Дағдыландырыу. Осы үлгі бойынша әр етістен сөздер алыб, шартты ырай мен жіктетіу.
Сыпайы жіктеу.
Болымды түрлері:
Жекеше:
жаз
жыла
күрес
жұуын
қаздыр
жатқыз
жегіл
атыстыр
шабқыла
алыңқыра
|
1-жақ
жазсақ
жыласақ
күрессек
жұуынсақ
қаздырсақ
жатқызсақ
жегілсек
атыстырсақ
шабқыласақ
алыңқырасақ
|
2-жақ
жазсаңыз
жыласаңыз
күрессеңіз
жұуынсаңыз
қаздырсаңыз
жатқызсаңыз
жегілсеңіз
атыстырсаңыз
шабқыласаңыз
алыңқырасаңыз
|
3-жақ
жазса
жыласа
күрессе
жұуынса
қаздырса
жатқызса
жегілсе
атыстырса
шабқыласа
алыңқыраса
|
Көбше: 2-нші жағынан басқа жақтары осы қалыпша айтылады.
2-нші жағының айтылыуы бұлайша: жазсаңыздар, жыласаңыздар, күрессеңіздер, жұуынсаңыздар, қаздырсаңыздар, жатқызсаңыздар, жегілсеңіздер, атыстырсаңыздар, шабқыласаңыздар, алыңқырасаңыздар.
Болымсыз түрлері:
Жекеше:
жазба
жылама
күресбе
жұуынба
қаздырма
жатқызба
жегілме
атыстырма
шабқылама
алыңқырама
|
1-жақ
жазбасақ
жыламасақ
күресбесек
жұуынбасақ
қаздырмасақ
жатқызбасақ
жегілмесек
атыстырмасақ
шабқыламасақ
алыңқырамасақ
|
2-жақ
жазбасаңыз
жыламасаңыз
күресбесеңіз
жұуынбасаңыз
қаздырмасаңыз
жатқызбасаңыз
жегілмесеңіз
атыстырмасаңыз
шабқыламасаңыз
алыңқырамасаңыз
|
3-жақ
жазбаса
жыламаса
күресбесе
жұуынбаса қаздырмаса
жатқызбаса
жегілмесе
атыстырмаса
шабқыламаса
алыңқырамаса
|
Көбше: 2-нші жағынан басқа жақтары осылай күйінде айтылады.
2-нші жағының айтылыуы былайша болады: жазбасаңыздар, жыламасаңыздар, күресбесеңіздер, жұуынбасаңыздар, қаздырмасаңыздар, жатқызбасаңыздар, жегілмесеңіздер, атыстырмасаңыздар, шабқыламасаңыздар.
5) Ереуіл ырай
Істейтүн істің мақсатына болымы қарсы, ереуіл болғанда айтылатұн сөз түрін ереуіл ырай дейміз. Мыйсалы, «сұрасаң да бермеймін; сүйресеңде ермеймін» деген сөздерде «сұрасаңда», «сүйресеңде» деген ереуіл ырай болады. Сұрағанда алыу мақсат, сүйрегенде ертіу мақсат еді. Бермеген соң, ермеген соң, істің болымы істің мақсатына қарсы келіб тұр. Сөздің осындай түрі ереуіл ырай болады.
Жоғарыда бійлік, ашық жана шартты ырайлармен айтылған сөздерді ереуіл ырай мен айтыб көрейік.
