Есімше.
Есім сыйақты айтылатұн етістіктің түрін есімше дейміз; мыйсалы, айтыушы адам, шабатұн ат, жазған қат дегенде «айтыушы», «шабатұн», «жазған» деген сөздер есімше болады.
Есім сыйақты дейтүніміз: зат-есімше – «кім?», «не?» деб, сын-есімше «қандай?» деб сұраймыз.
Есімше үш түрлі: 1) осы шақтық, 2) өткен шақтық, 3) ұйғарынды. Осы шақта істеб тұрғанды көрсеткенде осы шақтық есімше дейміз, мыйсалы, өлең айтыушы, бійе сауыушы, құдық қазыушы деген сыйақты сөздер.
Бұрын істелген істі көрсететүн сөз түрін өткен шақтық есімше дейміз. Мыйсалы, өлең айтқан, бійе сауған, құдық қазған дегендегі «айтқан», «сауған», «қазған» деген сыйақты сөздер өткен шақтық есімше болады.
Істеуге ұйғарылған істі көрсетіу үшін айтылатұн сөз түрін ұйғарынды есімше дейміз. Мыйсалы, жазатұн қат, сөйлейтүн сөз, көретүн көз дегендегі «жазатұн», «сөйлейтүн», «көретүн» деген сыйақты сөздер ұйғарынды есімше болады.
Сын есімше есімдер сыйақты себтеледі де, тәуелденеді де, жіктеледі де.
Зат, есімше түрі жіктелмейді, тек себтеледі, тәуелденеді (болыудың, болыуға....., болыуым, болыуың, болыуы).
Жіктелгенде де есімдерше жіктеледі. Әуелі есімдерше өзгертіб, сонан соң етістіктерше өзгертіб қарайық.
Жалғаулар.
І. Жай жалғау.
Есімшелер: «барыушы», «барған», «баратұн»
Жекеше:
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
Көбше:
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
|
осы шақтық
барыушы
барыушының
барыушыға
барыушыны
барыушыда
барыушыдан
барыушылар
барыушылардың
барыушыларға
барыушыларды
барыушыларда
барыушылардан
|
өткен шақтық
барған
барғанның
барғанға
барғанды
барғанда
барғаннан
барғандар
барғандардың
барғандарға
барғандарды
барғандарда
барғандардан
|
ұйғарынды
баратұн
баратұнның
баратұнға
баратұнды
баратұнда
баратұннан
баратұндар
баратұндардың
баратұндарға
баратұндарды
баратұндарда
баратұндардан
|
Дағдыландырыу. Ырайларда алынған басқа сөздерді де есімше түрінде алыб, осы үлгі бойынша есімдерше жай қалыбта жалғаулатыу.
ІІ. Жақ жалғау.
Тәуелдеу.
1. Оңаша тәуелдеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
барыушым
барыушың
барыушысы
барыушыларым
барыушыларың
барыушылары
|
барғаным
барғаның
барғаны
барғандарым
барғандарың
барғандары
|
баратұным
баратұның
баратұны
баратұндарым
баратұндарың
баратұндары
|
2. Ортақ тәуелдеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
барыушымыз
барыушыңыз
барыушысы
барыушыларымыз
барыушыларыңыз
барыушылары
|
барғанымыз
барғаныңыз
барғаны
барғандарымыз
барғандарыңыз
барғандары
|
баратұнымыз
баратұныңыз
баратұны
баратұндарымыз
баратұндарыңыз
баратұндары
|
Жіктеу.
1. Анайы жіктеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
барыушымын
барыушысын
барыушы
−
барыушыларсын
барыушылар
|
барғанмын
барғансын
барған
−
барғандарсын
барғандар
|
баратұнмын
баратұнсын
баратұн
−
баратұндарсын
баратұндар
|
- Сыпайы жіктеу
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
барыушымыз
барыушысыз
барыушы
барыушылармыз
барыушыларсыз
барыушылар
|
барғанбыз
барғансыз
барған
барғандармыз
барғандарсыз
барғандар
|
баратұнбыз
баратұнсыз
баратұн
баратұндармыз
баратұндарсыз
баратұндар
|
Тәуелдеуді себтеу жана жіктеу.
1) Себтеу.
1. Оңаша тәуелдеуді себтеу.
