, қосымша және вегетациялық суару әсерінен топырақ құрамы бұзылады. Ағын сумен бірге алқаптарға лайлы бөлшектер келіп түседі, олар жоғарғы топырақ қабаттарынан құрамы бұзылған өнімдермен және каллоидтық массалармен бірге жыртылатын қабаттың астыңғы терең қабаттарына сіңеді де, ол жерде нығыздалып, топырақтың капиллярлық емес қуыстарын біртіндеп толтырады. Сонымен бірге топырақ суды сіңіре отырып өз салмағымен шөгеді, нәтижеде топырақ су сіңетін терең қабаттарына дейін нығыздалады.

Құрылымының тығыздығы топырақ құнарлылығының ең маңызды факторларының бірі болып есептеледі. Ол топырақтың физикалық қасиеттерін және барлық агрономиялық әдістердің тиімділігін айқындайды. Ауылшаруашылық дақылдарының топырақ құрылымының қалыпты немесе оңтайлы тығыздығына болған талаптарын білу топырақты өңдеудің түрін, мерзімін және тереңдігін белгілеуге, өсімдіктердің тіршілігі үшін едәуір жақсы физикалық жағдайлар жаратуға мүмкіндік береді.

Топырақтың көлемдік салмағы қанша жоғары болса, ондағы қуыстықтар мен саңылаулар саны да, топырақта болатын су қоры да соншалықты аз мөлшерде болатыны анықталған.

Бақылаулар нығыздалған қатты топырақ қабаты жыртылатын қабаттың астындағы «қатты табанмен» шектеліп қалмай, 60-65 см және одан да терең қабаттарға жетеді.

Сондықтан топырақты 55-60 см-ге дейін терең қопсыту топырақтың қатты табанын бұза отырып, су-физикалық жағдайын жақсартады, ауылшаруашылық дақылдарының тамыр жүйесінің терең топырақ қабаттарына тарамдалуына жағдай жасайды және жоғары өніммен қамтамасыз етеді.
Топырақты өңдеу әдістерінің профилактикалық сор шаю тиімділігін арттыруға әсері
Мақта өсірілетін суармалы аймақтарда ұзақ жылдар бойы суарулардың нәтижесінде 30-35 см топырақ қабатында оның су өткізгіштігін төмендететін, тамыр жайласатын қабатын нығыздайтын және сор шаю жұмыстарының ұзақ уақытқа созылуына алып келетін нығыздалған «қатты табан» қабаты пайда болған. Ағын суды үнемді пайдалану үшін және сор шаю жұмыстарының тиімділігін арттыру мақсатында топырақтың терең қабаттарын қопсыту қажет, бұл оның су өткізгіштігін арттыруға және сор шаю кезінде су сіңірілуінің қажетті жылдамдығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Белсенді топырақ қабатының су өткізгіштігін арттыруға мүмкіндік беретін маңызды агромелиоративтік әдістердің бірі терең қопсыту болып табылады.

Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі топырақтың көлемдік салмағы оның өңделуіне қарай біршама өзгеретінін көрсетті (2-кесте). Топырақтың 30-35 см қабаты табиғи жағдайларда өте жоғары тығыздығымен (1,50-1,52 г/см³) сипатталады. Көлемдік салмақтың мұндай көрсеткіштерінде мақта қозасының тамыр жүйесінің дамуы біршама тежеледі, нәтижеде өнімділікке кері әсерін тигізеді. Ал терең қопсытылған топырақ жағдайында бұл қабаттың көлемдік салмағының көрсеткіштері басқаша болады. Терең қопсыту астарындағы топырақтың 30-35 см қабатының көлемдік салмағы 7 %-ға төмендеді (6-сурет). Терең қопсытудың әсері алғашқы екі жылға дейін жетті. Зерттеудің үшінші және төртінші жылдарында топырақтың көлемдік салмағының көрсеткіштері бастапқы қалпына қайта жақындады. Топырақты өңдеу әдістері оның су өткізгіштігіне біршама жоғары әсер етті (3-кесте). Терең қопсыту топырақтың су өткізгіштігінің 6 сағат ішінде кәдімгі қарапайым жер жыртумен салыстырғанда 57 пайызға артуына жағдай жасады. Сор шаюдан кейін терең қопсытылған алқаптардың су өткізгіштігі төмендеді, алайда ол топырақты 35 см тереңдікке жырту жағдайына салыстырғанда едәуір жоғары болды. Сонымен топырақты терең қопсыту оның су-физикалық қасиеттеріне 3-4 жыл бойы оң әсерін тигізеді. Демек, терең қопсытуды 3-4 жыл сайын жүргізіп тұру керек.

6-сурет – Топырақ үлгілерін алу

4-кесте – Әртүрлі өңдеу әдістерінде топырақтың бір метрлік қабатында тұздар мөлшерінің өзгеруі, %

Топырақты терең қопсытудың сор шаю кезіндегі тұздардың шайылуына әсері зерттеудің алғашқы жылында едәуір күшті болды. Оның әсері келесі екі жылда да біршама көрінді. Терең қопсытуды жүргізу кәдімгі жер жыртумен салыстырғанда топырақтан тұздардың шайылуын біршама арттыруға және сор шаю мөлшерін едәуір төмендетуге мүмкіндік берді. Суландырудың қабылданған тәртібі тәжірибенің барлық нұсқаларында топырақтың оңтайлы ылғалдануын қамтамасыз етті. Алайда алқаптың барлық жері бірдей сортаңданбағандықтан жоғары өнім алу үшін сор шаюдың әртүрлі мөлшерлерін қолдануға тура келді (5-кесте). Шитті мақтаның ең жоғары өнімі сор шаю мөлшері 2 мың м³/га болған терең қопсыту нұсқасында (41,7 ц/га) алынды. Кәдімгі жер жыртуға салыстырғанда қосымша өнім 7,9 ц/га құрады.

Сонымен, топырақты терең қопсыту нұсқасында сор шаю жұмыстарында ағын судың мөлшерін орташа 20 пайызға төмендетуге (2,5-2 мың м³/га дейін), және тамыр жайласатын топырақ қабатының оңтайлы сорсыздануына қол жеткізілді. Мұнда терең қопсытудың топырақтың тұздық тәртібін жақсартудағы және өнімді арттырудағы оң әсері 3 жылдан кем болмайды.