Тезисы (Пути воспроизводства почвенного плодородия и повышение продуктивности хлопчатника)

Мырзашөл өңірінде арам шөпке қарсы күрестің агротехникалық жолдарының негізгілері-зябьты ПЯ-3-35 екі қатарлы соқасымен терең жыртып (35-40 см), арам шөбі көп барлық жерлерде тырмалармен олардың тамырын егістік алқабынан сыртқа шығарып құрту болып табылады.

Әдетте топырақты қопсыту үшін ерте көктемде жүргізілетін тырмалау, «зиг-заг» 3БТС-1,0 құралымен тырмалау жұмыстары жаңадан өсіп келе жатқан арам шөптерді құртуға және олардың онан әрі көбейуіне жол бермеуіне мүмкіндік береді. Арам шөбі көп жерлерде жүзгізілетін зябьті тырмалау жұмыстарын арам шөптердің тамырын құрту және оларды айдалған жерден шетке шығарып тастау жұмыстармен ұштастыра жүргізген дұрыс болады.

Шит себу алдындағы топырақты ұзынынан және көлденеңнен чизелдеу КРУ-3,6 қондырғысымен 10-12 см тереңдікте жүргізілуі керек. Мұнымен қатар машинаның жұмыс істеу органдарын бір-біріне жақын орналастыру қажет болады.

Бірінші қатар-аралықтарды өңдеу 5-10 см тереңдікте КРУ-3,6, РХХ-3,6 қондырғыларымен, ал кейінгі шеткі оргындары 10 см тереңдікте, ортасындағы бөліктері 14-16 см тереңдікте қопсытылғаны жөн.

Ұзынынан жүргізілген қатар аралықтарды өңдеу арамшөптердің санының көбейуіне, олардың өніп шығуына және одан әрі көбейуіне айтарлықтай кері әсерін тигізеді.

Жалғыз агротехникалық әдістің көмегімен мақта егістігін көптеген арам шөптерден толықтай тазарту мүмкін емес. Сонымен бірге топырақта арам шөптердің үлкен көлемде тұқымдары бар екенін ескерсек (0-10 см тереңдікте орташа 314 млн. шт/га) химиялық әдістің қажеттілігі келіп шығады.

Арамшөптерге қарсы күресте химиялық әдісті де кеңінен қолдануға болады. Химиялық әдісте қолданылатын гербицидтерді ендіру мерзіміне қарай, қауын тұқымын және шит егуден алдын қолданылатын гербицидтер, шит егумен бірге ендірілетін және мақта, қауын дақылдары көктеп шыққаннан кейін ендірілетін гербицидтер деп бөлуімізге болады (3-кесте).

Бұл кесте бойынша «Ураган–Форте» 500 в.р гербицидін күзде мақтаны жинаумен бірге ендіру ұсынылса, «Трефлан», 24% к.э гербицидін шитті еккенге дейін топыраққа ендіру ұсынылады «Гезагарт» 500 с.к,және «Стомп» 33% к.э герицидтерін мақта дақылы көктеп шыққанға дейін ендіру ұсынылса, ал «Фюлилет-Форте» 150 к.э, «Зеллек Супер», 10,8% к.э, Набу», 20% к.э және «Пантера», 4% к.э гербицидтерін мақта және қауын дақылдары жер бетіне көктеп шыққаннан кейін, арамшөптердің 3-4 нағыз жапырақтары пайда болғанда ендіру ұсынылады.

Арамшөптерге қарсы күресті егістіктен тыс жерлерді де, бос жерлерде, жол жағасының арық атыз жағасының арам шөптерін жою арқылы, да жүргізу керек. Жоғарыда келтірген арамшөптердің тұқымдары желмен, сумен және құстармен егістік жерге таралып сонда көбейеді. Сондықтан оларды айдап тастан немесе «Ураган-Форте» гебецидімен 4,0-5,0 л/га мөлшерінде арамшөптердің жаппай өніп-өсу кезеңінде дәрілеу керек.