Анайы жіктеу
Болымды түрлері:
Жекеше:
жаз
жыла
күрес
жұуын
қаздыр
жегіл
атыстыр
шабқыла
жатқыз
алыңқыра
Көбше:
жаз
жыла
күрес
жұуын
қаздыр
жатқыз
жегіл
атыстыр
шабқыла
алыңқыра
|
1-жақ
жазсамда
жыласамда
күрессемде
жұуынсамда
қаздырсамда
жегілсемде атыстырсамда шабқыласамда
жатқызсамда
алыңқырасамда
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
|
2-жақ
жазсаңда
жыласаңда
күрессеңде
жұуынсаңда
қаздырсаңда
жегілсеңде
атыстырсаңда
шабқыласаңда
жатқызсаңда
алыңқырасаңда
жазсаңдарда
жыласаңдарда
күрессеңдерде
жұуынсаңдарда
қаздырсаңдарда
жатқызсаңдарда
жегілсеңдерде
атыстырсаңдарда
шабқыласаңдарда
алыңқырасаңдарда
|
3-жақ
жазсада
жыласада
күресседе
жұуынсада
қаздырсада
жегілседе
атыстырсада
шабқыласада
жатқызсада
алыңқырасада
жазсада
жыласада
күресседе
жұуынсада
қаздырсада
жатқызсада
жегілседе
атыстырсада
шабқыласада
алыңқырасада
|
Болымсыз түрлері:
Жекеше:
жазба
жылама
күресбе
жұуынба
қаздырма
жатқызба
жегілме
атыстырма
шабқылама
алыңқырама
Көбше:
жазба
жылама
күресбе
жұуынба
қаздырма
жатқызба
жегілме
атыстырма
шабқылама
алыңқырама
|
жазбасамда
жыламасамда
күресбесемде
жұуынбасамда
қаздырмасамда
жатқызбасамда
жегілмесемде
атыстырмасамда
шабқыламасамда
алыңқырамасамда
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
|
жазбасаңда
жыламасаңда
күресбесеңде
жұуынбасаңда
қаздырмасаңда
жатқызбасаңда
жегілмесеңде
атыстырмасаңда
шабқыламасаңда
алыңқырамасаңда
жазбасаңдарда
жыламасаңдарда
күресбесеңдерде
жұуынбасаңдарда
қаздырмасаңдарда
жатқызбасаңдарда
жегілмесеңдерде
атыстырмасаңдарда
шабқыламасаңдарда
алыңқырамасаңдарда
|
жазбасада
жыламасада
күресбеседе
жұуынбасада
қаздырмасада
жатқызбасада
жегілмеседе
атыстырмасада
шабқыламасада
алыңқырамасада
жазбасада
жыламасада
күресбеседе
жұуынбасада
қаздырмасада
жатқызбасада
жегілмеседе
атыстырмасада
шабқыламасада
алыңқырамасада
|
Дағдыландырыу. Осы үлгі бойынша әр етістен сөздер алыб, ереуіл ырай мен жіктетіу.
Сыпайы жіктеу.
Болымды түрлері:
Жекеше:
жаз
жыла
күрес
жұуын
қаздыр
жатқыз
жегіл
атыстыр
шабқыла
алыңқыра
|
1-жақ
жазсақта
жыласақта
күрессекте жұуынсақта
қаздырсақта
жатқызсақта
жегілсекте
атыстырсақта
шабқыласақта
алыңқырасақта
|
2-жақ
жазсаңызда
жыласаңызда
күрессеңізде
жұуынсаңызда
қаздырсаңызда
жатқызсаңызда
жегілсеңізде
атыстырсаңызда
шабқыласаңызда
алыңқырасаңызда
|
3-жақ
жазсада
жыласада
күресседе
жұуынсада
қаздырсада
жатқызсада
жегілседе
атыстырсада
шабқыласада
алыңқырасада
|
Көбше: 2-нші жақтан басқалары осы күйде айтылады.
Жалғыз-ақ 2-нші жағы ғана бұлай айтылады: жазсаңыздарда, жыласаңыздарда, күрессеңіздерде, жұуынсаңыздарда, қаздырсаңыздарда, жатқызсаңыздарда, жегілсеңіздерде, атыстырсаңыздарда, шабқыласаңыздарда, алыңқырасаңыздарда.
Болымсыз түрлері:
Жекеше:
жазба
жылама
күресбе
жұуынба
қаздырма
жатқызба
жегілме
атыстырма
шабқылама
алыңқырама
|
1-жақ
жазбасақта
жыламасақта
күресбесекте
жұуынбасақта
қаздырмасақта
жатқызбасақта
жегілмесекте
атыстырмасақта
шабқыламасақта
алыңқырамасақта
|
2-жақ
жазбасаңызда
жыламасаңызда
күресбесеңізде
жұуынбасаңызда
қаздырмасаңызда
жатқызбасаңызда
жегілмесеңізде
атыстырмасаңызда
шабқыламасаңызда
алыңқырамасаңызда
|
3-жақ
жазбасада
жыламасада
күресбеседе
жұуынбасада
қаздырмасада
жатқызбасада
жегілмеседе
атыстырмасада
шабқыламасада
алыңқырамасада
|
Көбше: 2-нші жағы ғана бұлардан басқарақ айтылады; мәселен, жазбасаңыздарда, жыламасаңыздарда, күресбесеңіздерде, жұуынбасаңыздарда, қаздырмасаңыздарда, жатқызбасаңыздарда, жегілмесеңіздерде, атыстырмасаңыздарда, шабқыламасаңыздарда, алыңқырамасаңыздарда деген түрде айтылады.
