Тіл – ҚҰрал сөздің жүйесі мен түрлері ІІ тіл танытқыш кітеб Түзетіліб, толықтырылыб, жаңа імлә мен 6-ыншы басылыуы А. Байтурсунов Грамматика киргизского языка «Тиль-курал» Кн. ІІ. Этимология Издание 6-ое Государственное издательство К
жүктеу/скачать 224,91 Kb.
|
Сөздің жүйесі мен түрлері
- Бұл бет үшін навигация:
- Өзгеше түрінде сынаб тұрмын, сынаб тұрсын, сынаб тұр болады. Өзгеше түрдегі басқа үшеуі де жүр, отыр, жат – осылайша жіктеледі.
| Одағайдан тұуған сөздер.
Одағайдан сөз екі түрлі тұуады. Басқа сөздер одағайдан көмекші етістік бен жұрнақ арқылы тұуады. Мыйсалы, лаб етіу, шаб етіу, жалт етіу, зыб етіу, сыб етіу, дік етіу, күмб етіу, дүрс етіу, күрс етіу, мырс етіу, қалт етіу, бырт етіу, кірт етіу, кілт етіу, тырс етіу, шақ етіу, тақ етіу, шық етіу, зырқ етіу, дүңк етіу, саб етіу, қыб етіу, жыб етіу. Тек жұрнақ арқылы, мыйсалы: лапылдау, шапылдау, жалтылдау, жылтылдау, зыпылдау, сыпылдау, дікілдеу, күмпілдеу, дүрсілдеу, мырсылдау, қылтылдау, пыртылдау, кіртілдеу, кілтілдеу, тырсылдау, шақылдау, тақылдау, шықылдау, зырқылдау, дүңкілдеу, сапылдау, қыпылдау, шыпылдау. Еліктеу одағайдан да осылайша етістік бен жұрнақ арқылы тұуады. Етістік арқылы мыйсалы: шыр-шыр етіу, пыр-пыр етіу, сықыр-сықыр етіу, сылдыр-сылдыр етіу, күлдір-күлдір етіу, былдыр-былдыр етіу, дыбыр-дыбыр етіу, қарқ-қарқ етіу, қаңқ-қаңқ етіу, сұңқ-сұңқ етіу, шық-шық етіу, маңқ-маңқ етіу, күмб-күмб етіу, дүңк-дүңк етіу, пыс-пыс етіу. Тек жұрнақ арқылы, мыйсалы: шырылдау, пырылдау, сықырлау, сылдырлау, күлдірлеу, қаңқылдау, сұңқылдау, шықылдау, маңқылдау, күмпілдеу, дүңкілдеу, пысылдау. Шақырыс одағайлардан жұрнақ арқылы ғана тұуады, мыйсалы: аттандау, алаштау, көскөстеу, құрыулау, ауқаулау, пышайттау, шөре-шөрелеу, көйткөйттеу, қайткелдеу, мыш-мыштау, сорабтау, шауымдау, құрайлау, күш-күштеу. Мұнан басқа одағайлардан тұуатұн сөздер: апырымдау, ойбайлау, аһылау, уһілеу, әлдійлеу тағы басқа сондайлар. ** Сөз айағы дауысты дыбыс болса, үшінші жақтың айағына «с» қосылады. 1 «мын», «бын» өзгерген «мен» болады. ** Үшінші жақ оңаша тәуелдік сыйақты, ортақтығын «олардың» деген сөз көрсетеді; мәселен, «олардың апасы», «олардың апалары», «олардың үйі», «олардың үйлері». 2 «нікі», «дікі» жұрнақ «ның» «дың» жалғаулардан шыққан: «ніңкі», «діңкі» орнына «нікі», «дікі» болып кеткен. 3 Жіктеу есімдіктерінің жалғаулағанда түпкі тұлғасыда өзгеріңкірейді. 4 «Қайсыға» аз айтылады. Көбінесе тәуелді қалыпта айтылады. 5 Танықтау есімдігінің көбі басқа сөздерден болған себебті жана ол басқа сөздердің тәуелдеуі көрсетілгендіктен мұнда олар қайтадан көрсетілмейді. 6 Асылында «жазамын», «жазасын», «жазады» деген көмекші түр. Бұл күнде көмекші мағанасынан айрылып, жай етістің мағанасына түсіп кеткен. Немесе, көсемше түр бұрын жоқ болыб, соңынан айрықша түрге айналған болады. Жазыу ерте кіріскен түркі тілдерде көсемше түр бұрын жай етістік болғандығы көрініп тұр. Мәселен: татарлар – мен барамын, сен барасын, ол бара дейді. Мұнан жұб, тақ, одақ, дара деген сөздердей етістік нәрсенің ісін, қалпын көрсететүн сөз болыб есімдерше жіктелгені көрінеді (мен жұббын, тақбын, дарамын; сен жұбсын, тақсын, одақсын, дарасын; ол жұб, тақ, одақ, дара деген сыйақты). 7 Күшейтіу үшін «жазбасбын» орнына «жазбан», «жыламасбын» орнына «жыламан» деліп айтылады. 8 Қайрау рай бійлік райдың шыйрағырақ айтылған түрі. Кей орында жалыныш түрін де көрсетеді. 9 Көсемше қосарсыз өз алдына жіктеліу қалпы үнемсіз түрінде гәна сақталған: болыб, болыббын, болыбсын, болыбты; сөйлеб, сөйлеббін, сөйлебсін, сөйлебті, тағысын тағылар. 10 Өзгеше түрінде сынаб тұрмын, сынаб тұрсын, сынаб тұр болады. Өзгеше түрдегі басқа үшеуі де жүр, отыр, жат – осылайша жіктеледі. 11 Бұл кітапта – қою қаріппен – құрастырушылардан. 12 Баланы мәпелегенде, үлкенге жалынғанда осы сөздер айтылады. жүктеу/скачать 224,91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|