Қорытынды. Қазақстанның оңтүстігіндегі ашық сұр топырақты мақта және қауын егістіктерінде жүргізілген гербологиялық мониторингтің мәліметтері бойынша арамшөптердің 14 ботаникалық тұқымдасына жататын 33 түрі тіркелді. Биологиялық топтар бойынша аз жылдық арамшөптер 61,0%-ды, көп жылдық арамшөптер 39,0%-ды құрады. Аз жылдық астық тұқымдас арамшөптердің биотипі толықтай жаздық түрлерден тұрды. Аз жылдық қос жарнақты арамшөптердің арасында жаздық түрлері 86,0%, ал қыстап шығушылары 14,0%. Көп жылдық арамшөптердің биологиялық тобында дара жарнақтылар (58,0%), қосжарнақтылармен салыстырғанда (42,0%) басым болды. Қос жарнақты арамшөптердің арасында сояу тамырлы түрлердің өкілдеріне 40,0% тура келсе, атпа тамырлыларға -60,0% сәйкес келді.

Егістен тыс жерлерде арамшөптердің қырыққа тарта түрі тіркеліп, агрофитоценоздарға қарағанда 6 арамшөп түрі көп болды, олар жер үсті баттауығы (вейник наземный - Calamagrostis epigeios (L.) Roth.), емдік бақбақ (одуванчик лекарственный - Taraxacum officinale Wigg.), Биберштейн мыңжапырағы (тысячелистник Биберштейна - Achillea bibersteinii Afan), қалталы ебелек (рогач сумчатый - Ceratocarpus utriculosus Bluk), кәдімгі алабүйі (крестовик обыкновеный - Senecio vulgaris L.), түкті сиыржоңышқа (вика мохнатая - Vicia villosa Roth.), бұлармен ластану 2-3 балды құрайды.

Оңтүстік Қазақстан облысының жер асты суының деңгейі жоғары, суармалы егіс жағдайында қауын егістігіндегі арамшөптердің түр құрамын білу, шаруа-шаруашылықтарына арамшөптермен күресті тиімді кезеңдерде және ғылыми негізделген әдістермен нақты жүргізуге жол ашады.

Лекция 4
Мақта егістігіндегі суүнемдеу технологиясының тиімділігі. Отандық мақта сорттары. Органикалық егіншілік.


Еліміздің оңтүстік аймағындағы мақта шаруашылығы агроөнеркәсіп кешенінің негізгі саласы болып есептелінеді. Мақта өзінің экспорттың потенциялымен астық дақылдарынан, соның ішінде бидайдан кейін тұратын техникалық дақылдардың бірі, ал оның өте көп өнімін өндіретін Оңтүстік Қазақстан облысындағы ең үлкен ауданы – ол Мақтаарал ауданы мақта болып табылады.

Қазір таңда, мақталық егістікті әртараптандыру бойынша мақта дақылы ағымдағы 2016 жылы Мақтаарал ауданында 83,0 мың гектар жерге өсіріліп отыр. Ал өткен 2015 жылы 76,9 мың гектар жерге өсіріліп, орташа түсім гектарынан 28,5 центнерден айналды.

Бүгінде қазақ мақтасының әлемдік нарықта өзіндік орны бар. Себебі, сапасы жағынан кез келген елдің өнімінен кем түспейді. Бұған ауыл шаруашылығы ғылымындағы инновациялық технологиялардың өндірісте енгізіліп, нәтижесінде мақта шаруашылығының алға қарай дамуы байқалып отыр.

Мақта шаруашылығын одан ары қарай дамыту үшін, осы өңірдегі сортаңданған жерлерді қалпына келтіру іс-шараларын қарқынды жүргізу қазіргі таңда өте өзектілік танытып отыр. Сондықтан да сортаңданған жерлердің мелиоративтік жағдайларын жақсартуда, тиімді әр түрлі агротехникалық әдістерді қолдану шараларының тиімділігін анықтау бойынша, Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институттың тәжирбелік алқабында арнайы зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді.