Жекеше:
Атау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Іліктеу:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Барыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Табыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Жатыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Шығыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарыңды
Көбше:
Атау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Іліктеу:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Барыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Табыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Жатыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Шығыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарыңды
|
1-жақ
барыушым
барғаным
баратұным
барыушымның
барғанымның
баратұнымның
барыушыма
барғаныма
баратұныма
барыушымды
барғанымды
баратұнымды
барыушымда
барғанымда
баратұнымда
барыушымнан
барғанымнан
баратұнымнан
1-жақ
барыушыларым
барғандарым
баратұндарым
барыушыларымның
барғандарымның
баратұндарымның
барыушыларыма
барғандарыма
баратұндарыма
барыушыларымды
барғандарымды
баратұндарымды
барыушыларымда
барғандарымда
баратұндарымда
барыушыларымнан
барғандарымнан
баратұндарымнан
|
2-жақ
барыушың
барғаның
баратұның
барыушыңның
барғаныңның
баратұныңның
барыушыңа
барғаныңа
баратұныңа
барыушыңды
барғаныңды
баратұныңды
барыушыңда
барғаныңда
баратұныңда
барыушыңнан
барғаныңнан
баратұныңнан
2-жақ
барыушыларың
барғандарың
баратұндарың
барыушыларыңның
барғандарыңның
баратұндарыңның
барыушыларыңа
барғандарыңа
баратұндарыңа
барыушыларыңды
барғандарыңды
баратұндарыңды
барыушыларыңда
барғандарыңда
баратұндарыңда
барыушыларыңнан
барғандарыңнан
баратұндарыңнан
|
3-жақ
барыушысы
барғаны
баратұны
барыушысының
барғанының
баратұнының
барыушысына
барғанына
баратұнына
барыушысын
барғанын
баратұнын
барыушысында
барғанында
баратұнында
барыушысынан
барғанынан
баратұнынан
3-жақ
барыушылары
барғандары
баратұндары
барыушыларының
барғандарының
баратұныдарының
барыушыларына
барғандарына
баратұндарына
барыушыларын
барғандарын
баратұндарын
барыушыларында
барғандарында
баратұндарында
барыушыларынан
барғандарынан
баратұндарынан
|
Дағдыландырыу. Осы үлгі бойынша басқа сөздерді есімше түрінде алыб, оңаша тәуелдік қалыбта жалғаулатыу.
2. Ортақ тәуелдеуді себтеу.
Жекеше:
Атау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Іліктеу:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Барыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Табыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Жатыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Шығыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарыңды
Көбше:
Атау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Іліктеу:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Барыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Табыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Жатыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарынды
Шығыстау:
Осы шақтық
Өткен шақтық
Ұйғарыңды
|
1-жақ
барыушымыз
барғанымыз
баратұнымыз
барыушымыздың
барғанымыздың
баратұнымыздың
барыушымызға
барғанымызға
баратұнымызға
барыушымызды
барғанымызды
баратұнымызды
барыушымызда
барғанымызда
баратұнымызда
барыушымыздан
барғанымыздан
баратұнымыздан
1-жақ
барыушыларымыз
барғандарымыз
баратұндарымыз
барыушыларымыздың
барғандарымыздың
баратұндарымыздың
барыушыларымызға
барғандарымызға
баратұндарымызға
барыушыларымызды
барғандарымызды
баратұндарымызды
барыушыларымызда
барғандарымызда
баратұндарымызда
барыушыларымыздан
барғандарымыздан
баратұндарымыздан
|
2-жақ
барыушыңыз
барғаныңыз
баратұныңыз
барыушыңыздың
барғаныңыздың
баратұныңыздың
барыушыңызға
барғаныңызға
баратұныңызға
барыушыңызды
барғаныңызды
баратұныңызды
барыушыңызда
барғаныңызда
баратұныңызда
барыушыңыздан
барғаныңыздан
баратұныңыздан
2-жақ
барыушыларыңыз
барғандарыңыз
баратұндарыңыз
барыушыларыңыздың
барғандарыңыздың
баратұндарыңыздың
барыушыларыңызға
барғандарыңызға
баратұндарыңызға
барыушыларыңызды
барғандарыңызды
баратұндарыңызды
барыушыларыңызда
барғандарыңызда
баратұндарыңызда
барыушыларыңыздан
барғандарыңыздан
баратұндарыңыздан
|
3-жақ
барыушысы
барғаны
баратұны
барыушысының
барғанының
баратұнының
барыушысына
барғанына
баратұнына
барыушысын
барғанын
баратұнын
барыушысында
барғанында
баратұнында
барыушысынан
барғанынан
баратұнынан
3-жақ
барыушылары
барғандары
баратұндары
барыушыларының
барғандарының
баратұндарының
барыушыларына
барғандарына
баратұндарына
барыушыларын
барғандарын
баратұндарын
барыушыларында
барғандарында
баратұндарында
барыушыларынан
барғандарынан
баратұндарынан
|
Достарыңызбен бөлісу: |