6) Іреніш ырай.
Істеген-істемеген істерге іреніш еткенде айтылатұн сөз түрін іреніш ырай дейміз; мыйсалы, «шақырғанда, барсамшы!», «көрдім деб айтбасамшы!». «Барсамшы» дегенде бармағанына іреніш айтады; «айтбасамшы» дегенде айтқанына іреніш айтады. «Барсамшы», «айтбасамшы» деген іреніш көрсететүн сөздер іреніш ырай болады.
Жоғарыда басқа ырайлармен айтылған сөздерді іреніш ырай мен айтыб қарайық.
Анайы жіктеу.
Болымды түрлері:
Жекеше:
жаз
жыла
күрес
жұуын
қаздыр
жатқыз
жегіл
атыстыр
шабқыла
алыңқыра
Көбше:
жаз
жыла
күрес
жұуын
қаздыр
жатқыз
жегіл
атыстыр
шабқыла
алыңқыра
|
1-жақ
жазсамшы
жыласамшы
күрессемші
жұуынсамшы
қаздырсамшы
жатқызсамшы
жегілсемші
атыстырсамшы
шабқыласамшы
алыңқырасамшы
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
|
2-жақ
жазсаңшы
жыласаңшы
күрессеңші
жұуынсаңшы
қаздырсаңшы
жатқызсаңшы
жегілсеңші
атыстырсаңшы
шабқыласаңшы
алыңқырасаңшы
жазсаңдаршы
жыласаңдаршы
күрессеңдерші
жұуынсаңдаршы
қаздырсаңдаршы
жатқызсаңдаршы
жегілсеңдерші
атыстырсаңдаршы
шабқыласаңдаршы
алыңқырасаңдаршы
|
3-жақ
жазсайшы
жыласайшы
күрессейші
жұуынсайшы
қаздырсайшы
жатқызсайшы
жегілсейші
атыстырсайшы
шабқыласайшы
алыңқырасайшы
жазсайшы
жыласайшы
күрессейші
жұуынсайшы
қаздырсайшы
жатқызсайшы
жегілсейші
атыстырсайшы
шабқыласайшы
алыңқырасайшы
|
Болымсыз түрлері:
Жекеше:
жазба
жылама
күресбе
жұуынба
қаздырма
жатқызба
жегілме
атыстырма
шабқылама
алыңқырама
Көбше:
жазба
жылама
күресбе
жұуынба
қаздырма
жатқызба
жегілме
атыстырма
шабқылама
алыңқырама
|
жазбасамшы
жыламасамшы
күресбесемші
жұуынбасамшы
қаздырмасамшы
жатқызбасамшы
жегілмесемші
атыстырмасамшы
шабқыламасамшы
алыңқырамасамшы
−
−
−
−
−
−
−
−
−
−
|
жазбасаңшы
жыламасаңшы
күресбесеңші
жұуынбасаңшы
қаздырмасаңшы
жатқызбасаңшы
жегілмесеңші
атыстырмасаңшы
шабқыламасаңшы
алыңқырамасаңшы
жазбасаңдаршы
жыламасаңдаршы
күресбесеңдерші
жұуынбасаңдаршы
қаздырмасаңдаршы
жатқызбасаңдаршы
жегілмесеңдерші
атыстырмасаңдаршы
шабқыламасаңдаршы
алыңқырамасаңдаршы
|
жазбасайшы
жыламасайшы
күресбесейші
жұуынбасайшы
қаздырмасайшы
жатқызбасайшы
жегілмесейші
атыстырмасайшы
шабқыламасайшы
алыңқырамасайшы
жазбасайшы
жыламасайшы
күресбесейші
жұуынбасайшы
қаздырмасайшы
жатқызбасайшы
жегілмесейші
атыстырмасайшы
шабқыламасайшы
алыңқырамасайшы
|
Достарыңызбен бөлісу: |