Ауыспалы егісте жоңышқаның үлес салмағы ғылыми дәлелденген ұсыныстар бойынша 30-35%-ды құрау керек болса, ол соңғы жылдары 5-7%-дан аспайды. Мақталық алқаптың фитосанитарлық жағдайының жыл санап нашарлануы, топырақ құнарлығының төмендеуі, тік дренаждардың істен шығуы, жер асты сулары деңгейінің көтерілуі мақта өнімінің төмендеуіне және суармалы жер қорының айналымынан шығып қалуына әкеп соқтыруда.

Осының салдарынан мақтаның барлық егісін суару кезеңінде бір мезетте сумен қамтамасыз ету мүмкін еместігі үлкен проблемаға айналды. Мақтаарал ауданының 138 мың гектарға жуық суармалы жерлері толығымен Өзбекстаннан келетін мемлекетаралық «Достық» каналы арқылы сумен қамтамасыз етіледі.

Осыған байланысты мақта шаруашылығының тиімділігін арттыру үшін су тапшылығы жағдайында суүнемдеу технологияларды ендіре отырып, қандай нақты агротехникалық іс-шараларды атқару керек. Суды қалай үнемдеуге болады?

1. Мақта қозасын өсіруде жаңа су үнемдеу технологиясын енгізу ұсыныстары
Бүгінгі күнде мақта алқаптарына қолданылып жүрген қоза баптау технологиялары ескі, олар кейінгі 35 жылда мақта шаруашылығында өзгеріссіз қалып келеді.

Нарық жағдайында өзіндік құны төмен, жоғары сапалы өнім өндіру үшін жаңа технологиялар қолдануымыз керек. Бұл технологиялар әр аймақтың топырақ-климат жағдайларына сай, себілетін мақта сорттарының генетикалық және биологиялық ерекшіліктерін есепке алып, ғылыми түрде негізделіп жасалуы тиіс.

Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары көпжылдық ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде отандық мақта сорттарының ерекшіліктерін ескере отырып, қоза баптаудың жаңа су үнемдеу технологияларын жасап шығарды. Бұл технологияларды жасап шығару барысында мақта қозасының өнімділігі мен сапасына әсерін тигізетін барлық факторларды терең зерттеу және оларды реттеу арқылы қол жеткізілді. Бұл факторлар:

1) Өндіріске су тапшылығына шыдамды отандық, бәсекеге қабілетті мақта сорттарын енгізу;

2) Отандық мақта сорттарына ең тиімді суару жүйелерін құру;

3) Мақта сорттарына ең тиімді минералды тыңайтқыштардың мөлшері, мерзімі және суару жүйелерін әзірлеу;

4) Ағын суды тиімді пайдалану әдістерін енгізу;

5) Ылғал сақтау бойынша ең тиімді агротехникалық шараларды қолдану

Тек қана осы технологияларды қолданудың арқасында суды 28-30%-ға, минералды тыңайтқыштарды 35-40%-ға үнемдеуге болады.

Технологиялардың ерекшілігі пайдаланылатын суды мақта қозасының өсіп-даму кезеңдерінде суға деген сұранысын қанағаттандыру, минералды тыңайтқыштарды суару жүйелеріне үйлестіріп берілуінде.
1.1 Отандық, бәсекеге қабілетті мақта сорттары

Бүгінгі таңда Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты селекционерлері көпжылдық сұрыптаудан кейін 7 отандық, бәсекеге қабілетті мақта сорттарын шығарды. Олардың үшеуі ПА-3044, М-4005 және М-4007 сорттары өндіріске енгізіліп, қазіргі таңда республикамызда 90 мың гектар жуық жерге егіліп көбейіп келеді.

Бұл сорттар орта талшықты өзінің өнімділігі, талшығының сапасының жоғарылығы және әртүрлі қолайсыз факторларға шыдамдылығы жағынан ерекшілінеді.

Отандық сорттардың басқа мақта сорттарына қарағанда, тағы бір артықшылығы – су тапшылығына шыдамдылығында. Тамырының тереңге кетуінің арқасында басқа сорттарға қарағанда, суды 28-30%-ға аз қажет етеді.